ئامادەكردن و وەرگێڕانی: پەرویز ڕەحیم قادر/ مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سەڵاحه‌ددین

پێشەكی

بێجگە لە دژایەتیی فەرمی لە هەموو ئاستەكانی سیاسی و سەربازی و ئاسایشی و تەنانەت ئەكادیمی و پیاوانی ئایینیی كۆماری ئیسلامی و داخستنی سنوورەكان و سەپاندنی ئابڵووقە بۆ سەر هەرێمی كوردستان بە بۆنەی بەڕێوەچوونی ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی هەرێمی كوردستان و پاشان لە پاڵ هێزەكانی حەشدی شەعبی و سوپای عێراق بەشداری لە هێرشی سەربازی لە 16ی ئۆكتۆبەری ساڵی 2017 بۆ سەر هەرێمی كوردستان، کاتژمێر ١٠:٤٥ی ڕۆژی شەممە ٨ی سێپتەمبه‌ری 2018 بنکەی دەفتەری سیاسیی حزبی دیموکراتی کوردستان، لە كاتێكدا پلینیۆمی کۆمیتەی ناوەندیی ئەو حزبەی لێ بەڕێوە دەچوو، کەوتە بەر پەلاماری هەوایی و مووشەکیی سوپای پاسدارانی کۆماری ئیسلامیی ئێران. به‌ هۆی هێرشه‌كه‌وه‌ 17 كه‌س گیانیان له‌ده‌ست دا و زیاتر لە 40 كه‌سیش بریندار بوون؛ له‌و 17 كه‌سه،‌ 5یان ئه‌ندامی كۆمیته‌ی ناوه‌ندیی حدك و، 10 كه‌سیان پێشمه‌رگه‌ی ئه‌و حزبه‌ و دوو كه‌سەکەی دیکەیش  پێشمه‌رگه‌ی حدكا بوون. پاشان سوپای پاسداران دەربارەی هێرشەکەی سەر بارەگای حدک و حدکا ڕای دەگەیه‌نێت، كە لە هێرشەکەدا 7 مووشەکی زەمین بە زەمینی مەوداکورت بەکار ‌هێندراوە و ئۆپەراسیۆنەکە بەسەرکەوتوویی کۆتایی هاتووە.

سوپای پاسداران هەروەها هۆشداریی دەداتە گرووپە چەکدارەکانی دژی ئێران، ئەگەر چالاکییەکانیان دووبارە بکەنەوە، وەڵامێکی توندتریان دەبێت بۆیان. لە درێژەیشدا دەڵێت: "لە دوای کردەوە شەیتانییەکانی ئەم دوایییانەی گرووپە تیرۆریستییەکانی سەر بە ئیستیكباری جیهانی (ئەمریکا و هاوپەیمانانی) لە هەرێمی کوردستانەوە دژ بە ناوچە سنوورییەکانی کۆماری ئیسلامیی ئێران، کە بە ناردنی تیمە تیرۆریستییەکان، دەیانویست بە دروستکردنی نائەمنی و کردەوەی تێکدەرانە، ئەمنییەت و ئارامیی خەڵکی پارێزگه‌کانی ئازەربایجانی ڕۆژاوا، کوردستان و کرماشان تێک بدەن، بە هۆشیاری و ئامادەییی هێزی وشکانیی سوپای پاسداران لە ئۆپەراسیۆنەکانی چەند هەفتەی ڕابردوو لە ناوچە سنوورییەکانی مەریوان و کامیاران گورزی کوشندەیان لێ درابوو، بەرەوڕووبوونەوە و تەمێکردنی دەستدرێژیکاران، خرایە بەرنامەی سوپای پاسداران."

لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین سەرەڕای هۆكار و پاڵنەرەكانی دیكەی ئەم هێرشە مووشەكییە، كە لە نووسینی دیكەدا بەدرێژی شرۆڤەمان كردووە و ئاماژەم پێ داوە، تیشك دەخەینە سەر ڕوانگەی ئاسایشیی كۆماری ئیسلامیی ئێران كە لە چوارچێوەی فیقهی شیعیدا خوێندنەوەی بۆ دەكرێت و سەرچاوە و ڕەوایەتی وەردەگرێت. ئەمەیش یارمەتیدەرمان دەبێت بۆ شرۆڤە و پێشبینیی ڕەفتارە سەربازی و ئاسایشییەكانی كۆماری ئیسلامی لە هەمبەر هێزە نەیارەكانی، بەتایبەتی پرسی سەربەخۆییی هەرێمی كوردستان و پاشان هێزە كوردستانییەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان كە لەو چوارچێوە فیقهی/هزری-سیاسییەدا بە شەیتان و "ئەوی تر"ی ناسنامەیی و، هەروەها دەستوپێوەندییەكانی شەیتان دەناسرێن. لێرەوە ناوزەدكردن و وێكچوواندنی هەرێمی كوردستان بە ئیسڕائیلی دووەەم لە لایەن بەرپرسانی ئایینی و سەربازی و پلەباڵای كۆماری ئیسلامی و ڕەوایه‌تیی هێرش بۆ سەر كوردستان، باشتر بۆمان ڕوون دەبێتەوە و دەزانین كە سەرچاوە هزرییەكەی لە كوێوەیە.

یەكەم: ئاسایش و فیقهی سیاسیی شیعی

هەرچەندە ئاسایش ڕەهەندی جۆراوجۆری وەكوو: كەلتووری، كۆمەڵایەتی، ژینگەیی و ئابووری و سەربازیی هەیە، بەڵام بە هۆی ئەوەی كە لەگەڵ هێز و ڕەفتاری دەوڵەتدا پەیوەندیی هەیە، بۆیە پرسێكی سیاسی و وەكوو یەكێك لە بابەتە سەرەكییەكانی تیۆریی سیاسی دەردەكەوێت. بەم پێیە پەیوەندیی لەگەڵ بابەتەكانی دیكەی وەكوو: ئازادی، دادپەروەری و ئەخلاق هەیە.(Alkire, 2003; 28-30)

تیۆریی سیاسیی نۆرماتیڤ یاخود هزریی ئیسلامی سیاسی، تێگەیشتنێكی بۆ ئاسایش لە حكوومەتی ئیسلامیدا هەیە كە ئاسایش تەنیا لە چوارچێوەی هێزدا نییە، بەڵكوو لەسەر بنەمای بەها و نۆرمە سیاسی-ئەخلاقییەكانیشە كە بەسەر دوو دەستەی جیهانی ماددی و جیهانی دواڕۆژدا دابەش دەبێت (تقی لو و ادمی، 2010: 41). بۆیە لە ڕوانگەی فیقهی شیعییەوە، هێزی سیاسی، سەرەتا و پێشەكی دروستبوونی ئاسایشی باوەڕمەندان و شەوێنكەتووانی ئایینە (پرهیزكار، 2011: 187).

