پەرویز ڕەحیم قادر/ مامۆستا لە كۆلێژی زانستەسیاسییەكان-زانكۆی سەلاحەدین

پێشەكی:

لە پێناسەیەكی گشتیدا، بانگەشە هزرەكان داگیر دەکات و بە شێوەی هێزێكی نهینی لە كۆمەڵگەدا وا دەكات كە هەندی كەس ناودار و هەندێكی دیكەش لاواز دەربكەون و بەم پێیەیش دەبیتە هۆی سەركەوتن یاخود دابەزینی متمانەی جەماوەری و شكان و ڕووخانی لایەنە سیاسییەكان. ئەم ئامرازەیش بە مەبەستی گرتنەدەستی دەسەڵات و بەدیهێنانی هێزی یاسایی و سیاسی، بەڵام لە ڕێگەیەكی ئاشتییانە و دوور لە توندوتیژییە.

بانگەشە ئەو ئامراز، ڕێكار یاخود میكانیزمەیە كە لە پرۆسەی هەڵبژاردنە گشتییەكاندا دەرفەتی كێبڕكی لەنێوان ڕكەبەرە ناحیزبی و حیزبییەكاندا فەراهەم دەكات بۆ ئەوەی هەر كام لە پاڵێوراوەكان وەكوو تاك یاخود وەكوو لایەنە سیاسییەكان بتوانن توانا كەسی و بەرنامە و ڕۆئیا و سیاسەتەكانیان بۆ چارەسەركردنی گرفت و كێشەكانی كۆمەڵگە و چۆنییەتیی بەڕێوەبردنی وڵات لە ڕێگەی پەرلەمان یاخود دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە بخەنە بەر دیدی هاووڵایتان. هەروەها ئەم ئامرازە بۆ ئەوەیە كە هاووڵاتیان بتوانن لە كەشێكی تەندروستدا لەنێوان كۆمەڵە كەس و بەرنامەیەكدا بژاردەی جۆراوجۆریان لەبەردەمدا بێت بۆ ئەوەی كە بەدواداچوون بۆ بەرژەوەندی و ویستە جۆراوجۆرەكانیان بكەن. ئەم ڕێكارە خۆی دەربڕی ڕاستییەكی كۆمەڵایەتی و سیاسییە، كە ئەویش بریتییە لە دانپیانان و بوونی فرەیی لە ڕووی ناسنامەیی، سیاسی، پێكهاتەیی و ڕەخساندنی هەلی یەكسان و دادپەروەرانە بۆ هەموو ڕوانگە و بەرنامە و لایەنە سیاسییەكان لەلایەك و، بانگەشەی تەندروست لەگەڵ چاودێرییەكی تۆكمە دەتوانێت ببێتە هۆی دروستبوونی هەڵبژاردنێكی شەفاف و پاك. بەڵام لەم نێوەندەدا كۆمەڵێك كێشە و گرفتی سیاسی و یاسایی و تەنانەت ئەخلاقی دێتە ئاراوە، كە هەر لە ناوزڕاندن و تۆمەتباركردن تاوەكوو هێرشی ناڕەوا و ئەخلاقی بۆ ژیانی تایبەتیی یەكتری و ئاسایشی سیاسی و نەتەوەیی دەخاتە مەترسییەوە.

بە هۆی گۆڕانكارییە ناوخۆیی و هەرێمییەكان، لە ئێستادا هەرێمی كوردستان بەرەو هەڵبژاردنێكی هەستیار و تەنانەت چارەنووسساز دەڕوات، لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین كە بنەما سەرەكییەكانی بانگەشەیەكی ئەخلاقییانە و پەیوەندی بە هەڵبژاردنێكی دیموكراسیانە و پاك و بێگەرد و لەویش گرنگتر دادپەروەرانە ڕوون بكەینەوە. چونكە بە بڕوای زۆربەی پسپۆڕانی ئەم بوارە بەبێ بانگەشەیەكی یاسایی و ئەخلاقییانە ناتواندرێت باس لە هەڵبژاردنێكی پاك و بێگەرد و دادپەروەرانە بە واتا دیموكراسییەكەی بكرێت. بۆیە پەیوەندییەكی توندوتۆل لەنێوان بانگەشە و هەڵبژاردنەكان و پاشان سیاسەت و كاری سیاسی لە هەر ولاتێكدا هەیە. نموونەی ئەمەیش جیاوازیی لێكەوتەكانی هەڵبژاردنە لە وڵاتانی دیموكراسی و نادیموكراسی یاخود لە قۆناغی گواستنەوە بۆ دیموكراسیدا.

