پەرویز ڕەحیم قادر/ مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەكی:

پێكدادان، ململانێی توند، توندوتیژی و تەنانەت جەنگ و نائاسایشی، بووه‌تە بەشێك لە سیاسەت و ڕووداوەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لە ڕاستیدا بێجگە لە گاریگەریی فاكتەرەكانی ناوچەیی و سەروو-هەرێمی، گەڕانەوە بۆ هۆكار و كرۆكی ئەو ململانێ و توندوتیژییانە بۆ خوێندنەوەی هاوكێشە ئاسایشی و سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تیگەیشتن لە بنەما و هۆكارە بنەڕەتی و بنچینەیییەكانی ئەو توندوتیژی و نائاسایشییانە، بەتایبەتی بۆ ئێمەی كورد لە هەر چوار بەشەكەی كوردستان گرنگیی تایبەتی هەیە. توێژەرانی بواری سیاسی و پەیوەندیی نێودەوڵەتی و، هەروەها كۆمەڵناسی، لە بوار و ڕەهەندی جۆراوجۆرەوە خوێندنه‌وە و شرۆڤەیان بۆ كاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كردووە، بەڵام یەكێك لەو ڕوانگە و تیۆرییانە كە زۆر گرنگیی پێ نەدراوە یاخود لە پەراوێزی شرۆڤە و شیكارەكانەوە بووە، پرسی ململانێ و پێكدادانی نێوان سنوورە ناسنامەیییەكان لە هەمبەر سنوورە سیاسییەكان یاخود بەگشتی پرسە ئاسایشییەكانی تایبەت بە سنوورە ناسنامەیییەكان بووە. بەم واتایە كە پێویستە/دەبێت بۆ تێگەیشتن لە هۆكار و فاكتەرەكانی جەنگ و توندوتیژی و ناسەقامگیری لەو ناوچەیە، بگەڕێینەوە بۆ بنەڕەتی كێشە و گرفتەكان، كە لە ڕاستیدا بریتییە لە هاوتەریبنەبوون یاخود هاوتانەبوونی سنوورە ناسنامەیییەكان لەگەڵ سنوورە سیاسییەكان (دەوڵەتان)، كە بۆتە هۆی پێكدادان و توندوتیژی لە نێوان سنووری ناسنامەی نەتەوەیی و پێكهاتە جیاوازەكانی مەزهەبی، ئیتنیكی، كەلتووری، ئایینی، مێژوویی و...، لەگەڵ سنووری سەروەریی سیاسیی دەوڵەتانی ناوچەكە.

 هەرچەندە گەڕانەوە بۆ هەموو ئەو كێشە و گرفتانە لە نووسینێكی كورتدا  یاخود لە تاقە توێژینەوەیەكیش جێگەی نابێتەوە، بەڵام لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین بە شێوەیەكی پوخت ئاوڕێكی خێرا  و گشتی لەم پرسە بدەینەوە و وه‌ڵامی ئەو پرسیارە بدۆزینەوە كە بۆچی ئەو جەنگ و توندوتیژی و نائاسایشییانە هەیە و تەنانەت تا داهاتوویەكی نادیاریش بەردەوام دەبێت.