هزری سیاسی/فیقهیی شیعە فاكتەرێكی كاریگەرە لەسەر ناسنامەی كۆماری ئیسلامیی ئێران. فیقھ لە واتا شیعییەكەیدا بە مانای یاسای ژیان و پێوەری دەستنیشانكەری ئەو شتانەیە كە دەبێت یاخود نابێت بكرێت (لك زایی، 2010: 127). فیقهی سیاسیی شیعە شێوازێك لە ڕوانگە و ڕووبەڕووبوونەوەی شیعەی دوازدە ئیمامییە لەگەڵ سیاسەت و هێزی سیاسی كە لەژێر كاریگەریی بنەما تیۆری و بڕوایی و بیروباوەڕ و نەریتەكانی شیعەدایە و بە درێژاییی مێژوو و، هەروەها لە ئەزموونی ژیانی بەكۆمەڵی شیعەكاندا دروست بووە. ئەمەیش دەستنیشانكەری مۆدێلی ڕەفتاری سیاسیی ئەوانە لە قبووڵكردن یاخود ڕەتكردنەوەی حكوومەتەكان (عباسیان، 2008: 96).

 ئێران تاكە دەوڵەتێكە كە تیایدا ئایینی فەرمی، شیعه‌گه‌ری (تەشەیوع)ه‌ و، تاقە وڵاتێكە كە شۆڕشێكی ئیسلامی تیایدا سەركەوتوو بووە. هەروەها شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران بەتوندی گرێدراوی شیعەیە (اولیویە ڕوا، 1992: 129). بە ڕوودانی شۆڕشی ئیسلامیی ئێران، "ئایەتوڵڵا خومەینی"، وەكوو ڕێبەری ئەم شۆڕشە، پێداگریی لەسەر ڕەهەندی سیاسیی ئایدیا و بنەما ئیسلامی و شیعییەكان و پەیوەندیی ئایین لەگەڵ سیاسەت دەكرد و بەم پێیە ئامانجی كۆتاییی شۆڕشی ئیسلامیی، بە گەڕانەوەی ناسنامە ئیسلامییەكەی بۆ ئێران دەزانی (امام خمینی، صحیفەنور، ج 5، 1999: 178).

گرنگیی هزری سیاسی/فیقهیی شیعی بۆ كۆماری ئیسلامی لەوەدایە، كە پێكهێنەر و بنیاتنەری تێگەیشتنی موسڵمانان و سیستەمی سیاسیی كۆماری ئیسلامیی ئێرانە لە جیهان، كە تەعامولی لەگەڵ دەكەن؛ بەو واتایە كە جیهان و سیستەمی نێودەوڵەتی لەم ڕوانگەیەوە واتادار یاخود مانادار دەبێت. لە ڕوانگەیەكی ترەوە، فیقهی سیاسیی شیعی، پێناسەی سیاسەت و چۆنێتیی جێبەجێكردنی دەكات. هەروەها دەستنیشانی دۆست و دوژمن و پەیوەندییەكان و دۆخی ئاسایش و نائاسایشی دەكات؛ بەو پێیەی كۆمەڵە پێوەر و بەهایەكە، كە چوارچێوەی ڕەفتاریی ئەم سیستەمە سیاسییە دەستنیشان دەكات (شبان نیا، 2006: 102).

 لە ڕوانگەی فیقهی شیعییەوە، لە مێژووی موسڵماناندا ئەولەوییەت بۆ ئاسایش بووە. بۆ نموونە لە سەردەمی پێغەمبەردا جەنگی جۆراوجۆر بۆ دامەزراندنی حكوومەتی ئیسلامی لە شاری مەدینەدا كراوە. پاش وەفاتی پێغەمبەری ئیسلام، پرسی جێگرەوەی بۆتە هۆی دروستبوونی شیعە و سوننە و پاشان شۆڕش لە دژی "خولەفای ڕاشدین" كراوە. لە سەردەمی ئەمەوی و عەباسییەكانیشدا ناسەقامگیری و شۆڕش هەمیشە هەڕەشەی لە دەسەڵاتدارێتیی ئیسلامی كردووە. پاشان هێرشی مه‌غۆلەكان بۆ جیهانی ئیسلام و لە سەردەمی عوسمانییەكانیشدا، هەر بەم شێوەیە پرسی ئاسایش پرسی سەرەكیی جیهانی ئیسلام و شیعەكان بووە (غرایاق زندی، 2015: 33).

بۆیە ئامانج لە سیستەمی سیاسیی ئیسلامی لە ڕوانگەی فیقهی شیعەوە، پارێزگاریكردنه‌ لە ئایینی ئیسلام (حراسة الدین) و حكوومەت و دەسەڵاتدارێتیی ئیسلامی (حراسة الدنیا). بۆیە لە نێوان ئەمانەیشدا پەیوەندیی توندوتۆڵ هەیە (كمالی، 2002: 47).