یەكەم: ئەو بنەمایانەی كە بانگەشەی هەڵبژاردنەكانی لەسەر ڕاوەستاوە

١- بنەمای بوونی ئازادیی سیاسی: بەم واتایە كە تاكەكان مافی ئەوەیان هەیە لە هەڵبژاردنەكاندا بۆ دبەدەستهێنانی دەسەڵاتی پەرلەمانی كێبڕكی بكەن و بوونی ئازادییە سیاسییەكان وەكوو؛ ئازادیی ڕادەربڕین و كۆبوونەوە و نەبوونی بەربەست لەبەردەم كاری رێكخراوەیی، بەشێكە لەو پێداویستییانەی هەڵبژاردن و بانگەشەیەكی دادپەروەرانە و دیموكراسیانە.

٢- بنەمای لەبەردەستبوونی ڕاگەیاندنە گشتییەكان بە شێوەیەكی یەكسان: ڕاگەیاندنەكان بەرجەستەترین و كاریگەرترین ئامرازی بەشداریی سیاسی و بانگەشە و پردی پەیوەندیی نێوان پاڵێوراو و حكوومەت و هاووڵاتیانە لە پرۆسە و هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن لە وڵاتانی دیموكراسیدا، بەو پێیەی كە ڕاگەیاندنەكان دەتوانن كاریگەری لەسەر ڕای گشتی و پێگەیاندنی مەدەنی و سیاسیی هاووڵاتیان و گەیاندنی زانیاری لەلایەك و پابەندكردن و چاودێری و كۆنترۆڵ و وڵامدەرایەتیی حكوومەت و دامەزراوە یاسایی و سیاسییەكان لەلایەكی دیكەوە دروست بكەن. ئەم یەكسانییەیش دەكریت بەپێی یاسا یاخود چەند پرەنسیپێكی گشتی و قبووڵكراوی هەر كۆمەڵگەیەك بەڕێوە بچێت. هەرچەندە لە سەردەمی ئێستادا بەهۆی بەهێزیی ڕایەڵە كۆمەڵایەتییەكان لەلایەك و كاریگەریی سەرمایە و دارایی تاك و لایەنە سیاسیەكان لەلایەكی دیكەوە ئەو یەكسانییە كێشەی دروست كردووە و تەنها ڕاگەیاندنی نەریتی وەكو تیڤییەكان تاكە شۆڕەسواری ئەو بوارە نین. بەڵام ڕاگەیاندنی گشتی و حكوومی دەبێت ئەو بنەمایە ڕەچاو بكەن. دووركەوتنەوە لە تۆمەت و ناوزڕاندن و هەواڵی درۆ و دوور لە ڕاستی لە ڕاگەیاندنەكانەوە بەشێكە لەو بنەمایە.

٣- بنەمای چاودێری بەسەر بانگەشە و هەڵبژاردنەكانەوە: ئەم بنەمایە چەندین بوار و ڕەهەندی بانگەشە لە ڕووی یاسایییەوە هەر لە رێكخستنی یاساكانی بانگەشە و هەڵبژاردن و خۆپاڵاوتن تاوەكوو دیاریكردنی ئامراز، شوێن و ڕۆژی بانگەشە و پیشێلكارییەكان ڕێك دەخات. ئەم بنەمایە و جێبەجێكردنی بە شێوەیەكی دادپەروەرانە لەسەر تاك و لایەنی پاڵێوراوەكان گرنگیی تایبەتی هەیە كە خۆی لە لێكەوتەكان و ئەنجامەكانی هەڵبژاردنێكی دادپەروەرانە و دیموكراسییانەدا دەبینێتەوە.