خستنەڕووی پرس

لە پاش جەنگی سارد بێجگە لە ئاڵوگۆڕی لە دابەشكردنی هێز و هاوسەنگیی هێزەكان لە ئاستی نێودەوڵەتی و هەرێمی و بەم پێیەیش گۆڕانی پێكهاتەی سیستەمی نێودەوڵەتی، گۆڕانی گەورە بەسەر سروشت و شێوازی ململانێ و ناكۆكییەكاندا هات. بەم واتایە كە چیتر سروشتی ململانێكان تەنیا ئابووری و سیاسی و ئایدیۆلۆژیك نەبوون، بەڵكوو فاكتەریكی گرنگی دیكە كە پرسی "ناسنامە"یه‌ بە هەموو جۆرەكانییەوە، هاتە نێو هاوكێشە هەرێمی، ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەكانەوە. هەر ئەوەیش بوو كە زانایانی كۆمەڵناسی و پاشان تیۆرییە نوێیەكان لە بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، وەكوو "كۆنستراكتیڤیزم" (Constructivism) هاتنە ئاراوە و بەهێز بوون. چونكە شەپۆلی سەرەكیی تیۆرییەكانی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، بەتایبەت ڕیالیزم و نیۆڕیالیزم و لیبرالیزم و نیۆلیبرالیزم و لقوپۆپەكانی نەیانتوانی گۆڕانكارییەكان شرۆڤە و پێشبینی بكەن، بەڵكوو زیاتر لەسەر بارودۆخی هەنووكه‌یی و زاڵ و چەقیو، شرۆڤە و شیكاریان دەكرد. لە لایەكی تریشەوە، پێشووتر دەوڵەت-نەتەوە وەكوو یەكەیەكی یەكانگیر و یەكگرتوو و یەكپارچە و عەقڵانی لە هاوكێشە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەكاندا پێناسە دەكرا و پێشبینیی ڕەفتار و بەرژەوەندی و بەم پێیەیش ئاسایش و سیاسەتی نێودەوڵەتی و دەوڵەتان دەكرا. بەڵام لە ڕاستیدا، بەتایبەتی پاش كۆتاییی جەنگی سارد، سروشتی ململانێ و پێكدادان و جەنگەكان جیاوازیی هەبوو لەگەڵ قۆناغی ڕابردووی و، لە بری ئەوەی كە زیاتر لە نێوان ئەكتەرە دەوڵەتییەكان بێت، لەناو دەوڵەتان و پاشان لە نێوان دەوڵەت و ئەكتەرە نادەوڵەتییەكاندا بوو.

گرێكوێرەی دێتێرمینیزمی مێژووییی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست

ململانێی بەردەوام و و ناسەقامگیری و نائاسایشی و پێكدادان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بۆتە سروشتی ئەم ناوچەیە. بەم واتایە كە ململانێ و ناكۆكی و پێكدادان و جەنگی ناوخۆ و جەنگ و ڕاپەرین، كودەتا، شۆڕش بە هۆی ناكۆكیی بەرژوەندیی ئەكتەرە خوار-هەرێمی و هەرێمی و سەرووهەرێمییەكان و، هەروەها ئەكتەرە دەوڵەتی و نا-دەوڵەتییەكان تاوەكوو ئێستا كۆتایی پێ نەهاتووە و كۆتایییەكەیشی ڕوون نییە؛ بۆیە دەتوانین ئەم ئاڵۆزی و توندوتیژییە بەردەوام و جێگیرانە لەژێر ناونیشانی چەمكێك بە ناوی ململانێ و پێكدادانی دەرەنجام-كراوە یاخود كۆتاییی نادیار (Open-ended Conflict) پێناسەیان بكەین. بێجگە لە دوایین ڕووداو كە سەرهەڵدانی گرووپی تیرۆریستیی داعش بوو، چەندین ڕووداوی ناسەقامگیركەر لە ناوچەكەدا هەر بەردەوامە؛ لە كودەتا و (دوایین نموونەی لە ساڵی 2016 لە توركیا) پرسی تیرۆر و توندوتیژیی تائیفییەوە بگرە، تاوەكوو بەهاری عەرەبی لە زۆربەی دەوڵەتانی عەرەبی و پێكدادان و ناكۆكییەكانی گرووپە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان لە ناوخۆی وڵاتان و، هەروەها لە نێوان دەوڵەتان و لەناو-دەوڵەتاندا. باشترین نموونەیش پرسی كورد لە هەر چوار پارچەی كوردستانە. هۆكارە بنەڕەتییەكانی ئەم هەموو ناسەقامگیری و توندوتیژی و نائاسایشییەیش هەر لە پرسەكانی ناكۆكیی ئایدیۆلۆژی و پرسەكانی بەجێماوی كۆلۆنیالیزم و دەستێوەردانەكانی وڵاتانی زلهێزی سەرووناوچەیی و جۆری سیستەمی سیاسی و ناسیۆنالیزمی فەرمی و نا-فەرمی و پرسی دیموكراسی و مافی مرۆڤەوە، تاوەكوو پرسەكانی جیاكاری، دواكەوتووییی ئابووری و هەژاری و گەندەڵی و بێكاری و پێكدادانە ئیتنیكی و ئایینی و مەزهەبی و نەتەوەیییه‌كان لەخۆ دەگرێت. بەڵام ئەوەی كە لە لای ئێمە بە هۆكاری بنچینەیی و بنەڕەتی دادەندرێت، لە لایەك پرسی خەبات بۆ مانەوە و داننان به‌ "ناسنامە"یە وەكوو بكەر/ئەكتەرێك و، لە لایەكی ترەوە ناكۆكی و پێكدادانی نێوان سنوورە ناسنامەیییەكانە كە لەگەڵ سنووەر سیاسییە فەرمییەكان هاوتەریب و هاوتا نییە. هەر بۆیەیشە كە لەم ناوچەیە خوێناویترین و توندوتیژترین ململانێ و ناكۆكی و پێكدادان و جەنگی ناوخۆ و دەرەكی دەبیندرێت و بەرزترین ڕێژەی كڕین و كۆگه‌كردنی چەك و تەقەمەنیی سەردەم هەر لەم ناوچەیەیە. ئەمەیش وای كردووە كە تەنانەت دەوڵەتانیش بە هۆی فاكتەرە ناوخۆیی و دەرەكییەكانەوە هەست بە ئاسایش نەكەن و بەردەوام لە "دڵەڕاوكێی ئاسایشی"دا بن و بەم پێیەیش "ئاسایشی بوونناسانە"یان لە مەترسی و لەژێر هەڕەشەدا بێت. ئەم "ئاسایشە بوونناسانە"یەیش لێكەوتە و دەرهاوێشتەی لۆژیكیی سروشت، پێكهاتە و ڕەگەز و پێكهێنەره‌كانی ناسنامەكەیانە.

لێكترازان و پێكدادانی نێوان سنوورە ناسنامەیییەكان

كركۆكی كێشە و ناكۆكییەكان لە سەردەمی ئێستادا لە ناوچە جیاجیاكان بەگشتی و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی، بە زمانی سادە لەوێوە دەست پێ دەكات كە ناسنامەی سیاسی و ناسنامەی كەلتووری، هاوتەریب و هاوتا نین. بەم واتایە كە سەرچاوەكانی ناسنامە لە سەردەمی ئێستا لانی كەم دوو سەرچاوەی مۆدێرن (سیاسی) و كلاسیكی یاخود نەریتی (كەلتووری)یان هەیە. ناسنامە سیاسییەكە لە زۆربەی ئەو وڵاتانەی كە تووشی ناكۆكی و پێكدادان و توندوتیژی دەبنەوە، لە لایەك هاوتەریب نین و، لە لایەكی ترەوە دان بەو جیاوازییە ناسنامەیییە كەلتوورییه‌ (ئایینی و مەزهەبی و ئیتنیكی و نەتەوەیی و مێژوویی و نەژادی و زمانی و هتد)دا نەنراوە و بەفەمی نەناسراون و بەم پێیەیش مافەكانیان دەستەبەر و مسۆگەر نەكراوە. هەروەها ئەم ناسنامە كەلتوورییانە نەیانتوانیوە كە ببنە خاوەن ناسنامەیەكی سیاسیی "خۆ-تەوەر" كە لە فۆرمی دیاریكردنی چارەنووسی ناوخۆیی (دیموكراسی و ئۆتۆنۆمی و فیدراڵیزم و خۆبەڕێوەبەری)دا خۆیان ببیننەوە یاخود لە ئاستی دەرەكیدا ببنە خاوەن سەروەری یاخود دەوڵەتی سەربەخۆ. لە بەرامبەردا، ئەم ناسنامانە ڕووبەڕووی سەركوتكردن و هەلاواردن و جیاكاری و تەنانەت سڕینەوە بوونەتەوە.