ئاسایش لە هەمبەر دەسەڵات، هێرش و مەترسیی دەرەكی لە هزری ئیسلامی سیاسی و شیعەدا بە شێوەیەكی نەرێنی لە ڕێگەی پارێزراوی لە هەڕەشە و مەترسییەكانی سەر كۆمەڵگەی ئیسلامی و بە شێوەیەكی ئەرێنی لە ڕێگەی ئاشتی لە نێوان كۆمەڵگەی ئیسلامی و نائیسلامیدا فەراهەم دەكرێت. هەروەها جیهاد وەكوو میكانیزمی دەستەبەركردنی ئاسایشی نەرێنی لەم ڕوانگەیەدا، پێگەی تایبەتی خۆی هەیە (تقی لو و ادمی، 2010: 57). لە لایەكی تریشەوە كۆماری ئیسلامی "ناوەندێتیی هێز" و "سیكۆلاربوونی ئاسایش" بە دوو مەترسیی ستراتیژیی ئاسایشیی كۆمەڵگەی ئیسلامی دەزانێت و لە بەرامبەردا پێداگری لەسەر "سڕینەوەی هێز لە ئاسایش" و "بەشەرعیكردنی هێز" دەكات، تا لەم ڕێگەیەوە ئاسایش واتایەكی ئیسلامی-شیعی وەربگرێت (افتخاری، 2005: 459).  ئەمەیش چەندین واتا هەڵدەگرێت، لەلایەك هەڵقووڵاوی لاوازیی كۆماری ئیسلامی لە ڕووی هێزی ڕەقەوەیە و، لەلایەكی تریشەوە بە هۆی كەمینەبوونی شیعەكان لە جیهانی ئیسلام، ستراتیژیی ئەو سیستەمە سیاسییەیە بۆ زیاتركردنی دەستڕۆیی لەو وڵاتانەی كە زیاتر سوننەن. لە لایەكی تریشەوە ئەم هەوڵانە كاردانەوەیەكە لە بەرامبەر ئایدیۆلۆژی و هزری لیبراڵی و ڕۆژاوایی، كە ئەم سیستەمە سیاسییە بە ئەوی تری ئایدیۆلۆژی و هزری ناسنامەییی خۆی پێناسەی دەكات و لەم ڕێگەیەوە ڕەوایەتی دەداتە كۆماری ئیسلامی.

ئاسایش لە ڕوانگەی هزری سیاسی/فیقهیی شیعییەوە تاكوو كۆتاییی مێژوو كە خوا بەڵێنی هاتنەئارای ئاسایشی ڕەهای داوە، لە جیهاندا نایەتە دی (پرهیزكار، 2011: 176). لە ڕوانگەیەكی دیكەوە، كاتێك مرۆڤ بڕوای بە ئایین دەبێت، ئەوە كۆمەڵە بەها و پێوەرێك قبووڵ دەكات كە دەبنە بەشێك لە ناسنامەكەی و ئەمەیش دەبێتە بنچینەی ناسنامە ئیسلامییەكەی. هەر بەم پێوەرە، ڕەفتارە تاكەكەسی و كۆمەڵایەتییەكەی دروست دەبێت. لە ڕوانگەی فیقهی شیعییەوە بنەمای فیقهیی "لا ضرر ولا ضرار فی اسلام" دەبێتە بنچینەی ڕەفتاری موسڵمانان. لێرەوەیە كە فیقهی شیعی، جیهانێكی پڕ لە ئاژاوە و نا-ئاسایشی بۆ لایەنگرانی و، هەروەها كیانە سیاسییەكەی وێنا دەكات. بۆیە هەوڵەكانی لە چوارچێوەی ئاسایشیدا دەكەوێتە دەرەوەی تێگەیشتن و خوێندنەوەی ئاسایشی ڕۆژاوایی یاخود باو. لە ڕوانگەیەكی دیكەوە، ئاسایشی كۆماری ئیسلامی لە ڕوانگەی فیقهی شیعییەوە، دەبیتە هۆی نا-ئاسایشی لە ڕوانگەی ڕۆژاوایییەوە.

 بۆ نموونە تاكی باوەڕمەند، پەنا بۆ دەقە ئایینییەكان دەبات كە ئاسایشی بۆ دابین بكات (پرهیزكار، 2011: 178). هزری سیاسی/فیقهیی شیعی بە پاڵپشتیی ئایەتی (60) لە سوورەتی ئەنفالدا كە دەڵێت: "لە هەمبەر كافراندا تا دەتوانن خۆتان ئامادە بكەن... تاوەكوو دوژمنانی خوا و دوژمنانی خۆتان بترسێنن..."، بۆ پاراستنی ئاسایشی موسڵمانان و حكوومەتی ئیسلامییەكەی لە بواری نێودەوڵەتیدا "جیهاد" دێنێتە ئاراوە (پرهیزكار، 2011: 183). بۆیەیشە كوشتنی نەیارەكانی كۆماری ئیسلامی-وەكوو كوردەكان- دەچێتە چوارچێوەی فەرمانی جیهاد و، تەنانەت خودی ئاتۆڵڵا خومەینی لە سەرەتای شۆڕشی ئیسلامیدا فەرمانی جیهادی لە هەمبەر كوردەكان لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان ڕاگەیاند.

هەروەها فیقهی سیاسیی شیعی، سیستەمی سیاسیی ئێران بۆ پاراستن و دەستەبەركردنی ئاسایشی ئۆممەت و حكوومەتی ئیسلامی ئەركدار دەكات كە بنەماكانی فیقهی ڕەچاو بكات، وەكوو بنەمای "نەفی سەبیل". بۆیە هەر ئەمەیش وا دەكات كە ڕێبەرانی كۆماری ئیسلامی لەژێر كاریگەریی ئایدیۆلۆژیی ئیسلامی سیاسیدا بەتوندی ڕووبەڕووی بەها و نۆرم و سیستەم و ڕژێمە ڕۆژاوایییەكان ببنەوە و ئەم ڕووبەڕووبوونەوەیە بە بەشێك لە ئەركی سیاسی و ئایدیۆلۆژیی خۆیان بزانن (متقی، 2007: 27). بۆیە ئایەتوڵڵا خومەینی بەپێی ڕوانگەی فیقهی و ئایینی، ڕیشەی هەموو نا-ئاسایشییەكان بۆ دەسەڵاتدارێتی و ویلایەتی تاغووت دەگەڕێنێتەوە و تەنیا ڕێگەی پاراستن و دەستەبەركردنی ئاسایش ژیان و دەسەڵاتدارێتی، لەژێر سایەی ئیلاهی و ئیمامەكان و نوێنەرەكانیان دەزانێت (دری، 2002: 214). ئەمەیش زۆر بەڕوونی ستراتیژیی كۆماری ئیسلامی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دژایەتیی ئیسڕائیل و ئەمریكا و تەنانەت وڵاتانی سوننە دەردەخات. بۆیە حزبەكانی ڕۆژهەڵاتیش دەكەونە چوارچێوەی یاران و هاوپەیمانانی تاغووت و، پێویستە كە ئەو نائاسایشییە بسڕدرێتەوە.

