ئالان به‌هائه‌ددین عه‌بدوڵڵا، دكتۆرا له‌ یاسا - مامۆستا له كۆلێژی یاسا/‌ زانكۆی سه‌ڵاحه‌ددین

پێشەكی

ئەنجومەنی دادوەری بە بەرزترین دەسەڵاتی دادوەری لە هەرێمی کوردستان دادەنرێت و دەسەڵاتی سێـیەمە لە پاڵ دەسەڵاتی یاسادانان (پەرلەمان) و دەسەڵاتی جێبەجێکردن (حکوومەت). كاروباری ئەم ئەنجومەنە بەپێی یاسای دەسەڵاتی دادوەری لە هەرێمی كوردستان ژمارە (23)ی ساڵی (2007) ڕێك خراوە. یەكێ لە گرنگترین فاكتەرەكانی سەركەوتن و بەهێزبوونی دەسەڵاتی دادوەری لە هەرێمی كوردستان، بریتییە لە سەربەخۆبوونی ئەم دەسەڵاتە. سەربەخۆبوونی دەسەڵاتی دادوەریش بەو مانایە دێت کە، ھیچ لایەنێک سیاسی یان کارگێڕی یان كۆمەڵایەتی یان ئابووری، فەرمی بێت یان نافەرمی، بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ، بۆی نییە دەست بخاتە نێو کاروباری دەسەڵاتی دادوەرییەوە، یان بە ھەر شێوەیەک کاریگەریی ھەبێت یان گوشار بخاتە سەر دادوەرەکان لە کاتی دەركردنی حوکم و بڕیارە دادگه‌یییەكاندا.

كەواتە سەربەخۆییی دادوەری، خۆی لە دوو شێوەدا دەبینێتەوە: یەكەمیان، سەربەخۆییی دادوەرانە؛ واتا دادوه‌ر لە کاتی دەركردنی حوكم و بڕیارەكاندا بێلایەن و ئازاد و ئازا بێت، هەروەها پارێزراو بێت لە هەر سەرچاوەیەکی کارتێکردنی نەشیاو و، دوور بێت لە هەموو جۆرە هەڕەشە و بێزارکردنێك یاخود پێدانی بەرتیل یان جیاوكی دارایی یان پۆستی كارگێڕی، چ ڕاستەوخۆ بێت یان ناڕاستەخۆ، چ لە حکوومەتەوە بێت یان كەسایەتیی سیاسی یان دەسەڵاتداران یان خزموكەس و نزیكەكان، چونكە پێویستە لەسەر دادوەر، خۆی بۆ هیچ کەسێك دانەنوێنێ، تەنیا بۆ حوکمەکانی یاسا نەبێ؛ لەبەر ئەوەی دادوەری ناسەربەخۆ ناتوانێت ماف بپارێزێت و ناتوانێت سەقامگیری بێنێتە دی. دووەمیان، سەربەخۆییی دامەزراوەی دادوەرییە؛ بەو مانایەی ئەنجومەنی دادوەری، وەك فەرمانگەیەكی گشتیی فەرمی، سەربەخۆ بێت و لەژێر هەژموونی هەردوو دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردن نەبێت و به‌ هيچ شێوه‌يه‌ك له‌ژێر كاريگه‌ريى دەزگە سیاسییەكانی تر نه‌بێت و، نه‌بێته‌ ئامرازێك بە ده‌ستى سياسه‌ت و سیاسەتمەدارانەوە. ئەم سەربەخۆبوونەیش بە پەیڕەوكردنی پرەنسیپی جیاكردنەوەی هەرسێ دەسەڵاتی (یاسادانان – جێبەجێكردن – دادوەری) لە یەكتر دێتە كایەوە؛ بە شێوەیەك ئەم سێ دەسەڵاتە دەست لە كاروباری یەكتر وەرنەدەن و نەبنە ئاستەنگ بۆ ڕاییكردنی یەكتر.

لە هەرێمی كوردستان قسەی زۆر لەسەر دەسەڵاتی دادوەری و سەربەخۆبوونی دەكرێت؛ ڕەنگە ئەمەیش لە خەمخۆری بێت، یان بە مەبەستی كەمكردنەوەی شكۆی ئەم دەسەڵاتە بێت، كە لە هەردوو باردا پێویستە لەسەر پێگەی ڕاستەقینەی ئەم دەسەڵاتە بوەستین بۆ ئەوەی لە ڕاددەی كاریگەریی دەسەڵاتی دادوەری لە هەرێمی كوردستان دڵنیا ببینەوە و تیشك بخەینە سەر خاڵە لاواز و كێشە و گرفتەكانی بۆ ئەوەی چارەسەری گونجاوی بۆ پێشكەش بكرێت؛ چونكە هەبوونی دەسەڵاتێكی دادوەریی بەهێز و تۆكمە و سەربەخۆ، دەبێتە هۆی بەدیهێنانی سەقامگیریی سیاسی لە هەرێمی كوردستان، چونكە كاتێك تەنیا دەنگی دادوەر و حوكمی یاسا دەبیسترێت بۆ یەكلاییكردنەوەی هەندێ كێشەی یاسایی كە بۆنی ململانێی سیاسییان لێوە دێت، ئەوا هەمووان بێدەنگ دەبن و كەس ناتوانێت دادوەر یاخود دەسەڵاتی دادوەری تۆمەتبار بكات بە لایەنگیریكردنی لایەنێك لەسەر حسابی لایەكەی تر. ئەمە لە لایەك، لە لایەكی ترەوە سەربەخۆبوونی دەسەڵاتی دادوەری لە هەرێمی كوردستان سوودێكی تری یەكجار مەزنی هەیە، ئەویش ڕاكێشانی متمانەی كۆمپانیا بیانییە زەبەلاحەكانە بۆ لای خۆی؛ چونكە ئەوەی ئێستا لە هەرێمی كوردستان دەگوزەرێت نەبوونی متمانەیە بە دادگه‌كانی هەرێمی كوردستان. هەر لەبەر ئەم هۆیەیشە ئەم كۆمپانیایانە لە گرێبەستەكانیان مەرجی یەكلاییكردنەوەی كێشەكان لە سەنتەرەكانی ناوبژیوانیی نێودەوڵەتی لە دەرەوەی هەرێم دادەنێن.

ڕاددەی كاریگەریی دەسەڵاتی دادوەری لە ئێستادا؟

ئەگەر بەراوردێك بكرێت لەنێوان ڕۆڵی دەسەڵاتی دادوەری لە هەرێمی كوردستان لە ئێستا و ڕابردوودا، تێبینیی ئەوە دەكرێت ئەم ڕۆڵە زۆر كاریگەرتر بووە لەوەی لە ئێستادا بوونی هەیە؛ بۆ نموونە: یەكەم پڕۆژەیاسا كە لە هەرێمی كوردستان پێشكەش كرا، بریتی بوو لە "پڕۆژەیاسای ئەنجومەنی نیشتمانیی كوردستان-عێراق" كە لە دواییدا بوو بە یاسای ژمارە (1)ی ساڵی (1992) و تاوەكوو ئێستایش كاری پێ دەكرێت. ئەم پڕۆژەیاسایە لەلایەن لێژنەیەكەوە ئامادە كرا كە لە (15) ئەندام پێك هاتبوو كه‌ بریتی بوون له‌مانه‌ی خوارەوە:

• 4 (چوار) دادوەر لە دادگەی تـێهەڵچوونەوەی هەرێمی كوردستان كە یەكێكیان سەرۆكی لێژنەكە بووە.
• 7 (حەفت) پارێزەر وەك ئەندام.
• 2 (دوو) ئەندام (ڕاگری كۆلێژی یاسا و یاریدەدەرەكەی).
• 2 (دوو) ئەندام، نوێنەری لایەنە سیاسییەكان بوون.