بۆ نموونە لە ڕووی نەتەوەیی و زمانی و كەلتووری و مێژوویییەوە، توركیا، ئێران، سووریا و عێراق كێشە و گرفتی سەرەكییان لەگەڵ پێكهاتە ناسنامەكانیان لە ناوخۆدا، بەتایبەت لەگەڵ كورد، هەیە. لێرەوە سیستەمی سیاسی و، ئایدیۆلۆژیی دەوڵەت و سەروەریی ئەو دەوڵەتە نەیتوانیوە ناسنامەیەكی هاوتەریب و هاوتا لەگەڵ سنوورە ناسنامەیییەكه‌ی پێكهاتەی كورد لەو دەوڵەتانە بنیات بنێت یاخود دان بەو جیاوازییە ناسنامەیییەدا بنێت و لە هەمان كاتیشدا مافەكانی دەستەبەر بكات و لە چوارچێوەی سیستەمە سیاسییەكەدا ڕەنگ بداتەوە. لە لایەكی تریشەوە پێكناكۆكبوونی سنوورە ناسنامەیییە ئایینی و مەزهەبییەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەگەڵ سنوورە سیاسییەكانی دەوڵەتان لەو ناوچەیە وای كردووە، كە دەوڵەتانی ناوچەكە بۆ بەردەوامبوون پێویستیان بە سەركوت و سڕینەوەی ناسنامە جیاوازەكان هەبێت. ئەم دیاردەیەیش تەنیا لە ناوخۆی دەوڵەتاندا نییە، بەڵكوو لە نێوان دەوڵەتانی ناوچەكە و ئەكتەرە نا-دەوڵەتییەكان و دەوڵەتانیشدا دەبینرێت. بۆ نموونە لە ناوخۆی عێراق ئێمە پێكدادانی نێوان سنوورە ناسنامەیییە نەتەوەیییەكان لە نێوان كورد و عەرەب و، هەروەها سوننە و شیعە دەبینین. بە هۆی ئەوەی كە بە شێوەیەكی دامەزراوەیی و دیموكراتیك و سیاسی/یاسایی، دان بە جیاوازییەكانی ئەو ناسنامەیە نەنراوە، ئەوە بەردەوام ئەو وڵاتە و دەوڵەتانی دیكە لە دڵەڕاوكێی ئاسایشیدا دەژین. ئەمەیش لە ململانێ ناوچەیییەكان دەردەكەوێت. بۆ نموونە لە نێوان ئێران و وڵاتای عەرەبی، بەتایبەت سعوودیا وەكوو ڕێبەری وڵاتانی ئیسلامیی ناوچەكە، بەرجەستە دەبێت. خاڵێكی گرنگ كە وه‌ڵامی پارادۆكس یاخود دژوازی (تناقض)ی هاوكاریی ئەو دەوڵەتانە كە ناسنامەی جیاواز و بەم پێیە ستراتیژی و سیاسەتی جیاوازیان هەیە، بەڵام پێكەوە هاوكاری دەكەن لەسەر سەركوتكردنی ناسنامەكانی هەڕەشەكەر لە سنوورە سیاسی و ناسنامە سیاسییەكەیان، دەداتەوە. چونكە ئەو دەوڵەتانە وەكوو توركیا و سووریا و ئێران و عێراق، هەست بە هەڕەشەی ئاسایشیی بوونناسانەی هاوبەش دەكەن لەم بوارەدا. بۆیە بۆ نموونە لە پرسی ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی هەرێمی كوردستان لە عێراق هەر چوار دەوڵەت سەرەڕای ناكۆكییەكانیان پێكەوە هاوكاریی سیاسی و هەواڵگری و تەنانەت ئابووری و سەربازییان كرد بۆ ڕێگەگرتن لە سەربەخۆییی هەرێمی كوردستان و تەنانەت لەناوبردنی ئەزموونەكە.