٤- بنەمای چاودێری و كۆنترۆڵی سەرچاوەكان و تێچووەكانی بانگەشە: دەتوانین بە ڕاشكاوی بلێین كە یەكیك لە گەورەترین كێشە و گرفتەكانی دیموكراسی و هەڵبژاردن لەسەر جێبەجێنەكردن و نەبوونی چاودێرییەكی یاسایی و توندوتۆلیی ئەم بنەمایە دەردەكەویت. هەرچەندە بەپێی سیستەمی سیاسیی دەولەتان ئەو تێچوو و سەرچاوە دارایییانە سنووردار دەكریت، بەڵام لە هەندی وڵاتیش هیچ سنووریك بۆ تێچووی بانگەشە لە ئارادا نییە. بەلام كۆنترۆڵی سەرچاوەی داراییی پاڵێوراوان لە تێچووی بانگەشەكان دەتوانێت دەستەبەری هەڵبژاردنێكی پاك و دادپەروەرانە بكات و، تەنانەت لە ڕووی ئاسایشی نەتەوەیی و دەستێوەردانی دەرەكیش كاریگەری هەبێت. ئەم كۆنترۆڵەیش دەتوانێت وابكات كە شوێنكەوتووی پاڵێوراوان لە نفووز و بەرژەوەندیی تاك و كۆمپانیا و دامەزراوە بەهێزەكانی دارایی و پاشان كاریگەرییان لەسەر پرۆسەی یاسایی و سیاسی كەم بكاتەوە و، لەلایەكی تریشەوە جۆرە دادپەروەرییەك لە بانگەشەی هەڵبژاردن لەنێوان لایەنەكان بێنێتە ئاراوە. بۆیە لێرەدا میدیا، كۆمەڵگەی مەدەنی و حكوومەت پێكەوە دەتوانن ئەم بنەمایە ڕەچاو و دەستەبەر بكەن.

١- بنەمای ئەخلاق و سەداقەت: ئەم بنەمایە دەربڕی ئەو ڕاستییەیە كە پێویستە پاڵێوراوان و لایەنە سیاسییەكان لەسەر هەڵەكانی ڕابردوویان و دەربارەی بەرنامەیان بۆ داهاتوو، هەروەها لەسەر هەموو تایبەتمەندی و زانیارییەكانی خۆیان و كاندیدەكانیان ڕاستگۆ بن و سەداقەتیان هەبێت و بەم واتایە كە ڕای گشتی و هاووڵاتیان فریو نەدەن بە مەبەستی وەدەستهینانی دەنگی زیاتر. بۆیەشە ئەمە پرەنسیپێكی ئەخلاقیی بانگەشەكانی هەڵبژاردنە.

٢- بنەمای دووركەوتنە لە توندوتیژی و ڕێزگرتن لە ڕكەبەر و پاڵێوراوانی دیكە: بەم واتایە كە پاڵێوراوەكان پێویستە ڕێز لە بیروڕای جیاوازی لایەن و پاڵێوراوەكانی دیكەی بەشدار لە بانگەشەكان بگرن و خۆیان لەهەمبەر بێڕێزی و ناوزراندن و دروستكردنی هەواڵی بێ بنەما و درۆ بە مەبەستی ورووژاندن و هاندانی ڕای گشتی بە دوور بگرن.