پێكهاتەی ئەم لێژنەیە ئەوەمان پێ دەڵێت كە دەسەڵاتی دادوەری و پارێزەران و كۆلێژی یاسا ڕۆڵی بەرچاویان هەبووە لە بنیاتنانی بناغەی سیاسی و كارگێڕی لە هەرێمی كوردستان كە، بەداخەوە ئەم ڕۆڵە پۆزەتیڤە وەك جاران نەماوە، كە لە بەرامبەردا ڕۆڵی حزبە سیاسییەكان زۆر زیاتر بووە كە لە پێشوودا خۆی لە دوو ئەندام دەبینییەوە.

ڕەنگە ئەم داتایانە پاڵی بە دەسەڵاتی دادوەرییەوە نابێت كە بڕیاری ژمارە (58) لە (4/9/2012) دەربكات بۆ ئەوەی یەكەمین كۆنگرە بۆ پێشخستنی سیستەمی دادوەری لە هەرێمی كوردستان ببەستێت. دوای زیاتر لە سێ ساڵ لە ئامادەكاری، ئەم كۆنگرەیە لە ڕێكەوتی (30/5/2015) بەسترا و ماوەی سێ ڕۆژی خایاند. لەم كۆنگرەیە تیشك خرایە سەر سەربەخۆبوونی دەسەڵاتی دادوەری و بەدەستهێنانی متمانەی گەل و دادپەروەربوونی بڕیاری دادگه‌كان و جێبەجێكردنی بڕیاری دادگه‌كان لەلایەن دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە. هەروەها باس لە دامەزراندنی پۆلیسی دادوەری كرا. ئامانجی سەرەكیی ئەم كۆنگرەیە، چاوپێداخشانەوە و پێداچوونەوە بوو بە چەند یاسایەك لەوانەی كە كەموكورتیی زۆریان تێدایە؛ هەروەها بۆ نەهێشتنی ئەو گرفتانەی كە هەن و پێشكەشكردنی پێشنیاز بوو بۆ هەمواركردنەوەیان.

لەم سۆنگەیەوە دەپرسین: دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە شەش ساڵ بەسەر ئەم كۆنگرەیە، ئایا ئەو بڕیار و ڕاسپاردانەی كە لەو كۆنگرەیەدا دەرچوو، چەندی جێبەجێ كران و چەندی جێبەجێ نەكران؟ بۆچی جێبەجێ نەكران؟ ئاستەنگەكان چی بوون؟ ڕەنگە وەڵامی زۆریك لەم پرسیارانە بزانین، بەڵام بۆ ئەنجومەنی دادوەری جێی دەهێڵین بۆ ئەوەی لێكۆڵینەوەی ورد ئەنجام بدرێت بۆ دەستنیشانكردنی گرفت و كێشە و ئاستەنگەكان تاوەكوو چارەسەری گونجاوی بۆ دابنرێت.

چی بكرێت بۆ بەهێزكردن و زیاتر سەربەخۆكردنی دەسەڵاتی دادوەری؟

بۆ بەهێزكردن و پێشخستن و زیاتر سەربەخۆكردنی دەسەڵاتی دادوەری لە هەرێمی كوردستان بە هەردوو بەشەكەیەوە (دەزگەی دادوەری – دادوەر)، كۆمەڵێك ئاڵنگاری هه‌ن كە بۆ زاڵبوون بەسەریاندا، پێویستیان بە لێكۆڵینەوەی ورد هەیە. ئەم چەند خاڵەی خوارەوە چەند لایەنێكی ئەم ئاڵنگارییانەن؛ هاوتەریب لەگەڵ پێشكەشكردنی چەند پێشنیازێكدا كە دەكرێت لە داهاتوودا كاریان لەسەر بكرێت:

یەكەم: درێژیی ماوەی ڕێكارەكانی دادبینی

هاووڵاتیان لە هەرێمی كوردستان بەدەست دوورودرێژیی ڕێكارەكانی دادبینییەوە دەناڵێنن. كەیسی یاسایی هەیە، ماوەی (5) پێنج ساڵە یەكلایی نەبۆتەوە؛ بگرە ڕەنگە لەم ماوەیەیش زیاتر هەبێت. بە بۆچوونی ئێمە دوورودرێژیی ماوەی ڕێكارەكانی دادبینی، بۆتە هۆی بێزاركردنی خەڵك كە سەرەنجام بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ پاڵنەر بووە بۆ ئەوەی هاووڵاتیان پەنا ببنە بەر ڕێكاری تر بۆ یەكلاییكردنەوەی كێشەكانیان كە كات و ڕێكاری كەمتری دەوێت و بگرە لە هەندێ باردا كاریگەرتر بووە، وەك: تـۆڵەسەندنەوە و هەڕەشەكردن و سوڵحی عەشایـری و...؛ ئەمە جگە لەوەی دوورودرێژیی ماوەی ڕێكارەكانی دادبینی، هەلی دەستوەردان لە كاروباری دادگەكان زیاتر دەكات، چونكە یەكلاییكردنەوەی كەیسەكان بەخێرایی، بوار بۆ دەستوەردان كەمتر دەكاتەوە. پێویستە بەجددی بیر لە هەمواركردنی ڕێكارەكانی دابینی بكرێته‌وه‌ لە ڕێگەی هەمواركردنی یاسای دادبینی بە هەردوو جۆرەكەیەوە (سزایی و مەدەنی).

دووەم: پابەندبوونی دادگەكان بە كاتی دادبینی

كاتی دادبینی لە كاغەزی ئاگاداركردنەوەدا دیاری دەكرێت؛ دواتر لە دانیشتنەكانی تری دادگه‌ییدا لەلایەن دادوەرەوە دیاری دەكرێت. بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا، بەدەگمەن دەبینی دادوەرەكان پابەند بن بە وادەی دەستپێكردنی دادبینی، كە هەندێ جار دادبینییەكە بۆ كاتژمێرێك یان دوو كاتژمێر دوا بكەوێت. ئەم دواكەوتنە كاریگەریی یەكجار نێگەتیڤی هەیە لەسەر متمانەی هاووڵاتیان بە دەزگەی دادوەری، چونكە هاووڵاتیان لە هەرێمی كوردستان بەگومانەوە سەیری دواكەوتن دەكەن و زۆربەیان پێیان وایە ئەم دواكەوتنە هۆكاری تری گوماناویی لە پشتەوەیە كە سەرەنجام بەخراپی لەسەر دادوەر و دەزگەی دادوەری دەشكێتەوە. پێویستە لەم بارەیەوە كاری جددی بۆ دوانەكەوتنی وادەی دادبینییەكان بكرێت، چونكە هەموو دواكەوتنێك ڕێژەی متمانەی هاووڵاتی بە دادگە و ڕاددەی شەفافییەتی پڕۆسەكە دەخاتە مەترسییەوە كە، ئەمەیش دوو فاكتەری سەرەكین بۆ بەرزكردنەوەی بیرۆكەی سەربەخۆبوونی دەزگەی دادوەری لە بیروهۆشی تاكەكانی نێو كۆمەڵگەدا.