بەڵام لایەنێكی دیكەی ئەم پرسە ئەوەیە كە ناكۆكییە سیاسییەكان وا دەكات، كە لەناو سنوورە ناسنامەیییەكانیش لە لایەك بە هۆی ئەولەوییەتی ڕەگەز و سەرچاوەكانی ناسنامە-ساز وەكوو زمان و ئایین و مەزهەب و... و، لە لایەكی تریشەوە بە هۆی زاڵبوونی ناسنامە سیاسییەكە پێكناكۆكی و تەنانەت ململانێ و پێكدادان ڕوو بدات. هەرچەندە ئەم ناكۆكییە كاتی و سنووردارە؛ بۆ نموونە لە نێوان هێزە سیاسییەكانی پارچەكانی كوردستان سەرەڕای ئەوەی كە سنووری ناسنامەیییان لەگەڵ وڵاتانی داگیركەری كوردستان هەیە، لەناو خۆیان بە هۆی زاڵبوونی ناسنامەی سیاسی، پێكدادن ڕووی داوە و ئەگەری ڕوودانیشی هەر كراوەیە. بێجگە لەمەیش جیاوازییە وردە-كەلتووری و ناوچەیییەكان وا دەكات لە ئاستی ناوخۆییدا ناكۆكی و ئەگەری پێكدادان هەبێت؛ بەڵام بە شێوەیەكی گشتی ئەم سنوورە سیاسییانە ناتوانن بەردەوام بن و بەسەر سنوورە ناسنامەیی، كەلتووری، نەتەوەیی، ئایینی و مەزهەبییەكاندا زاڵ بن. بەڵام جیاوازییەك هەیە كە لەناو چوارچێوەی سنوورە ناسنامەیییەكاندا هەست بە هەڕەشەی بوونناسانە زۆر كەمترە لە هەست بە هەڕەشە و مەترسیكردنی ئەكتەر/بكەرەكان لە بواری "ئاسایشی بوونناسانە" لە نێوان سنوورە سیاسییە ناسنامەیییەكاندا.

هاوكێشەی ئاسایشیی نێوان ئەكتەرە دەوڵەتی و نا-دەوڵەتییەكان بەپێی سنوورە ناسنامەیی و سیاسییەكان

ئێران:

ئەم دەوڵەت بە هۆی فرەنەتەوە و فرەمەزهەب و ئایینبوونەوە بەردەوام لە ئاستی ناوخۆ و دەرەكیدا هەست بە مەترسیی ئاسایشیی بوونناسانە دەكات. بێجگە لەوەیش جۆری سیستەمە سیاسییەكەی وا دەكات، لە ناوچەكەدا هەست بە مەترسی بكات؛ بەم واتایە كە هەم سنوورە سیاسییەكەی بەپێی ئایدیۆلۆژی و ناسنامەی سیستەمە سیاسییەكەی و هەم سنوورە ناسنامەیییەكەی بەپێی فرەنەتەوەبوون و فرەئایین و مەزهەببوونی لەژێر هەڕه‌شەدا بێت. بۆیەیشە لە هەمبەر هەر گۆڕانكارییەكی ناوخۆیی و دەرەكی لە لایەن ئەكتەرە دەوڵەتی و ناوخۆیییەكانەوە هەستیارە و بۆ كۆنترۆڵی ئەم لەرزۆكبوونە ناسنامەیییە، هەوڵ دەدات چەند بنەما و ڕەگەزی ناسنامەییی گەورەی ئێرانیبوون و ئیسلامیبوون و شیعیبوون بەپێی ناسنامەی ئەكتەرەكانی دیكە بۆ خۆپارێزی و و مانەوە بەكار بێنێت و بەرجەستەیان بكات. بەڵام بە هۆی سروشتی كۆمەڵایەتی و كەلتووریی پێكهاتەكانی ناوخۆیی و ململانێیە ناسنامەیییە ناوچەیییەكان لەگەڵ وڵاتانی سوننە و، هەروه‌ها ناكۆكیی ئایدیۆلۆژی و سیاسی لەگەڵ ئەكتەرە سەرووهەرێمییەكان پێكدادان و توندوتیژیی ناوخۆیی و ناوچەیی ئەگەریكی كراویە. هەرچەندە ئاست و ڕێژەی توندوتیژییەكان و، هەروەها كاریگەریی ئەم ئەكتەرە دەوڵەتی و نادەوڵەتییەكان پەیوەندیی بە یەكگرتوویی و بەهێزیی ئەكتەرەكان لە لایەك و، هاوسەنگیی هێزەكان لە ئاستی ناوخۆیی و ناوچەیی و سیستەمی نێودەوڵەتییەوە هەیە؛ بەو واتایە كە كامە لەو ئەكتەرانە بە ناسنامەكەیەوە هەڕەشە لە ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی دەكات. بێجگە لەمانەیش ئێران بە ناسنامە و  نەتەوە هاو-كەلتوورەكانی دەرەكی گەمارۆ دراوە. ئەمەیش وا دەكات كە سنوورە ناسنامەیییەكان هەڕەشە لە سنوورە سیاسییەكەی ئێران بكات. جگە لە عەرەب و توركمان و تورك/ئازەری و بەلووچ، كورد باشترین نموونەیە لەو هاوكێشە ئاسایشی و ناسنامەیییەدا.

توركیا:

بێجگە لە مێژووی خوێناویی ناوخۆییی توركیا، ئاكام و ئەنجامەكانی دوایین هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی و سەرۆكایەتیی كۆمار لە ساڵی 2018، ئەوەی دووبارە بەرجەستە كردووە كە بە چ شێوەیەك حزبێكی ئیسلامی-عوسمانی (ئاكپارتی) لەگەڵ حزبێكی نەتەوەپەرەستی توندڕەو (مەهەپە) لەسەر پرسی كورد ڕێك كەوتوون و بووە هۆكاری بەردەوامبوونی دەسەڵاتدارێتیی حزبی داد و گەشەپێدان. نائاسایشی و ناسەقامگیریی بەردەوامی توركیا لە ئاستی ناوخۆیی و، هەستیاریی ئەو دەوڵەتە لە هەمبەر هەر گۆڕانكارییەكی دەرەوەی سنوورەكانی- وەكوو ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی هەرێمی كوردستان و ئەزموونی ڕۆژاوا- بەباشی ناكۆكی و پێكدادانی نێوان سنوورە سیاسی و سنوورە ناسنامەیییەكانی توركیا بەرجەستە دەكات. تەنانەت دانپێدانان بە مافی نەتەوەییی كورد بە شێوەی فەرمی و پاشان بنیاتنانی سیستەمێك لەسەر ئەو بنەمایە، بە هەڕەشە لەسەر ئاسایش و یەكپارچەییی خاكی توركیا دادەندرێت. ئەمەیش دەربڕی قووڵاییی ئەو پرسەیە. بۆیە لە ڕوانگەی زۆربەی نوخبە سیاسییەكانی توركیا، بە چەپ و ڕاست و ئیسلامییەوە، هەر گۆڕانكارییەك لەو بوارەوە دەبێتە هۆی كۆتاییهێنان بەو سنوورە سیاسییەی ئێستای توركیا. هەر بۆیەیشە دەسەڵاتدارانی توركیا بە هۆی ناسنامەی سیاسیی ئەو دەوڵەتەوه‌، ناتوانن دان بە لانی كەمی مافی نەتەوەییی كورد (بەفەرمیناسین) بنێن. بۆیە دەبینین كە توركیا سەرەڕای ململانێ و بارگرژی و ناكۆییەكانی لەگەڵ هەر یەكە لە ئێران و عێراق و سووریا بە ئاست و ڕێژەی جیاواز، بەڵام لەسەر پرسی كورد لە ڕابردوو و بەتایبەت لە پرسی سەربەخۆییی هەرێمی كوردستان، هاوكاریی تەواوی سەربازی و هەواڵگری و سیاسیی كردووە. ئەمەیش لێكەوتەی ئەو ناكۆكییە ناسنامەیییەی نێوان ناسنامەی سیاسی و ناسنامەی نەتەوەییی توركیایه‌، كە وا دەكات سنوورە سیاسییەكه‌ی لە بەردەم هەڕەشەی سنووری ناسنامەییی نافەرمیی كورددا ببینێتەوە و سنووری سیاسی  و ناسنامەییی كورد لە باشووری كوردستان بە هەڕه‌شە و مەترسیی ئاسایشی بۆ سەر یەكپارچەییی خاك و ناسنامەی سیاسی و سنووری سیاسیی خۆی بزانێت.