ئایەتوڵڵا خومەینی دەڵێت: "ویلایەتی فەقیھ هەروەكوو ویلایەتی پێغەمبەر و ئیمامەكان وایە و لە سەرووی حوكمە ئیسلامییەكانە و ئەولەوییەتی بەسەریانەوە هەیە" (امام خمینی، صحیفەنور، ج 20: 170). بەپێی چەمكی ویلایەتی فەقیھ، بواری جوگرافیی دەسەڵاتەكانی وەلی فەقیھ لە چوارچێوەی جوگرافیدا سنووردار نابێت، بەڵكوو سەروونەتەوەیییە و هەموو موسڵمانانی جیهان دەگرێتەوە و ئەركی وەلی فەقیھ ڕێبەرایەتی و ئاراستەكردن و ڕێكخستن و هەماهەنگیی هەموو موسڵمانانی جیهانە بۆ هاتنەئارای ئۆممەتی تاقانەی ئیسلامی و دروستبوونی حكوومەتێكی جیهانیی ئیسلامی. لێرەوەیە كە نەتەوە بەشێكە لە ئۆممەتی ئیسلامی و، ئاسایش و بەرژەوەندییەكانی بەپێی ئاسایشی ئۆممەتی ئیسلامە (كریمی ملە، 2004: 707). ئەم خاڵە ئەوە ئاشكرا دەكات كە كۆماری ئیسلامی بۆ پاراستنی ئاسایشی خۆی لە دەرەوەی سنووورە فەرمی و دانپێدانراوه‌ نێودەوڵەتییه‌كاندا چالاكیی سەربازی و ئاسایشی دەكات. بۆیەیشە كە هەوڵی دروستكردنی "هیلالی شیعی" دەدات و ئەو هێزەی كە ڕێگەی لێ بگرێت، بە فاكتەری ناسەقامگیریی ناسنامەیی و نا-ئاسایشیی فیقهی و ئایینی دادەندرێت و، كورد باشترین نموونەیە بۆ ئەو نائاسایشییە.

دووەم: هەڕەشە و مەترسییە ئاسایشییەكان لە ڕوانگەی هزری سیاسی/ فیقهیی شیعی

فیقهی شیعە هەڕەشە و مەترسییە ئاسایشییەكان بۆ سەر ئیسلام و كۆمەڵگەی ئیسلامی دەخاتە ڕوو كە پاشان لە چوارچێوەی كۆماری ئیسلامیی ئێراندا كاری لەسەر دەكرێت:

• شكاندنی بەیعەت (بغی) و ڕووخاندن:

 چوونەدەرەوە لە ویلایەتی ئیمامی دادپەروەر و شكاندنی بەیعەت و دژایەتیی فه‌رمانەكان، بە "بغی" دادندرێت، چونكە لە ڕوانگەی فیقهی شیعییەوە "بغی" هەر جۆرە ڕەگەزی دروستكەری دەوڵەت وەكوو حكوومەت، هەرێم، دانیشتووان و سەروەریی دەوڵەتی ئیسلامی دەخاتە ژێر هەڕەشە و مەترسییەوە (منتظری، 1988: 483).  هەر ئەم خاڵە بوو كە وای كرد لە لایەك هێرشە مووشەكییەكان پاساوی ئایینی و فیقهی و بەم پێیە ئاسایشیی هەبێت و، لە لایەكی تریشەوە سێ به‌ندكراوی سیاسیی كورد (لوقمان و زانیار مورادی و هیوا حوسێن پەناهی) بەپێی ئەم بنەما فیقهییە لەسێدارە بدرێن. تەنانەت هۆكاری دوژمنایەتیی كۆماری ئیسلامی لەگەڵ كورد، لەو چوارچێوەیەدا خوێندنەوەی بۆ دەكرێت.

• دارالحرب:

مەبەست لە "دارالحرب" ئەو وڵاتەیە كە لە دۆخی جەنگدایە لەگەڵ ئیسلام و موسڵمانان. هەروەها فەقیهە شیعەكان پێوەری "دارالحرب" بە سەروەریی كافرەكان و جێبەجێكردنی بڕیارەكانی نا-خوایی دەزانن. بەم پێیە "دارالحرب" لە فاكتەرەكانی هەڕەشەكەری سەر ئاسایشی نەتەوەییی دەوڵەتی ئیسلامییە و بۆیە حوكم یاخود بڕیارەكانی "جیهاد" دەربارەی ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو مەترسی و هەڕەشەیە داڕێژراوە (عمید زنجانی، 1990: 261). بۆیە "كۆیە" و تەنانەت "هەرێمی كوردستان" ئەگەر نەكەونە ژێر هێژموون و كۆنترۆڵی كۆماری ئیسلامییه‌وه‌، بە "دارالحرب" دەناسرێن و بەم پێیەیش پێویستە كە ببنە بەشێك لە "دارالسلام". ئەمەیش ڕەوایەتی دەداتە هێرشە مووشەكییەكەی كۆماری ئیسلامی بۆ سەر بنكە و بارەگاكانی كۆماری ئیسلامی وەكوو بەشێك لە "دارلحرب".

• "محاربە":

 چەمكی"محارب" لە فیقهدا، بە كەسێك دەگوترێت كە چەكی بۆ ترساندنی خەڵك هەڵگرتبێت. ئیمڕۆكە ئەم چەمكە بۆ زۆربەی شێوازەكانی دژایەتیی سیستەمی سیاسی و دەسەڵاتداران و تەنانەت ئاسایشی سیاسی و كۆمەڵایەتی لە چوارچێوەی تیرۆردا دەگوترێت و دەبینرێت. بۆیە لە فیقهی ئیسلامیدا سزای توندی هەیە كە دەربڕی گرنگیی ئەم هەڕەشەیە لە ڕوانگەی  فیقهی شیعەوە (موسوی اردبیلی، 2006: 787). ئەم بنەما فیقهییە وا دەكات، كە كۆی حزبەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان و لایەنگرە سیاسییەكانیان، خوێنیان بەپێی بنەماكانی یاسای سزای ئیسلامی حەڵال بكرێت و بە فاكتەر و ئەكتەری نائاسیشی بزانرێن و تەنانەت پێناسەكردنیان بە "تیرۆریست"، لەم ڕوانگە فیقهییەوە سەرچاوە دەگرێت.