سێیەم: كەمیی ژمارەی دادوەران

ستاندەری جیهانی بۆ ژمارەی دادوەران لە بەرامبەر ڕێژی دانیشتووان، بریتییە لە 7 (حەفت) دادوەر بۆ هەر ١٠٠ هەزار كەس. بەپێی ئەم پێوەرە، ئەگەر ژمارەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان (5) پێنج ملیۆن كەس بێت، ئەوا پێویستە ژمارەی دادوەرەكان تیایدا بریتی بێت لە (350) دادوەر. لەم سۆنگەیەوە هەرێمی كوردستان بەدەست كەمیی ژمارەی دادوەرەكانه‌وه‌ دەناڵێنێت، چونكە بەپێی هەندێ ئاماری نافەرمی، لە هەرێمی كوردستان تەنیا (261) دادوەر هەن. كەمیی ئەم ژمارەیە كێشەیەكی زۆری بۆ كواڵیتیی كاری دادگه‌كان دروست كردووە و ژیانی دادوەرەكانی تێك داوە، چونكە هێندە سەرقاڵی كارەكانیانن، ناچارن بەشێك لە كارەكانیان ‏ببەنەوە ماڵەكانیان. هەروەها كەمیی ژمارەی دادوەرەكان كاریگەریی نێگەتیڤی لەسەر ڕاددەی سەربەخۆبوونی دادگه‌كان هەبووە؛ چونكە ئاستی دەستوەردان لە كاری دادوەری زیاد كردووە، بە زیادبوونی ژمارەی ئەو كەیسانەی كە ڕۆژانە سەیریان دەكەن.

چوارەم: دەستوەردانی دەسەڵاتی یاسادانان لە كاروباری دەسەڵاتی دادوەری

كە باس لە پرەنسیپی جیاكردنەوەی نێوان دەسەڵاتەكان دەكرێت، مانای ئەوە نییە هێند لێكجیا بن كە ئاگاداری یەكتر نەبن، بەڵكوو پێویستە لەگەڵ یەكتر هەماهەنگ بن؛ بەڵام هاوتەریب لەگەڵ دەستنەخستنە نێو كاروباری یەكترەوە. لەم بارەیەوە، پێویستە ئەندامانی پەرلەمانی كوردستان هێندە هۆشیار بن و ئەو وشانە لە دەمیانەوە دەرنەچێت كە بە دەستوەردان لە كاروباری دادگەكان هەژمار دەكرێت؛ یاخود هیچ لـێژنەیەكی لێكۆڵینەوە لە پەرلەمانەوە پێك نەهێنرێت كە كارەكانی ئەم لێژنەیە بچێتە ژێر چەتری دەسەڵاتی دادگه‌كان؛ یاخود هیچ یاسایەك دەرنەكەن كە لە سنووری دەسەڵات و هێزی دەسەڵاتی دادوەری كەم بكاتەوە؛ یاخود یاسایەك دەرنەكەن کە پەیوەندیی هەبێت بە دادوەرەكان و داواکارانی گشتی و دەسەڵاتی دادوەری و دەزگه دادییەکان بەبێ ڕاوێژکردن و ڕەزامەندیی دەسەڵاتی دادوەری.

پێنجەم: دەستوەردانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن لە كاروباری دەسەڵاتی دادوەری

دەستوەردانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن لە كاروباری دەسەڵاتی دادوەری مێژوویەكی كۆنی هەیە و كوردستانیش لەم دیاردە نێگەتیڤە بەدەر نییە و، پێویستە كار بۆ نەهێشتن یاخود سنوورداركردنی بكرێت؛ وەك دەستوەردانی حكوومەت لە دامەزراندنی دادوەرەكان یاخود گواستنەوەی ڕاژەیان یاخود تەمبێكردنیان. بە بۆچوونی ئێمە دانانی بڕگە "نۆیەم" لە ماددە (7) لە یاسای چاكسازی ژمارەی (2)ی ساڵی (2020) بۆ دیاریكردنی مووچەی خانەنشینیی دادەوەران بەبێ گەڕانەوە بۆ دەسەڵاتی دادوەری، بە شێوەیەك لە شێوەكان به‌ دەستوەردان لە كاروباری دەسەڵاتی دادوەری هەژمار دەكرێت.

شەشەم: دەستوەردانی دەزگه‌كانی ڕاگەیاندن لە كاروباری دادگەكان

كەرتی ڕاگەیاندن لە هەرێمی كوردستان لە قەیرانێكی یەكجار قووڵدایە و تا ئێستا خاوەن ناسنامەیەكی ڕوون و یەكگرتوو نییە؛ ئەمەیش لە زۆر بواردا هەستی پێ دەكرێت. ئەوەی تایبەتە بە چۆنێتیی مامەڵەكردنی ڕاگەیاندن لەگەڵ دەزگەی دادوەریدا، وێنەیەكی ناشرینی كاری ڕاگەیاندنكارییە، چونكە لە زۆر كەیـسی ڕای گشتیدا هێشتا بڕیاری دادگە دەرنەچووە، كەچی هەندێ لە دەزگه‌كانی ڕاگەیاندن بیرۆكەیەك لە مێشكی بینەر دروست دەكەن كە پێویستە بڕیاری دادگە بە شێوەیەك دەربكرێت كە لەگەڵ ئاراستەی ئەوان یەك دەگرێتەوە؛ ڕاگەیاندن وا پیشان دەدات و بینەر وا ئاڕاستە دەکات کە، بڕیاری دادگە بەو ئاقارەدا دەربچێت، بەڵام ئەگەر بەو شێوازە دەرنەچێت، ئەوە دادوەر عادل نییە.

ئەو حوكمە پێشوەختەی كەوا هەندێ لە دەزگه‌كانی ڕاگەیاندن لە كوردستان كاری لەسەر دەكەن، بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ كاریگەریی هەبووە لەسەر دابەزینی ئاستی متمانەی هاووڵاتیان بە دەزگەی دادوەری. بۆیە پێویستە لەم ڕووەوە، كاری جددی بكرێت بۆ چارەسەركردنی ئەم گرفتە، چ لە ڕێگەی هۆشیاركردنەوەی زیاتری دەزگه‌كانی ڕاگەیاندن، یاخود پەنابردنە بەر ڕێكاری یاسایی؛ چونكە ئەم ڕەفتارە بەپێی ماددە (235) لە یاسای سزادانی عێراقی ژمارە (111)ی ساڵی (1969)، تاوانە و سزای پێویستی بۆ دەستنیشان كراوە.