سووریا:

سیاسەتی سڕینەوە، ئینكار، پشتگوێخستن، سەركوت و...، بەشێك بووە لە سیاسەتی دەسەڵاتدارانی سووریا لە سەرەتای دامەزراندنی ئەو دەوڵەتە لە هەمبه‌ر پرسی كورد. ئەمەیش لێكەوتەی پێكدادان و ناكۆكی و هاوتەریبنەبوونی ئەو ناسنامە سیاسییەیه‌ و، بەم پێیەیش سنوورە سیاسییەكەی لەگەڵ ناسنامەی زاڵی دەوڵەت و بەم پێیەیش  سنوورە ناسنامەیییەكانی سووریایە. بۆیە لە كاتی ڕووبەڕووبوونەوەی دەسەڵاتی سووریا لەگەڵ بێتوانایی لە سەپاندن و چەسپاندنی سەروەریی سووریا لە پاش 2011وە بەسەر هەموو ناوچەكانی دەوڵەتی سووریا، ئەوە كورد سنوورە ناسنامەیییەكەی لە سنوورە ناسنامەیییەكی دەوڵەت بە شێوەیەكی دیفاكتۆ جیا دەكاتەوە و دەپارێزێت. هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌یشه‌ كە "بەشار ئەسەد" بۆ مانەوەی خۆی لە پاش ئەو هەموو كارەسات و ماڵوێرانییەی سووریا پەنای بۆ ئەوە بردووە كە بۆ ڕێگەگرتن لە دابەشبوونی سووریا، لە دەستووری نوێدا ئۆتۆنۆمییەك بە كورد بدات. لە ڕاستیدا ئەمە بۆ دووبارە پێكەوەلكاندنی سووریا، لە ڕووی سەروەریی ناتەواوی سووریا و یەكپارچەییی ئەو دەوڵەتەیە. لە لایەكی تریشەوە سووریا لە پرسی ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی هەرێمی كوردستان (جێگەی ئاماژەیە كە لەگەڵ ئەم دوو دەوڵەتەی دواییدا نزمترین ئاستی پەیوەندیی هه‌بووه‌ و، تەنانەت بارگرژییشی هەبووە) لەسەر پرسی كورد و شكستهێنان بە هەوڵەكانی كورد بۆ سەربەخۆیی، هاوكاری و هەماهەنگیی تەواوی لەگەڵ ئێران و عێراق و توركیادا كردووە. ئەمەیش دەربڕی دڵەڕاوكێی ئاسایشیی ئەو دەوڵەتەیه‌ لە هەمبەر پرسی كورد و، بەم پێیەیش ناكۆكی و هاوتەریب و هاوتانەبوونی ناسنامە و سنوورە سیاسی و ناسنامەیییەكان.