دووەم: هاووڵاتی و بانگەشەی هەڵبژاردن

بێشك هەموو پرۆسەی هەڵبژاردن بۆ ئەوەیە كە پاڵێوراوان بتوانن وێنایەكی ڕاستەفینە و واتادار لە تواناكانی خۆیان و لە بەرنامە و دیدگای لایەنە سیاسییەكەیان بخەنە ڕوو بۆ ئەوەی كە دەنگدەر بتوانێت بەپێی ئەو وێنایە دەنگیان پێ بدات و، بۆ ماوەیەكی دیاریكراو وەكوو نوێنەر و بریكار هەڵیان بژێرێت. ئەم بەرنامە و دیدگایانەیش بەپێی پێكهاتەی كۆمەڵگە و سیستەمی سیاسی و چوارچێوەی یاسایی و جۆری كێشە و گرفتەكانی تاك و هاووڵاتیان لە هەر وڵاتیك گۆڕانكاری بەسەردا دێت. بۆ نموونە لە وڵاتانی گەشەنەسەندوودا پرسەكانی پەرەپێدان و خۆشگوزەرانی و پەیوەیست بە كاروباری ئابووری لەلایەك و پرسە سیاسی و ئاسایشییەكان و تەنانەت نەتەوەیییەكان گرنگیی تایبەتی پێ دەدرێت، بۆیە جیاوازیی سەرەكیی بەرنامەی پارتەكان لە هەڵبژاردنەكاندا تەنها لە ئەولەوییەتی پرس و بابەتەكاندایە.

 لە ڕوانگەیەكی دیكەوە لە وڵاتێك كە پرسی ئاسایشی هەبێت، ئەوە پرسە سەربازی و ئاسایشییەكان لە بانگەشەكانی هەڵبژاردن و تەنەت بەرنامەی لایەنە سیاسییەكاندا ئەولەوییەتی هەیە و لە وڵاتانی پێشكەوتوو و پێگەیشتوو ئەوە پرسەكانی چەسپاندنی زیاتری یەكسانی و دادپەروەری، كەمكردنەوەی ڕێژەی بێكاری و ڕەخساندنی هەلی كاری زیاتر، پرسەكانی ژینگە، لادانە كۆمەڵایەتییەكان، بەرزكردنەوەی داهاتی تاكەكەسی، داماڵینی چەك، كەمكردنەوەی نایەكسانی و توندوتیژیی شاراوەی رەگەزی، پرسی كۆچ، پرسی باج و ڕسوومات و...هتد. هەرچەندە ئەمە بەو واتایە نییە كە لە وڵاتانی دیكە ئەم پرسانە باسیان لێوە ناكرێت، بەڵكوو ئەمە دەربڕی ئەولەوییەتی كۆمەڵگەكانە لە پرۆسەی هەڵبژاردنەكان و بەم پێیەش لە بانگەشەكردندایە كە دەستنیشانی جۆری كێبڕكی و پرسە گەرمەكانی پەیوەندیدار بە مشتومڕی نێوان لایەنە سیاسییەكان دەكرێت.

بەم پێیە پاڵێوراوان هەوڵی فرۆشتنی كاڵایەكی سیاسی دەدەن كە لەو كۆمەڵگەیەدا كڕیاری هەبێت، بۆیە دەروونناسیی تاك و جەماوەر لەم نێوەندەدا رۆڵی سەرەكی دەگێرێت. چونكە پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆ لەنێوان چۆنییەتی و ئامرازەكانی بانگەشە و ئەنجامەكانی هەڵبژاردن لەگەڵ ئاستی ڕەوایەتی، شەفافیەت و وڵامدەرایەتی و كارامەییی سیستەمی سیاسی و نوێنەر و نوخبە و بەگشتی بریكارەكانی هاووڵاتیان لە حكوومەتدا بوونی هەیە. بۆیە لەم نووسینەدا بنەماكانی بانگەشەیەكی ئەخلاقی بەپێی واقعی سیاسی و كۆمەڵگەیی و تەنانەت نەتەوەیی و ئاسایشیی هەرێمی كوردستان بۆ دەستەبەركردنی هەڵبژاردنێكی دیموكراسییانە (هەرچەندە ڕێژەیی) دەخەینە ڕوو.