حەفتەم: دەستوەردانی كۆمەڵایەتی لە كاروباری دادگەكان

خێزان و خزم و خێڵ و عەشیرەت و دۆست و برادەر، هەموو ئەمانە چەند كەس و دەزگەیەكی نێو كۆمەڵگەی كوردستانین كە بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ دەست لە كاروباری دادگه‌كان وەردەدەن. ڕەنگە ئەمەیش هۆكاری سەرەكی بێت بۆ ئەوەی دادوەرەكان لە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكاندا لاواز بن بۆ ئەوەی ڕەفتارەكانیان لێكدانەوەی خراپی بۆ نەكرێت. بە بۆچوونی ئێمە، پێویستە دادوەرەكان زیاتر ڕوو بچنە نێو كۆمەڵگەی كوردستانی و تێكەڵاوی ئێش و ئازارەكان ببن بۆ ئەوەی لە كێشە و گرفتەكان بگەن و، كاتی ئەوە هاتووە لە لێكدانەوەی ڕەفتارەكانیان نەترسن؛ چونكە ڕاستییەكان تا هەتایە بەشاراوەیی نامێننەوە.

ئەمە لە لایەك، لە لایەكی ترەوە بەهۆی پێکهاتەی کۆمەڵگەی كوردستانی، که‌لتووری خێڵەکی و عەشیرەتگەرایی لە زۆر ناوچەدا باڵادەستە، کە‌ ڕێگرە لە بەردەم جێبەجێکردنی بڕیاری دادگەكان؛ بەتایبەت لە كەیسەكانی کوشتن، دزی، شەڕ. ئەم که‌لتوورە، جۆرێك لە گوشار لەسەر لایەنەكانی داوا دروست دەكات؛ بە شێوەیەك كه‌ ناچاریان دەكات پەنا ببەنە بەر عەشیرەت یان تۆڵەسەندنەوە. چه‌ندی ڕاددە و ڕێژەی ئەم پەنابردنە بەرز بێت، ئەوا ئه‌وه‌نده‌یش دەبێتە هۆی لاوازبوونی ڕۆڵی دەسەڵاتی دادوەری لەنێو كۆمەڵگەدا.

هەشتەم: دەستوەردانی حزبی سیاسی لە كاروباری دادگەكان

لە پڕۆسەی دامەزراندنی دادوەرەكاندا ئەگەر پێوەرە سیاسی و حزبییەكان جێگەی پێوەرە زانستییەكان بگرێتەوە، ئەوا بە تێپەڕبوونی كات دەزگەی دادوەری پڕ دەبێت لە دادوەری كەمئەزموون و بێتوانا. هەموومان ئەو ڕاستییە دەزانین كە سەرەڕای هەبوونی چەندین دەقی یاسایی لەنێو یاسا بەركارەكانی كوردستان، كەوا ڕێگرە لەوەی دادوەر ئەندام بێت لە حزبی سیاسی یاخود كار و چالاكیی سیاسی ئەنجام بدات، كەچی هەندێ جار دادوەر دەبینرێت لە بۆنە و چالاكی و كۆبوونەوەی سیاسی و حزبیدا بەشدار دەبێت. ئەنجومەنی دادوەری تاوەكوو ئێستا نەیتوانیوە بەیەكجارەكی ئەم دیاردەیە بنبڕ بكات؛ بەڵام ئەوە مانای ئەوە نییە كە بۆ نەهێشتنی هەموو سیمایەكی حزبییانە بە ڕوخسار و ڕەفتاری دادوەرەكاندا، لە هەوڵەكانی بوەستێت. دادوەر وەك هەر هاووڵاتییەك مەیلی حزبیی هەیە، بەڵام ئەوەی  گرنگە، ئەم حزبیبوونەی نەبێتە هۆی لادان لە حوكمی یاسا و فەوتانی مافی خەڵك.

ئەمە لە لایەك، لە لایەكی دیكه‌ەوە لایەنە سیاسییەكان، چ وەك حزب یان كادیرەكانیان، بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ دەستوەردان لە کێشە و داواکاندا دەکەن بە مەبەستی یەکلاییکردنەوەیان لە قازانجی لایەنێکی کێشەکە؛ کە ئەمەیش سەربەخۆییی دەسەڵاتی دادوەری دەخاتە مەترسییەكی گەورەوە؛ ئەمە جگە لە هەبوونی نووسینگەی کاروباری کۆمەڵایەتیی سەر بە لایەنە سیاسییەكان‌، کە هەندێ کاری دادگەکان دەکەن و دەستوەردان لەو کێشانەدا دەکەن کە لە ڕیزی کار و ئەرکەکانی دادوەریدایە. بە بۆچوونی ئێمە، دەستوەردانی حزب و كادیری حزبەكان لە كاروباری دادگه‌كاندا بەردەوام دەبێت، بۆیە دەسەڵاتی دادوەری نابێت چاوەڕێی ئەوە بێت ئەم دەستوەردانە بوەستێنرێت، بەڵكوو دەبێت دادوەرەكان خۆیان كاری جددی بكەن بۆ ئەوەی سنوورێك بۆ ئەم دەستوەردانە دابنێن كە بە تێپەڕبوونی كات ڕەنگە بنبڕ ببێت.

نۆیەم: نەبوونی ڕێسای ڕەفتاركردن (قواعد السلوك)

ئەگەرچی لە ماددە (52) لە یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2007) ئاماژە بە هەندێك لەم ڕێسایانە كراوە، بەڵام وەك پێویست نین؛ چونكە تاوەكوو ئێستا ڕەفتار و بۆچوون و تێڕوانینی دادوەرەكان بۆ هەندێ بابەت یەكگرتوو نییە، وەك: چۆنێتیی داواكردنی یارمەتی لە دادوەرێكی تر، یاخود ڕاوێژكردن بە دادوەرێكی تر، یاخود گاڵته‌نەكردن بە پارێزەران و هاووڵاتیان لە كاتی دادبینیدا، یاخود ئەنجامدانی چاوپێكەوتن لەگەڵ لایەنەكانی كێشە، چ لەناو دادگە یاخود لە دەرەوەی حەرەمی دادگە، یاخود چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ پارێزەر یان داواكاری گشتی، یاخود چۆنێتیی مامەڵەكردنی كۆمەڵایەتی و چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ ڕاگەیاندن یان سۆشیال میدیا، یاخود لەگەڵ ئەو دیارییانەی كە پێیان دەبەخشرێت و هتد. ئەنجومەنی دادوەری، پێویستە ڕێسای "ڕه‌فتاری دادوه‌ر"ی یەكگرتوو دەربكات بۆ ئەوەی هەموو دادوەرەكان بە یەك شێوە و شێواز ڕەفتار بكەن، چونكە ئەم یەكخستنە هەموو گومانێك لە ڕەفتارەكانیان دەڕەوێنێتەوە و زیاتر سەربەخۆبوونیان دەچەسپێنێت.

دەیەم: پاسەوانی دادوەرەكان

بێ گومان دادوەر پێویستی بە پاسەوان هەیە. لێرەدا قسە لەسەر ژمارەی پاسەوانەكان ناكەین، بەڵكوو مەبەستمانە تیشك بخەینە سەر چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ پاسەوانەكان. پێویستە لەسەر دادوەرەكان، بەوریاییەوە مامەڵە لەگەڵ پاسەوانەكانیان بكەن، چونكە ڕەنگە ئەوان هۆكاری سەرەكی بن بۆ ناشرینكردنی ناوبانگی دادوەر لە ڕێگەی وەرگرتنی بەرتیل و ڕاییكردنی مامەڵەی هاووڵاتیان بە شێوەیەكی نایاسایی، بەبێ ئەوەی دادوەرەكە ئاگادار بێت.