• هەڵگەڕانەوە لە ئایین (ارتداد):

 لە ڕوانگەی فیقهی شیعەوە هەر كەسێك لە ئایینی ئیسلام هەڵگەڕێتەوە بە "مورتەد" دادەندرێت، چونكە ئەمە دەبێتە هۆكاری دروستبوونی نائاسایشیی كۆمەڵایەتی و كەلتووری و سیاسی؛ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئامانجی پاراستنی ئایین كە ئەركی دەوڵەتی ئیسلامییە، دەخاتە مەترسییەوە (جعفریان، ج 1، 2004: 469). پرسی هەڵگەڕانەوە لە ئیسلامی سیاسیی شیعیدا، پرسێكی تاكەكەسی و ویژدانی نییە، بەڵكوو پرسێكی سیاسییە و پەیوەندیی بە هەڕەشەی دەرەكییه‌وه‌ هەیە كە بوون و مانەوەی كۆمەڵگەی ئیسلامی دەخاتە مەترسییەوە. ئەوەیش بەپێی فیقهی شیعی، ڕیشەكانی بۆ سەردەمی پێغەمبەری ئیسلام دەگەڕێتەوە كە یەهوودییەكان دەبوونە موسڵمان و پاشان لە ئیسلام هه‌ڵدەگەڕانەوە و هەڕەشەیان بۆ ئاسایشی حكوومەت و كۆمەڵگەی ئیسلامیی ئەو سەردەمە دروست دەكرد (تقی لو و ادمی، 2010: 58). لە چوارچیوەی سیستەمی سیاسیی كۆماری ئیسلامیدا "مورتەد" خوینی حه‌ڵاڵە و لەسێدارە دەدرێت و دەكوژرێت، بەڵام ئەوەی كە جێگەی سەرنجە ئەوەیە، كە دژایەتی لەگەڵ سیستەم و دەسەڵاتدارانی ئێران لە لایەك و تەواوی ئایین و مەزهەبەكانی دیكە لە لایەكی دیكەوە، بە شێوەیەكی نافەرمی لەو چوارچێوەیەدان. كورد بەگشتی و هێزە كوردییەكان كە لە دژی كۆماری ئیسلامی چەكیان هەڵگرتووە یاخود لە دژی ئەو سیستەمە خەباتی سیاسی دەكەن، ئەوە بە سەدان جار بە مورتەد ناسراون. بۆیە هەڵگەڕانەوە لە ئیسلام تەنیا لە ڕووی ئایینییەوە پێناسە ناكرێت، بەڵكوو ڕاسان لە دژی ئەم سیستەمەیش جۆرێكە لە مورتەدبوون. بۆیە پێویستە وەكوو هۆكارێكی نائاسایشیی ناسنامەیی بەرپەرچ بدرێتەوە.

• گۆڕانكاری لە ئایین (بدعە):

 هەر زیادكردن و هێنانی شتێكی نوێ بۆ نێو ئایینی ئیسلام كە بنەمای لە ڕوانگەی فیقهییەوە لە ئاییندا نەبێت بە "بدعە" دادەندرێت. بۆیە لە ڕوانگەی كۆماری ئیسلامییەوە، بۆ نموونە مەزهەبەكانی "وەهابییەت و بەهائییەت" بە بدعە دادەندرێن كە هەڕەشەیە لە ئاسایشی كۆمەڵایەتی و كەلتووری و پاشان سیاسیی دەوڵەتی ئیسلامی (لك زایی و نباتیان، 2013: 37). ئەم خاڵە هۆكاری دژایەتیی توند و نامرۆڤانەی كۆماری ئیسلامی بۆ سەر ئایین و مەزهەبەكانی دیكە، ڕوون دەكاتەوە؛ بۆ نموونە بارودۆخی نالەباری ئایین و مەزهەبەكان لە كۆماری ئیسلامی، بەتایبەتی وەهابییەكان. لێرەوەیە كە هەڵگرانی بیر و بۆچوونی ئایینی و نا-ئایینی كە بەپێچەوانەی كۆماری ئیسلامی و ڕوانگەی فەرمیی ئەم سیستەمە بیر دەكەنەوە، دەكەونە ئەو چوارچێوەیەوه‌.

• نووسراو و دەقە دژەئایینی یاخود كتێبە گومڕاكەرەكان(ضلال):

 لە ڕوانگەی فیقهی شیعییەوە كتێبەكانی كافرەكان و ڕاگرتن و بڵاوكردنەوەی، بە حەرام دادەندرێت. لێره‌دا مەبەست تەنیا كتێب نییە، بەڵكوو ڕۆژنامە و ماڵپەر و هەموو ئامراز و تەكنەلۆژییه‌ نوێیەكان دەگرێتەوە. لەم چوارچێوەیەدا ئەوانە دەبنە هۆی تەشەنەسەندنی پەروەردەی نائیسلامی، بۆیە بە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی كەلتووری و كۆمەڵایەتی و پاشان سیاسی دادەندرێت (سلطانی، 1995: 29-32). بۆیە دەبینین كۆماری ئیسلامی بەتوندی دژی ئازادیی ڕاگەیاندن و، هەروەها چاپكراوە و كتێبەكان كە بەپێچەوانەی خوێندنەوەی فیقهی سنووردار و فەرمیی ئەو وڵاتە بێت، كاردانەوەی هەیە و تەنانەت دەستی بۆ سانسۆر و سزادانی توندی چالاكیی مەدەنی لە تۆرە كۆمەڵایەتییەكان بردووە.