سێیەم: بنەماكانی بانگەشەیەكی ئەخلاقییانە بەپێی ڕاستییە سیاسی- كۆمەڵایەتییەكانی كوردستان

١- بەكارنەهێنانی ئایین و مەزهەب لە بانگەشەكانی هەڵبژاردن وەكوو ئامرازێكی سیاسی، بەو پێیەی كە ئامانج لە بانگەشە دەنگدانە بۆ كاروباری یاسایی و سیاسی، نەك ئەركی ئایینی و مەزهەبی و ئاسمانی.

٢- چاودێری بەسەر سەرچاوەی داراییی بانگەشەی پاڵێوراو و لایەنە سیاسییەكان و ڕاگەیاندنی سەرچاوە و بڕی تێچووی تەرخانكراو بۆ هەر كاندید و لایەنێكی سیاسی بە میكانیزمێكی یاساییی تۆكمە. تەنانەت دەكرێت سنوورێكیش بۆ هاتنەئارای دادپەوەریی زیاتر بۆ تێچووەكانی هەڵبژاردن لەبەر چاو بگیرێت.

٣- سزادانی توند و تەنانەت دوورخستنەوەی ئەو پاڵیوراو و لایەنە سیاسییانەی كە سنوورەكانی ئەخلاقی كۆمەڵایەتی و مەدەنی دەبەزێنن و تەنانەت ڕێز لەو چوارچێوەیە ناگرن و تۆمەت و ناوزڕاندن بە بەشیك لە پرۆپاگەندە و بانگەشەی هەڵبژاردن دەزانن. بۆ ئەم مەبەستەیش دەكریت لێژنەیەكی تایبەت و تەنانەت دادگایەكی تایبەت دروست بكرێت.

٤- كۆنترۆلی میدیا و ئامرازەكانی ڕاگەیاندن لە کاتی بانگەشە لە ڕێگەی لیژنەیەكی تایبەتمەند و پسپۆر بۆ كۆنترۆڵی چۆنییەتیی بانگەشەی لایەنە سیاسییەكان لە ڕاگەیاندنە گشتییەكان و ڕایەڵە كۆمەڵایەتییەكاندا.

٥- ڕەچاوكردنی هەستیاریی ئاسایشی نەتەوەییی كوردستان لە كاتی بانگەشەی هەڵبژاردن لە ڕێگەی پێناسەكردن و دەستنیشانكردنی سنوورەكانی بەزاندنی ئاسایشی نەتەوەیی و دركاندنی نهێنییە سیاسی و سەربازی و ئاسایشییەكان.

٦- ڕێگەگرتن لە دەستێوەردانی بەغدا لەلایەك و وڵاتانی هەرێمی لەلایەكی ترەوە، لە هەڵبژاردنەكاندا لە ڕێگەی كۆنترۆڵی سەرچاوەكانی دارایی، هەروەها ڕاگەیاندنەكانی ناوخۆیی و هەرێمیی ئەو دەوڵەتانە.

٧- ڕێگەگرتن لە بەڕێوەچوونی بانگەشە لە شوێنە پیرۆزە ئایینییەكان، هەروەها لە دامەزراوە حكوومییەكان و بەكارهێنانی ئامراز و كەرەستە حكوومی و گشتییەكان بۆ ئەو مەبەستە. بۆ ئەم مەبەستەیش سزادانی توندی هەردوو لایەنی حكوومی و پاڵێوراوی لایەنەكە.

٨- دیاریكردنی كات و شوێن بۆ بانگەشەكان، بەم واتایە كە ئەوەی ئێستا لە كوردستان دەگوزەرێت هەموو سنوورەكانی كات و شوێنی تیپەراندووە یاخود بەزاندووە. بۆیە پێویستە بۆ دووركەوتنەوە لە پشێوی و پاراستنی ئارامی و ئاسایشی هاووڵاتیانی كوردستان كات و شوێنی بانگەشە سنوور دار بكرێت و هەموو كات و شوینەكان لە ماوەی بانگەشەی هەڵبژاردنەكان وەكوو ئێستا بەكار نەیەت. بۆیە دەكرێت شوینی تایبەت بۆ پۆستەرەكان دیاری بكرێت و كاتی تایبەتی سنوردار بۆ هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن لەو ماوەیەدا.