ئەلفوبێی مامەڵەكردنی شیاو بریتییە لەوەی، پاسەوان نابێت لەگەڵ سەردانیكارانی دادگە پەیوەندیی هەبێت؛ هەروەها دادوەر نابێت كارەكانی ماڵەوەی خۆی بە پاسەوان بكات. ئەگەر ئەم دوو ڕەفتارە كۆنتڕۆڵ كرا، ئەوا ئەوانی تر چارەسەركردنیان ئاسانە.

یازدەم: پەیمانگەی دادوەری

بەپێی یاسای ژمارە (7)ی ساڵی (2009) بۆ یەكەم جار لە هەرێمی كوردستان پەیمانگەی دادوەری دامەزرا. بەڵام ئەوەی جێگەی تێبینییە ئەم پەیمانگەیە، كە تاكە كەناڵی یاساییی پێگەیاندنی دادەوەرانە، كەچی سەر بە وەزارەتی دادی حكوومەتی هەرێمی كوردستانە، ئەویش پاڵپشت بە یاسای ژمارە (13)ی ساڵی (2007). لكاندنی ئەم پەیمانگەیە لە ڕووی كارگێڕییەوە بە دەسەڵاتی جێبەجێكردن، بە شێوازێكی دەستوەردان لە كاروباری دەسەڵاتی دادوەری هەژمار دەكرێت، چونكە نابێت دەسەڵاتی جێبەجێكردن هیچ ڕۆڵێكی لە دامەزراندنی دادوەرەكان هەبێت و، پێویستە ئەم ئەركە بە دەسەڵاتی دادوەری بسپێردرێت.

ئەمە لە لایەك، لە لایەكی ترەوە پێداچوونەوە بە پڕۆگرامەكانی خوێندن و ساڵانی خوێندن و شێوازی وەرگیران لەم پەیمانگەیە، بۆتە پێویستییەكی حەتمی بۆ ئەوەی دادوەر بە كواڵیتییەكی بەرز لەم پەیمانگەیە دەربچێت؛ چونكە ئەوەی لە ئێستادا دەگوزەرێت تێبینیی زۆری لەسەرە؛ سەرەڕای هەبوونی قوتابیی بەتوانا و لێهاتوو و لێوەشاوە و چاونەترس و پڕۆفیشناڵ، بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا قوتابیی كەمئەزموون و بێتوانایش هەن كە لە داهاتوودا دەبن بە دادوەر یان داواكاری گشتی، بۆیە پێداچوونە بە فلتەرەكانی وەرگیران لەم پەیمانگەیە زۆر پێویستە، بۆ كەمكردنەوەی ڕاددەی دەستوەردان لە پڕۆسەی وەرگیران. یەكەم هەنگاوی ئەم چاكسازییە بە گواستنەوەی ئەم پەیمانگەیە، بۆ ژێر چەتری پەیكەری كارگێڕیی دەسەڵاتی دادوەری دەست پێ دەكات.

دوازدەم: خولی بەهێزكردنی دادوەری

بە مەبەستی بەرزكردنەوەی ئاستی زانستیی دادوەرەكان و ئاشناكردنیان بە نوێترین زانستی یاسایی و شێوازەكانی دادبینی و چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ كەیس و هاووڵاتییە جۆراوجۆرەكان، پێویستە دادوەرەكان خولی بەهێزكردن ببینن، چونكە دادوەری بەهێز و پڕزانست و زانیاری، زیاتر لە دادوەرێكی تری كەمئەزموون، دەتوانێت سەربەخۆییی خۆی بپارێزێت. پاڵپشت بە وێبسایتی فەرمیی ئەنجومەنی دادوەری لە كوردستان، تێبینیی ئەوە دەكرێت كە تاوەكوو ساڵی (2011) چەندین دادوەر خولی بەهێزكردنیان بینیوە، بەڵام لەو ساڵە بەدواوە هیچ جۆرە خولێك نەكراوەتەوە. ئەم داتایە زۆر مەترسیدارە چونكە لێكەوتەی خراپی لێ دەكەوێتەوە. پێویستە لەسەر ئەنجومەنی دادوەری، هەمیشە بوودجەیەك بۆ بەهێزكردنی توانای دادوەرەكان تەرخان بكات لە ڕێگەی كردنەوەی خول و هێنانی بەتواناترین ڕاهێنەری بیانی و نێوخۆیی. دەزانین ئەوەندە ئاسان نییە دادوەر لەسەر كورسی وەك قوتابی دابنیشێت، بەڵام ئەنجومەنی دادوەری دەبێت ئەم که‌لتوورە بچەسپێنێت.

سێزدەم: بەرزكردنەوەی پلەی دادوەر

پاڵپشت بە ماددە (40) لە یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2007)، دادوەر لە پلەیەكەوە بۆ پلەیەكی تر بەرز دەكرێتەوە بەپێی ڕاپۆرتی سەرۆكی ناوچەی تێهەڵچوونەوە. پڕۆسەی هەڵسەنگاندنی دادوەرەكان پڕۆسەیەكی زۆر هەستیارە و، پێویستە بەوردییەوە ئەنجام بدرێت و هەموو چالاكییەكانی دادوەر لە ماوەی كاركردنی، دەبێت بچێتە خانەی هەڵسەنگاندنەوە.

ئەوەی مەبەستمانە تیشكی بخەینە سەر ئەوەیە، پێویستە دادوەر لە سەرەتاوە بزانێت لەسەر چ بنەمایەك هەڵسەنگاندنی بۆ دەكرێت؛ هەروەها نابێت هەڵسەنگاندن وەك كارتێكی سزادان یاخود گوشار لەسەر دادوەر بەكار بهێنرێت، چونكە ئەوكات كاریگەریی لەسەر سەربەخۆییی دادوەرەكان دەبێت. هەروەها دەبێت دادوەر مافی ئەوەی هەبێت، تانە لە ئەنجامی هەڵسەنگاندن بگرێت و ڕێكارەكانی تانەگرتنیش ڕوون و دیاریكراو بن.

چواردەم: بەرزكردنەوەی پۆل (صنـف)ی دادوەر

پاڵپشت بە بڕگەی (دووەم) لە ماددە (41) لە یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2007)، دادوەر لە پۆلێكەوە بۆ پۆلێكی تر بەرز دەكرێتەوە بە چەند مەرجێك، كە یەكێكیان بریتییە لە پێشكەشكردنی توێژینەوەیەكی یاسایی. لەم سۆنگەیەوە دەپرسین: ئایا كواڵیتیی ئەم توێژینەوانە وەك پێویستن؟ ئایا مەرجە زانستییەكانی تێدایە؟ تا چەند ئەو توێژینەوانە ڕاسپاردەی تێدایە كە ئەنجومەنی دادوەری سوودیان لێ دەبینێت؟ ئایا هیچ جۆرە نوێكارییەك هەیە لەم توێژینەوانە یاخود تەنیا كۆكردنەوەی هەندێ زانیاریی كۆنن؟

لە ڕێگەی وردبینیكردنی ئەو توێژینەوانەی كە لە وێبسایتی ئەنجومەنی دادوەریی كوردستان بڵاو كراونەتەوە وەڵامی زۆرێك لەم پرسیارانەمان دەست كەوتووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا گەڕان بە دوای وەڵامی ئەم پرسیارانە، بۆ ئەنجومەنی دادوەری جێ دەهێڵم بۆ ئەوەی هەڵسەنگاندن بكات بۆ ئەو توێژینەوانە و چاكسازیی تەواو لەم پڕۆسەیە ئەنجام بدات.