سێیەم: میكانیزمەكانی دەستەبەركردن و پاراستنی ئاسایش لە ڕوانگەی فیقهی شیعییەوە

• جیهاد:

بەگشتی لە ڕوانگەی فیقهی شیعەوە، جیهاد بەسەر دوو شێوازی "جیهادی سەرەتایی" و "جیهادی بەرگری" دابەش دەكرێت. جیهادی سەرەتایی بە مەبەستی بانگەشە و بانگهێشتكردنی كافر و موشریكەكانە بۆ سەر ئایین، بەڵام جیهادی بەرگری بە مەبەستی بەرگری لە موسڵمانان و، هەروەها كیانی ئیسلامی لە هەمبەر هەڕەشەی هێرشبەرانەی دەرەكی (داالحرب) یاخود ناوخۆیی (بغات) ئەنجام  دەدرێت. هەروەها جیهاد لە دژی سێ گرووپ ئەركە: ا- هەڵگەڕاوە یاخود یاغییەكان لە دژی ئیمانی موسڵمانان؛ ب- ئەهلی زیممە لە هەلومەرجی پێشێلكردنی مەرجەكانی زیممە (ذمە)؛ ج- كافرەكان بێجگە لە ئەهلی زیممە (نجفی، 1983: 46). ئەم بنەما فیقهییە كە وەكوو میكانیزمێكی پاراستنی ئاسایشی كۆماری ئیسلامی كار دەكات، بەئاشكرا و ڕاستەوخۆ لە دژی كورد لە ئێراندا بەكار هاتووە؛ هەروەها چالاكی و سیاسەتەكەكانی دواتری كۆماری ئیسلامی لە دژی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد لەو بەشەی كوردستان، لەم چواچێوەیەدا ڕەوایەتی وەردەگرێت.

• بنەمای "نەفی سەبیل":

 لە ڕوانگەی فیقهی شیعییەوە مەبەست لە بنەمای "نەفی سەبیل" ئەوەیە، كە خواوەند لە داڕشتنی بڕیارە ئیسلامییەكاندا، ئەو بڕیارەی كە لە ڕێگەیەوە دەسەڵات و زاڵبوونی كافرەكان بە سەر موسڵمانان بێت، ڕێگەی نەداوە و دای نەناوە (بجنوردی، 1998: 162). بەم واتایە كە هەر كردەوە و بڕیارێك كە ببێتە هۆی هێژموونی كافرەكان بەسەر موسڵمانان لە هەر بوار و بە هەر ڕێوشوێن و ئامرازێك، ئەوە بە حەرام دانراوە (شریعتی، 2008: 217). بەم پێیە فەقیهەكانی شیعە ئەم بنەمایە (نەفی سەبیل)، به‌سه‌ر ئاسایشی هەموو بوارەكانی ئابووری، كۆمەڵایەتی، سیاسی، كەلتووری و سەربازی ده‌یگشتێنن و، هەر جۆرە پەیوەندییەك كە ببێتە هۆی زاڵبوونی كافرەكان ڕەت دەكەنەوە (لك زایی و دیگران، 2016: 46). بۆیە ئەم بنەمایە لە سەروو هەموو بنەماكانی دیكەی فیقهییەوەیه‌، دەربارەی پاراستن و دەستەبەركردنی ئاسایشی كۆماری ئیسلامیی ئێران (مراغی، 1996: 349). ئەم بنەمایە دووبارە وەكوو میكانیزمێك ڕێگە دەداتە هێزه‌ ئاسایشی و سەربازییەكانی كۆماری ئیسلامی كە هەموو هەوڵێكی سەربازی و سیاسی بدەن بۆ ئەوەی ڕێگە نەدەن "ئەوی تر"ی ناسنامەییی كۆماری ئیسلامی بەسەریاندا زاڵ بێت. بۆیەیشە سیاسەتەكانی كۆماری ئیسلامی لە وڵاتانی جیهان و تەنانەت ئەنجامدانی تیرۆری ڕێبەرانی كورد، لەو چوارچێوەیەدا ده‌خوێنرێته‌وه‌. هەروەها هەوڵەكانی ڕاستەوخۆ و نیگەرانیی كۆماری ئیسلامی لە بەدەوڵەتبوونی هەرێمی كوردستان و ترس لە نزیكبوونەوەی لە ڕۆژاوا، هەڵقووڵاوی ئەو ڕوانگە فیقهییەیه‌ و لە هەمان كاتیشدا میكانیزمێكە بۆ پاراستنی ئاسایشی كۆماری ئیسلامی.

• پارێزگاری لە سنوورەكانی كیانی ئیسلامی (مرابطە):

 لە ڕوانگەی فیقهی شیعییەوە "رباطە" لە بواری ئاسایشی نەتەوەییی سیستەمی ئیسلامییەوە پێناسە دەكرێت؛ چونكە لە بنەڕەتدا پاراستنی یەكپارچەییی هەرێم و سنوورەكانی دەوڵەتی ئیسلامی، لە بنەماكانی ئاسایشی سەربازی و ئاسایشی نەتەوەیییە. بۆیە "مرابطە" بە واتای كەمینكردن و چاودێریكردن و پارێزگاری لە سنوورەكانی كیانی ئیسلامی لە هەمبەر هێرشی كافرەكان دێت (نجفی، 1982: 38). بۆیە پێویستە دەوڵەتی ئیسلامی لە ڕووی سەربازییەوە خۆی بەهێز بكات. ئەم هێرشە مووشەكییە و، هەروەها پێشووتر دژایەتیی بەدەوڵەتبوونی هەرێمی كوردستان لە لایەن كۆماری ئیسلامییەوە، بەپێی ئەم بنەما و میكانیزمە فیقهییە ڕوونتر دەردەكەوێت. بۆیە بەردەوام لە وتەی بەرپرسانی باڵای سیاسی و سەربازیی كۆماری ئیسلامیدا باس لە پاراستنی ئاسایشی سنوورە ناسنامەیی و بڕوایییەكان (عه‌قیده‌یییه‌كان) و، هەروەها چاودێریی جموجۆڵی ئەمریكا و ئیسڕائیل و سعوودیا و نەیارانی كۆماری ئیسلامی دەكرێت. هەروەها هەر جووڵانەوەیەكی مافخوازانەی كورد لە ئێران، بەپێی ئەم بنەما فیقهییە دەكەوێتە چوارچێوەی هەڕەشەی ئاسایشییه‌وه‌ بۆ سەر ئەم سیستەمە سیاسی و بڕوایییە. تەنانەت مەترسی و دڵەڕاوكێی ئێران لە هاوسنووربوون لەگەڵ دەوڵەتێكی نزیك لە ڕۆژاوا (بۆ نموونە كوردستان)، وا دەكات كە لە عێراقدا هەوڵی لاوازكردنی كورد و پاشان لەباربردنی هەڵی سەربەخۆیی بدات. بێجگە لەمەیش ئەم هێرشە مووشەكییەی كۆماری ئیسلامیی ئێران، دەربڕی ڕوانگەی ئاسایشیی كۆماری ئیسلامییه‌ بۆ كوردی ڕۆژهەڵات و پاشان كورد لە باشووری كوردستان.