٩- پابەندكردنی لایەن و پاڵێوراوەكان بە كۆكردنەوە و لێكردنەوەی پۆستەر و هەموو ئامرازەكانی بانگەشە كە لە شار و شارۆچكەكاندا بلاو كراونەتەوە لە پاش كۆتاییهاتنی هەڵبژاردن. بۆیە پێوستە ئەم ئەركە لە ماوەیەكی دەستنیشانكراودا (بۆ نموونە لە ماوەی یەك هەفتە) بكەوێتە سەرشانی پاڵێوراو و لایەنە سیاسییەكان نەك لە بودجەی گشتی و سەرچاوەی دارایی بۆ تەرخان بكرێت.

١٠- دروستكردنی لیژنەیەكی تایبەتمەند لە ڕێگەی ڕێكخراو و دامەزراوەكانی مەدەنی لە كوردستان بۆ ئەوەی كە بەراوردێك لەنێوان بەڵێن و بەرنامەی پارت و لایەنە سیاسییەكان لە پێش هەڵبژاردنەكان و پاش كۆتایی خولی پەرلەمانی و حكومەت بۆ جێبەجێكردنی ڕێژەی ئەو بەڵێنانە. ئەم خاڵە بۆ دروستبوونی متمانەی سیاسی و كۆمەڵایەتی، هەروەها هاندانی هاووڵاتیان بۆ بەشداریی سیاسی لەلایەك و دووركەوتنەوە لە كەشێكی نەخوازراوی هێرش و تۆمەت لەلایەكی ترەوە، گرنگیی تایبەتی هەیە. بێجگە لەمەیش، ڕەچاوكردنی ئەم خاڵە دەتوانێت ئاستی چاوەڕوانی خەڵك لە حكوومەت و پەرلەمان و بەگشتی سیستەمی سیاسی و پاڵێوراوەكان هەموار و واقعی بكات.

كۆبەند:

لە هەرێمی كوردستان دەكرێت لە ڕێگەی ڕاستییە كۆمەڵاێەتی و ئابووری و سیاسییەكان و بە ڕەچاوكردنی ئەزموونی ڕابردووی هەڵبژاردنەكان، هەروەها بە كەڵكوەرگرتن لە ئەزموونی دەوڵەتانی پێشكەوتوو و دیموكراسی، بانگەشەیەكی ئەخلاقییانە بۆ هاتنە ئارای هەڵبژاردنێكی دیموكراتیك پەیڕەو بكرێت. ئەمەش دەكرێت لە ڕووی یاسایی و سیاسی و تەنانەت ئەخلاقییەوە بەرجەستە بكرێت و ڕێككەوتنی لەسەر بكرێت. بارودۆخی بانگەشەی هەڵبژاردنێكی ناتەندروست و پڕ لە توندوتیژی ئاسەوار و لێكەوتەی نادیموكراتیك و نا-ئاسایشی لێ دەكەوێتەوە، بۆیە ناكرێت بەم شێوەیەی ئێستای هەرێمی كوردستان چاوەڕوانی چوارساڵێكی هێمن و ڕێزگرتن لە فرەیی و سەقامگیری لە ڕووی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئاسایشی لێ بكرێت. بۆیە پێویستە ڕێگە نەدرێت كەشی بانگەشە ببێتە هۆكاری خوڵقاندنی ناسەقامگیریی كۆمەڵایەتی و سیاسی و تەنانەت تێكچوونی ئاسایشی هەرێمی كوردستان و دروستكرنی ڕق و كینە و بێزاری لەنێو لایەنە سیاسییەكان و خەڵكی ئاسایی. لەمانەیش گرنگتر هەڵبژاردنێكی دادپەروەرانەی پاك و بێگەرد كە وێنای كەلتووری سیاسی و چوار ساڵی داهاتووی هەرێمی كوردستان دەكات، لە بانگەشەیەكی ئەخلاقییانەوە سەرچاوە دەگرێت.