پازدەم: بوونی پارێزەر بە دادوەر

بەپێی یاسای پەیمانگەی دادوەری، ڕێگە بە پارێزەران دراوە كە ببن بە دادوەر. دەپرسین: تا چەند كاری پارێزەرایەتی لە هەرێمی كوردستان بەشیاوی و یاسایی و ڕێكوپێكی ئەنجام دەدرێت، بە شێوەیەك پارێزەر شیاو بكات بۆ ئەوەی لە داهاتوودا بكرێت بە دادوەر؟ بەكورتی: پێویستە وەرگیرانی ئەم چینە لە یاساناسانە لە پەیمانگەی دادوەری، بەوریایی و وردی ئەنجام بدرێت بۆ ئەوەی باشترینەكانیان لە زانست و ڕەفتار و ڕابردووی پاك وەربگیرێن، دوور لە هەموو دەستوەردانێكی سیاسی و حزبی و كۆمەڵایەتی و ئیداری، یان دەكرێت مەرجی توندتریان بۆ دابنرێت.

شازدەم: نەبوونی بوودجەیەكی سەربەخۆ بۆ ئەنجومەنی دادوەری

یەکێک لە خاڵە گرنگەكانی سەربەخۆییی دەسەڵاتی دادوەری ئەوەیە کە، ئەم دەسەڵاتە بوودجەی سەربەخۆی هەبێت بۆ ئەوەی دوور بێت لە دەستوەردانی دەسەڵاتی جێبەجێکردن، چونكە سەربەخۆییی دارایی دەبێتە هۆی پاراستنی دەسەڵاتی دادوەری و، لێ ناگەڕێت بکەوێتە ژێر ڕەحمەتی دەسەڵاتەکانی تر!

بەپێی هەردوو ماددەی (34) و (62) لە یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2007)، ئەنجومەنی دادوەری لە هەرێمی كوردستان خاوەنی بوودجەی خۆیەتی، بەڵام ئەم بوودجەیە پێویستە لە پەرلەمان پەسند بكرێت و، هەروەها لەلایەن حكوومەتەوە پارەدار (تمویل) بكرێت. ئەم هەڵوێستە یاسایییە جۆرێكە لە دەستوەردانی هەردوو دەسەڵات لە كاروباری دەسەڵاتی دادوەری، چونكە ئەوەی لە واقعدا دەگوزەرێت ئەوەیە؛ دەسەڵاتی دادوەری ناتوانێت قەڵەمێك بكڕی بەبێ ئەوەی وەزارەتی دارایی ته‌مویلی بكات.

هەڤدەم: دەستەی سەرپەرشتیی دادوەری

بەپێی ماددە (66) لە یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2007)، دەبوایە پێش زیاتر لە سێزدە ساڵ لەمەوبەر، دەزگەیەكی فەرمیی گرنگی دادوەری بە ناوی "دەستەی سەرپەرشتیی دادوەری" لە هەرێمی كوردستان دابمەزرێت بۆ ئەوەی سەرپەرشتیی كاروباری دادوەرەكان بكات و چاودێریی كار و ڕەفتار و بڕیارەكانیان بكات؛ بەڵام ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە ئەوەیە، تاوەكوو ئێستا ئەم دەزگەیە دروست نەبووە. بۆیە پێویستە بە زووترین كات ئەنجومەنی دادوەری پڕۆژەیاسایەك بۆ دیاریكردنی كارەكانی ئەم دەستەیە پێشكەش بە پەرلەمانی كوردستان بكات؛ هەروەك چۆن لە بەغدا یاسایەك بۆ ئەم مەبەستە دەركراوە بە ناوی یاسای "هيأة الاشراف القضائي" ژمارە (29)ی ساڵی (2016).

هەژدەم: بڕیاری دادگه‌كان

تاوەكوو ئێستا زۆربەی بڕیاری دادگه‌كان لە هەرێمی كوردستان بە زمانی عەرەبی، هەروەها بە دەستوخەت دەنووسرێتەوە و هێندەیش بەكورتی دەنووسرێتەوە كە هیچ ڕوون نییە بۆ خوێنەر؛ ئەمە جگە لەوەی تاوەكوو ئێستا بڕیارەكان بڵاو ناكرێنەوە و بەردەست نییە بۆ هەمووان. بە بۆچوونی ئێمە چارەسەركردنی ئەم چوار دیاردە نێگەتیڤە، كاریگەریی لەسەر شەفافییەت و بەدەستهێنانی متمانەی جەماوەر دەبێت، چونكە تێگەیشتن لە بڕیارەكان و هەڵسەنگاندن بۆیان، فلتەرێكی كاریگەرە بۆ ئەوەی دادوەرەكان زیاتر گرنگی بە كواڵیتیی دادبینی و بڕیارەكانیان بدەن كە سەرەنجام بەهێزبوونی دەسەڵاتی دادوەری و زیاتر نیشاندنی سەربەخۆبوونی لێ دەكەوێتەوە.

نۆزدەم: داواكاری گشتی

ئەگەر داواكاری گشتی داوا بەرز نەكاتەوە، ئەوا دادوەر ناتوانێ لە خۆیەوە داوا بەرز بكاتەوە. ئەم خاڵە گرنگیی ڕۆڵ و ئەركی داواكاری گشتی نیشان دەدات، چونكە داواكاری گشتی دەورێكی باڵای هەیە، بەتایبەتی لە جووڵاندنی داوا؛ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی دادگە لە خۆیەوە ناتوانێ لێكۆڵینەوە لە هیچ كێشەیەك بكات بەبێ ئەوەی داواكە لەلایەن خاوەنەكەی یان داواكاری گشتی یان هەر لایەنێك كە یاسا ڕێگەی پێ دابێت، داوا بجووڵێنێ. هەر بۆیە، بۆ بەهێزكردنی دەسەڵاتی دادوەری، ئەوا پێویستە ئەم دەزگه‌یە لەژێر چەتری وەزارەتی داد دەربهێنرێت و بخرێتە ژێر هەیكەلیەتی دەسەڵاتی دادوەری، بۆ ئەوەی ئەم دەسەڵاتە لە ڕوویه‌كەوە بتوانێت داوا بجووڵێنی لەسەر هەموو كەیسێك بەبێ ئەوەی دەسەڵاتی جێبەجێكردن كاریگەریی هەبێت لەسەری و، لە ڕوویه‌كی تریشەوە دەسەڵاتی یەكلاییكردنەوەی كێشە و داواكارییەكانی هەبێت.     