• بنەمای پاراستنی سیستەم (حفظ النظام):

 چەمكی "حفظ النظام" بە دوو واتا بەكار دێت: ا- پاراستنی یەكپارچەیی و یەكێتیی ناوخۆیی و دامەزراوەكان لە پشێوی و ناسەقامگیری؛ ب- پارێزگاری لە كیانی ئیسلامی و موسڵمانان و لە هەمبەر هەڕەشە و هێرشی دوژمنان و كافرەكان (نائینی، 2003: 7). بۆیە فەقیهە شیعەكان پاراستن و دەستەبەركردنی ئاسایشی دەوڵەتی ئیسلامی، لە سەرووی هەر شتێكی دیكەوه‌ دادەنێن و بە بەرزترین ئەرك (واجب) پێناسەی دەكەن (شریعتی، 2008: 262-263). بەم پێیە فەقیهە شیعەكان ڕاگرتنی بڕیارە شەرعییەكان و مافەكانی خەڵك بۆ پاراستنی سیستەم و تەنانەت كاری سیخوڕی بۆ ئیسلام و پاراستنی ئاسایشی حكوومەتی ئیسلامی، بەڕەوا دەزانن (امام خمینی، 2010، ج 21: 142). ئەم بنەمایە وا دەكات، كە كۆماری ئیسلامی بۆ پاراستنی سیستەمە سیاسییەكەی، لە لایەك هەموو كاریك بكات كە تەنانەت لە دەرەوەی چوارچێوە ڕێگەپێدراوە ئایینییەكەیەتی (بۆ نموونە بڕوانە وتەكانی خومەینی لەم بارەیەوە) و، لە لایەكی تریشەوە لە ئاستی ڕای گشتیی  میدیایی و سیاسیدا پاراستنی سیستەمی ئێستای كۆماری ئیسلامی، بە پاراستنی موسڵمانان و تەنانەت "ئێران" وێنا بكات. ئەمەیش چەندین قازانجی بۆ ئێران هەیە و بەم ڕێگەیەوە هەم دەتوانێت لەگەڵ ئیستیكبار (ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی) ڕێككەوتنی نهێنی و تەكتیكی بكات (وەكوو ڕێككەوتنی ئەتۆمی) و، هەم جۆرێك لە پراگماتیزمی سیاسی بەسەر ئەم سیستەمە ئایدیۆلۆژییەدا زاڵ دەكات. بەڵام ئەوەی كە گرنگە ئەوەیە كە بۆ لەناوبردنی نەیارەكانی، هەموو ڕێكارە نایاسایی و نائەخلاقی و نائایینییەكان ده‌گرێته‌ به‌ر. بۆیە ئەم بنەمایە وا دەكات كە كۆماری ئیسلامی لە ڕووی پاراستنی ئاسایشی خۆیەوە هیچ سنوورێكی نێودەوڵەتی نەناسێت و، هەر ئەمەیش وا دەكات كە لە ڕێگەی ئەكتەرە نادەوڵەتییەكان و گرووپە تیرۆریستی و توندڕەوەكانی تەنانەت سوننە (وەكوو ئه‌لقاعیده‌)، ئامانجە ئاسایشییەكانی بپێكێت.

• دیپلۆماسیی ئیسلامی یاخود بنەمای "تالیف القلوب":

 ئەم بنەمایە بریتییە لە پاڵپشتی و پشتیوانیی ئابووری لە لایەن پێغەمبەر، ئیمام یاخود وەلی ئەمری موسڵمانان بۆ بەدەستهێنانی پاڵپشتی و داكۆكی بۆ جیهاد. ئەمەیش بە ئامانج و مەبەستی دوو دەستە خەڵك و لایەن دەكرێت: ا- ئەو كەس و لایەنانە كە هێز و دەسەڵاتیان هەیە و، دەكرێت بۆ بەرژەوەندیی موسڵمانان یاخود دەوڵەتی ئیسلامی بەكار بهێندرێن؛ ب- ئەو كەسانەی كە هێزی ماددییان نییە، بەڵام دەكرێت بۆ بەرژەوەندیی دەوڵەتی ئیسلامی بەكار بهێندرێن (شریعتی، 2008: 313). لە بواری ئاسایشی نەتەوەییدا ئەم بنەمایە لە هەمبەر دەوڵەتاندا، دەكرێت لە ڕێگەی پاڵپشتیی سیاسی، سەربازی، چەك، ئابووری و دانپێدانان بە دەوڵەت و...، جێبەجێ بكرێت. هەروەها لە ڕێگەی پاڵپشتی و یارمەتیی سەربازی و دارایی و...، بۆ حزب و ڕێكخراو و بزووتنەوەگەلێك دەكرێت كە پاڵپشتی لە سیستەمی ئیسلامی دەكەن (شكوری، 1998: 424-427). ئەمەیش لە چوارچێوەی سیاسەتی دەرەكی و دیپلۆماسیی كۆماری ئیسلامیی ئێران وەكوو ئامرازی پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی ئەنجام دەدرێت. ئەم بنەمایە هەر دوو ڕەهەندی هێزی نەرم و ڕەق و بەم پێیە ئاسایشی نەرم و ڕەق دەگرێتەوە. هەروەها دیپلۆماسیی كەلتووریی كۆماری ئیسلامی بەشێكە لەم بنەما فیقهییە. لە لایەكی تریشەوە یارمەتیدانی گرووپە توندڕەوەكانی وەك حزبوڵڵای لوبنان و حەشدی شەعبی و حووسییەكانی یەمەن و بەگشتی بەڕێوەبردنی جەنگی بەنوێنەرایەتی لە ناوچەكە، لەم ڕوانگەیەوە سەرچاوە دەگرێت.