بیستەم: دادگه‌ی كارگێڕی

لە بنەڕەتەوە هەبوونی دادگەی كارگێڕی بۆ ئەوەیە، جۆرێك لە دڵنیایی بدات بە هاووڵاتیان بۆ ئەوەی مافی ئەوەیان هەبێت تانە لەو بڕیارە كارگێڕییانە بده‌ن كە لەلایەن حكوومەت و دەزگە فەرمییەكانی حكوومەتەوە لە دژیان دەردەچێت. بەپێی یاسای ژمارە (14)ی ساڵی (2008)، دادگەی كارگێڕی لە هەرێمی كوردستان وەك بەشێك لە ئەنجومەنی شوورا، خراوەتە ژێر پەیكەری كارگێڕیی وەزارەتی داد كە بەشێكە لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن؛ بگرە دادوەرەكانی ئەم دادگه‌یەیش هەر لەلایەن وەزیری دادەوە دادەمەزرێن. ئەم هەڵوێستە یاسایییە بە دەستوەردانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن لە كاروباری دەسەڵاتی دادوەری هەژمار دەكرێت، ئەگەرچی بە یاسایش ڕێك خراوە؛ چونكە بەپێی لۆژیك، نابێت "خصم" و "دادوەر" سەر بە یەك لایەن بن.

بیست و یەكەم: گواستنەوەی دادوەر

گواستنەوەی دادوەر لە دادگه‌یەكەوە بۆ دادگه‌یەكی تر و لە شوێنێكەوە بۆ شوێنێكی تر و لە ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی تر بە ڕێكارێكی زۆر گرنگ هەژمار دەكرێت، چونكە نابێت دادوەر لە 3-5 ساڵ زیاتر لە شوێنێك بمێنێتەوە و، پێویستە بەبەردەوامی جێگۆڕكێیان پێ بكرێت بۆ ئەوەی هەموو ئەو پەیوەندییانە بشكێندرێت كە لە ماوەی ڕابردوو دروست كراون. سەرەڕای ئەوەی ئەم گواستنەوەیە، پێویستە بەردەوام ئەنجام بدرێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا، نابێت ئەم گواستنەوەیە بۆ سزادانی دادوەر بێت چونكە بێلایەن و سەربەخۆ بووە؛ پێویستە دادوەری سەربەخۆ و دەستپاك پاداشت بكرێت. لەسەر دەسەڵاتی دادوەری پێویستە، پێداچوونەوە بەم پڕۆسەیە بكات؛ بە شێوەیەك كە لە خزمەتی بەرژەوەندیی گشتی بێت و ببێتە هۆی پاراستنی شكۆی دادگە و سەربەخۆبوونی دادوەری.

بیست و دووەم: بژێوی دادوەر  

پێویستە بژێوی دادوەر فەراهەم بكرێت، بە شێوەیەك كە دادوەر لە دەرەوەی مووچەكەی خۆی پێویستی بە پارەی تر نەبێت. ئەم هەڵوێستەیش بۆ ئەوەیە تاوەكوو دادوەر بتوانێت سەربەخۆییی خۆی بپارێزێت. ئەگەرچی دادوەرە كۆنەكان تا ڕاددەیەك توانستی دارایی و مووچەی مانگانەیان زۆر باشە بە حوكمی زۆریی خزمەتەكانیان، بەڵام ئەو دادوەرانەی كە لە ئێستادا بە نوێیەتی دادەمەزرێن، باری دارایییان باش نییە و مووچەیان وەك پێویست نییە. دادوەرە نوێیەكان لە بەرامبەر هەڕەشەیەكی ڕاستەقینەدان كە چۆن بتوانن بەو پارە كەمە سەربەخۆییی خۆیان بپارێزن. پێویستە مووچەی دادوەر بگاتە ئەو ئاستەی كە شكۆی دادوەر بپارێزێت.

بیست و سێیەم: پۆلیسی دادوەری

ئەو بڕیارانەی کە لەلایەن دادگەی لێكۆڵینەوە دەردەچێت، دەبێ لەلایەن پۆلیسەوە جێبەجێ بکرێن، بەتایبەت بڕیارەكانی دەستگیركردن، بەڵام لەبەر ئەوەی دەزگەی پۆلیس سەر بە وەزارەتی ناوخۆیە- كە بەشێكە لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن-، بۆیە لە هەندێ باردا، بەهۆی دەستوەردانەوە، بۆتە هۆی ئەوەی ئەم بڕیارانە وەك پێویست جێبەجێ نەبن. بۆیە ئەم هەڵوێستە یاسایییە سەربەخۆییی دەسەڵاتی دادوەریی خستۆتە ژێر پرسیارەوە.

لەم سۆنگەیەوە بەپێویستی دەزانین كار لەسەر دامەزراندنی سیستەمێك بۆ پۆلیسی دادوەری لە هەرێمی كوردستان بكرێت کە سەر بە ئەنجومەنی دادوەریی بێت بە مەبەستی جێبەجێکردنی بڕیاری دادگەكان؛ هەروەها بۆ ڕێگریكردن لە دەستوەردانی دەسەڵاتی جێبەجێکردن لە کاروباری دادوەریدا.

بیست و چوارەم: فەرمانگەی جێبەجێكردن

ئەو بڕیارانەی کە لەلایەن دادگە مەدەنییەكانەوە دەردەچێت، دەبێ لەلایەن "فەرمانگەی جێبەجێكردن"ەوە جێبەجێ بکرێن، وەك: فرۆشتنی موڵك، یان لێسەندنەوەی قەرز، یان موڵكچۆڵكردن، یان...؛ بەڵام لەبەر ئەوەی فەرمانگەی جێبەجێكردن سەر بە وەزارەتی دادە- كە بەشێكە لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن-، بۆیە لە هەندێ باردا، بەهۆی دەستوەردانەوە، بۆتە هۆی ئەوەی ئەم بڕیارانە وەك پێویست جێبەجێ نەبن. بۆیە ئەم فەرمانگەیە بە "گۆڕستانی بڕیاری دادگه‌كان" وەسف دەكرێت، چونكە ئەو حوكمانەی لە دادگە پاش چەندین دانیشتنی دادبینی دەردەچن، كەچی لە فەرمانگەی جێبەجێكردن جێبەجێ ناكرێن.

لەبەر ئەوەی ئەم هەڵوێستە یاسایییە سەربەخۆییی دەسەڵاتی دادوەریی كاڵ كردۆتەوە، بۆیە بەپێویستی دەزانین فەرمانگەی جێبەجێكردن بخرێتە ژێر چەتری پەیكەری كارگێڕیی ئەنجومەنی دادوەری بۆ پاراستنی سەربەخۆییی بڕیارەکانی ئەم دەسەڵاتە و نەهێشتنی دیاردەی دەستوەردان لە كاتی جێبەجێكردنی بڕیار و حوكمی دادگه‌كانەوە.

بیست و پێنجەم: پلەی سەرۆكی ئەنجومەنی دادوەری

سەرەڕای ئەوەی کەوا سەرۆکی ئەنجومەنی دادوەری هاوتای سەرۆکی دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردنە، کەچی لە ماددەی (٣٨)ی یاسای ژمارە (23)ی ساڵی (2007)دا هاتووە کە، سەرۆکی دادگەی پێداچوونەوە-کە لە هەمان کاتدا سەرۆکی ئەنجومەنی دادوەرییشە-، بە پلەی وەزیر دەبێ و مووچە و دەرماڵەی وەزیر وەردەگرێت. ئەم ماددە یاسایییە جگە لەوەی جۆرێكە لە دەستوەردان، هەروەها جۆرێكیشە لە كەمكردنەوەی پێگە و شكۆی ئەم دەسەڵاتە لە بەردەم دەسەڵاتەكانی تر.

بیست و شەشەم: پۆستەكانی ئەنجومەنی دادوەری

لەبەر ئەوەی سەرچاوەی هەرسێ دەسەڵاتەکە گەلە، بۆیە پێویستە دەسەڵاتی دادوەرییش هاوشێوەی هەردوو دەسەڵاتەکەی تر لە پڕۆسەی دیموکراسی و ئاڵوگۆڕکردنی پۆستی باڵای ئەم دەسەڵاتە بەدوور نەبێت. بۆیە دەنگم دەخەمە پاڵ هەموو ئەو دەنگانەی كە لە پێشوودا داواكار بوون، كەوا پۆستەکانی سەرۆکی ئەنجومەنی دادوەری و سەرۆکی دادگەکانی تێهەڵچوونەوە و سەرۆکی داواکاری گشتی و سەرۆکی سەرپەرشتیاری دادوەری بەپێی سیستەمێکی تایبەتی هەڵبژاردن یەکلایی بکرێتەوە؛ ئەم گۆڕانکارییەیش بە دەقێکی یاسایی بچەسپێندرێت.

بیست و حەفتەم: دەستنیشانكردنی كەموكورتیی یاساكان

دادوه‌رەكان لە کاتی جێبەجێکردنی یاساکاندا هەست بە کەموکورتیی یاساکان دەکەن، بۆیە پێویستە لە پێداچوونەوە بە یاساكاندا بەشدار بن. لەم بارەیەوە هەست بە هەبوونی بۆشایییەكی فراوان دەكرێت بەهۆی نەبوونی هەماهەنگیی تەواو لە نێوان دەسەڵاتی دادوەری لە لایەك و هەردوو دەسەڵاتەكەی تر لە لایەكی ترەوە؛ چونكە لە كاتی هەمواركردنی یاساكاندا پرس بە دادگه‌كان ناكرێت و، هەروەها دادوەرەكانیش كەمتەرخەمن لە نیشاندانی كەمورتییەكانی یاساكان، چ لە ڕێگەی وتارنووسین یان ڕاپۆرتنووسین و بەرزكردنەوەیان بۆ لایەنی پەیوەندیدار یان توێژینەوەنووسین. پێویستە ئەنجومەنی دادوەری، ساڵانە هەموو ئەو تێبینییانە كۆ بكاتەوە و بیانكاتە ڕاپۆرتێكی گشتگیر و پێشكەشی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و یاسادانان بكات بۆ ئەوەی چارەسەری گونجاوی بۆ دابنرێت. پێشكەشكردنی ئەم ڕاپۆرتەیش لەلایەن دادوەرەوە، ببێتە بەشێك لە هەڵسەنگاندنی ساڵانەی دادوەر بۆ پلەبەرزكردنەوە.

كۆبەند

یەكێك لە گرنگترین ئەو هەڵوێستانەی كە جێگەی دەستخۆشییە ئەوەیە كە، پۆستی دادوەر پۆستێكی هەمیشەیییە؛ واتا دادوەر بە شێوەیەكی كاتی دانامەزرێت. بۆیە پێویستە لەسەر دادوەر، چاونەترس بێت لە دەرکردنی حوکمەکان و بەیەکسانی حوکم بکات بەبێ کاریگەریی هیچ کەسێك و، پارێزگاری لە شكۆی خۆی بکات و دوور بکەوێتەوە لە هەر شتێك کە جێگەی گومانە. پێویستە لەسەر دادوەر، خۆی پڕزانست و زانیاری بكات و گرنگی بە كارەكانی بدات و پەلە نەکات لە دەرکردنی حوكم تاوەكوو هەموو پەڕاوی داوا نەخوێنێتەوە و هەلی گوێگرتنی بۆ هەموو لایەنەكانی داوا بەیەكسانی فەراهام نەكردبێت؛ بۆ ئه‌وه‌ى هاووڵاتی لە کاتی دادبینیدا، دڵنیا بێت له‌وه‌ى دادپەروەرانە مامەڵە و دادوه‌ریى لەگەڵدا دەكرێت و بەچاکی گوێى لێ گیراوە و داواکانی بیستراون. پێویستە دادوەر ئامادەییی تێدا بێت كە خۆی پارێزگارى و به‌رگرى له‌ سه‌ربه‌خۆيى و ده‌سه‌ڵاته‌كانى بكات و هەموو جۆرە هه‌ژموون و كاريگه‌ر‌ى و گوشار و هه‌ڕه‌شه‌یه‌ك ڕه‌ت بكاته‌وه‌، چ سیاسی بێت یان كۆمەڵایەتی یان كارگێڕی یان ئایینی.

ئەمڕۆ ئه‌ركى ئەنجومەنی دادوەرييه‌ كه‌ دادوەرەكان لە هەڕەشە و مەترسییەكانی دەستوەردان لە كاروباری دادوەری بپارێزێت و خۆی داكۆكى له‌ ده‌سه‌ڵاتەكانی خۆى بكات كه‌ به‌ ياسا پارێزراوه‌. پێویستە ئيراده‌یەكی پۆڵایینی ڕووبه‌ڕووبوونه‌ى ئاڵنگارییەكانی هه‌بێت و ڕێگه‌ نه‌دات هيچ ده‌سه‌ڵات و هيچ كه‌سێك و هیچ هێزێك و هیچ لايه‌نێك، به‌ هه‌ر به‌هانه‌يه‌كه‌وه‌ بێت، ده‌ست بخاته‌ ناو كاروباریانەوە‌ و، نه‌چێته‌ ژێر بارى هيچ هه‌ڕه‌شه‌ و گوشار و كاريگه‌رى و داواكارييه‌كى ناياساييیه‌وه‌، جا له‌ هه‌ر پێگه‌یەك و لە هەر شوێنێك بێت.

هەرێمی كوردستان بەدەست گرفتی جێبەجێكردن و چەسپاندنی یاسا دەناڵێنێت؛ ئەم گرفتەیش بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ بۆتە فاكتەرێكی سەرەكی بۆ زیاتربوونی ئاست و ڕێژەی دەستوەردان لە كاروباری دادگە و دامەزراوەی دادوەریدا بۆ ئاراستەی بڕیاری دادگه‌كان؛ بە شێوەیەك لە بەرژەوەندیی لایەنێكی داوا كۆتایی بێت. كەواتە، دیاردەی دەستوەردان كۆتایی نایەت و بەڵكوو ڕەنگە فراوانتر و شێوازەكانی جۆراوجۆرتر بن؛ بۆیە تۆپەكە لە یاریگەی ئەنجومەنی دادوەرییە كە چۆن و بە چ شێوازێك دەبێتە فلتەرێكی بەهێز بۆ "ڤایرۆسی دەستوەردان"!