• بانگەشە و بانگهێشتكردن (دعوە):

 بنەمای بانگەشە و بانگهێشتكردن (دعوە) بە مانای داواكردنی موسڵمانانە لە كەسە ناموسڵمانەكان بۆ قبووڵكردنی ئیسلام یاخود بڕیارەكانی حكوومەتی ئیسلامی لە ڕێگەی میكانیزم و ئامرازە جۆراوجۆرەكانەوە، وەك: پەیام و نامە، ڕادیۆ و تەلەڤزیۆن و ئینتەرنێت و هتد. ئەمەیش بۆ ئەوەیە كە حكوومەتی ئیسلامی و ئیسلام بە باشترین شێوە بناسرێن و دەركەون. بۆیە ئایەتوڵڵا خومەینییش بەردەوام پێداگریی لەسەر ئەم بنەمایە كردۆتەوە كە خەڵك بۆ ئیسلام لە دەرەوەی ئێران بانگهێشت بكرێن و تەنانەت باڵیۆزەكان لە باڵیۆزخانەكان ئەم ئەركە بگرنە ئەستۆ (لك زایی، 2016: 48). ئەم بنەمایە لە لایەك گرنگیی بانگەشەی سیاسی و ئایینی لە ڕێگەی ڕاگەیاندنەكان و ناوەند و بنكەكانی سەر بە ئێران لە ناوچەكە دەگرێتەوە و، لە لایەكی تریشەوە ئەركی باڵیۆز و ناوەندە دیپلۆماسییەكان دەكاتە ئەركێكی ئایینی و ئایدیۆلۆژی و، هەروەها پەیوەندییەكانی لەو چوارچێوەیەدا ڕێك دەخات. بێجگە لەمەیش كۆماری ئیسلامی لەم ڕێگەیەوە دژایەتیی هزری لیبراڵی و دیموكراسی وەكوو هەڕەشەیەك بۆ سەر ئایینی فەرمی و ئایدیۆلۆژیی سیستەمە سیاسییەكەی دەكات. لێرەوەیە كە پێكدادان لە نێوان بەها و نۆرمەكانی كۆماری ئیسلامی و حزبەكانی كورد زیاتر بەرجەستە دەبێت.

كۆبەند

لە ڕاستیدا هەر سیستەمێكی سیاسی بەپێی ناسنامە و ڕەگەزە پێكهێنەركانی، پێناسەی خود و ئەوی تری خۆی دەكات و بەم پێیەیش بەرژەوەندی و ئاسایشی نەتەوەییی خۆی دەستنیشان دەكات. بۆ خوێندنەوەی ئاسایشی كۆماری ئیسلامییش، پێویستە ئەو ڕەگەز و فاكتەره‌ پێكهێنەر و دروستكەرە ناسنامەیییانەی لەبەرچاو بگیرێت. لەم نێوەندەیشدا هەموو ستراتیژی و سیاسەتی دەرەكی و بەرگریی ئەو دەوڵەتە دادەڕێژرێت. بۆیە هەڕەشەكانی كۆماری ئیسلامی و پرسی هیلالی شیعی وبەرگری لە ئەكتەرە توندڕەوە ناوچەیییەكان و دژایەتی و ململانێكانی لەگەڵ ڕۆژاوا و بەتایبەتی ئەمریكا و ئیسڕائیل و، هەروەها سیاسەتی لە ناوچەكەدا بەپێی ئەو دكتۆرینە ئاسایشییە كە ڕیشەكانی لە فیقهی سیاسیی شیعیی كۆماری ئیسلامیدایە، دەتوانێت وه‌ڵامی هێرشی مووشەكی و دژایەتیی كۆماری ئیسلامی بۆ سەربەخۆییی هه‌رێمی كوردستان بداتەوە. ئەمەیش ئەوە ڕەت ناكاتەوە كە كۆماری ئیسلامی بەپێی بەرژەوەندیی سیستەم و پێویستییەكانی خۆی، لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا پەیوەندیی هەیە (چونكە كۆماری ئیسلامی لەگەڵ تالیبان و ئه‌لقاعیدەی دوژمنی خۆی لە هەمبەر ئەمریكا و وڵاتانی سوننەدا ڕێككەوتنی ته‌كتیكیی هەیە)، بەڵام هەڵوێستەكانی لە هەمبەر ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی هەرێمی كوردستان و وێكچوواندنی هەرێمی كوردستان بە ئیسڕائیلی دووەم و ڕیفراندۆم بە پلانی ئەمریكا و یەكسانكردنی هەرێمی كوردستان بە بەرەی ئیستیكباری جیهانی، ئەو ڕاستییە باشتر دەردەخات.

سەرچاوە سەرەكییەكان

• لك زایی، نجف و دیگران(2016)، امنیت ملی دولت اسلامی از منظر فقە شیعە، فصلنامە علمی پژوهشی سیاست متعالیە، سال چهارم، شمارە: چهاردهم، پاییز 1395.
• سلیمانی، فاطمە(2010)، نسبت مصلحت و امنیت در فقە سیاسی شیعە، فصلنامە مطالعات راهبردی، سال سیزدهم، شمارە: چهارم، زمستان 1389.
• لك زایی، نجف و نباتیان، محمد اسماعیل(2013)، امنیت فرهنگی از منظر فقە شیعە، فصلنامە مطالعات راهبردی، سال شانزدهم، شمارە: چهارم، زمستان 1392.
• لطفیان، سعیدە(2011)، پندار از تهدید و سیاست های امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامە روابط خارجی، سال سوم، شمارە: اول، بهار 1390.
• اصلانی، فیروز و فردكاردل، محمود(2012)، امنیت جمهوری اسلامی و نهادهای سیاستگذار، دانشكدە حقوق و علوم سیاسی دانشگاە تهران، فصلنامە حقوق، دورە 42، شمارە: 3، پاییز 1391.