عێراق:

هاوتەریبنەبوونی سنوورە ناسنامەیی و سنوورە سیاسییەكانی دەوڵەتی عێراق وای كردووە، كە بە درێژاییی دروستبوونی ئەم دەوڵەتە تاوەكوو ئیستا بە هەموو سیستەمە سیاسییەكانییەوە، پرسی كورد ببێتە هۆكاری نائاسایشی و هەڕەشە لە یەكپارچەیی و ناسنامەی سیاسی و نەتەوەییی ئەو دەوڵەتە. هەر بۆیەیشە ڕازی بووە كە بۆ  دەربازبوون لەم ناكۆییە سنوورییە ناسنامەیییە، لە ڕابردوودا و لە ئێستادا لەگەڵ دەڵەتانی دیكەدا هەماهەنگی و هاوكاری بكات. بەم واتایە كە دەوڵەتی عێراق بە هۆی فرەنەتەوە و فرەئایین و مەزهەببوونییەوە پێویستی بەوە بووە كە لە ڕێگەی سەربازییەوە ئەو سنوورانە (سیاسی و ناسنامەیی) بپارێزێت و بۆ ئەم مەبەستەیش لەگەڵ دوژمنەكانی لە ناوچەكەدا هاوپەیمانێتیی تەكتیكیی هەبێت و تەنازولیان بۆ بكات. باشترین نموونەیش لە ڕابردوودا هاوكاری و ڕێككەوتن لەگەڵ ئێران لە ساڵی 1975 و پاشان توركیا و لە دوایین نموونەیشدا لە پرسی ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی هەرێمی كوردستانە. تەنانەت ئەم هاوتا و هاوتەریبنەبوونە ناسنامەیی و سیاسییە وای كردووە، كە بەردەوام لەگەڵ دراوسێیەكانی ناكۆكی و ململانێ و تەنانەت جەنگی هەبێت و لە ئاستی ناوخۆییشدا ڕووبەڕووی نائاسایشی و جەنگی ناوخۆیی ببێتەوە.

كۆبەند:

ململانێ و بارگرژییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە هۆی كۆی فاكتەرەكانی بكەرایەتیی ئەكتەرەكانه‌وه‌ پێكهاتەی سیستەمی نێودەوڵەتی و سیستەمی سیاسیی ئەو دەوڵەتانە تاوەكوو ئیستا كۆتایییەكەی كراوەیە. یەكێك لە گەورەترین كێشە ئاسایشییەكانیش هاوتانەبوون و هاوتەریبنەبوونی ناسنامەی سیاسی و ناسنامەی نەتەوەییی ئەو دەوڵەتانەی ناوچەكەیە. لێرەوەیە كە بكەر/ئەكتەرەكان (دەوڵەتی و نادەوڵەتی) لە نێوان سنوورە سیاسی و سنوورە ناسنامەیییەكان (فەرمی و نافەرمی) تووشی پێكدادان و بارگرژی دەبن. ڕێككەوتنی دەوڵەتانی نەیار و ڕكابەر، وەكوو توركیا و ئێران و سووریا و عێراق، سەرەڕای ململانیێەكانیان لەسەر پرسی كورد، لەم ڕوانگەیەوە باشتر ڕوون دەبێتەوە و خوێندنەوەی بۆ دەكرێت. ئەمە تەنیا تایبەت نییە بەم چوار دەوڵەتە بەڵكوو كۆی دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لانی كەم بۆ كۆتاییهاتنی جەنگ و توندوتیژی و نائاسایشی، دوو بژاردەیان لە بەردەمدایە: 1- بەدیموكراسیبوون و داننان بە فرەییی ناسنامەیی بە شێوەی فەرمی/یاسایی و سیاسی. 2- هەڵوەشانەوە و هاوتاكردن و هاوتەریبكردنی سنوورە ناسنامەیی و سیاسییەكان.

لە لایەكی تریشەوە، یەكێك لە هۆكارەكانی ململانێ و ناكۆكی و بێمتمانەییی نێوان دەڵەتانی ناوچەكەیش هەر بۆ ئەم پرسی ناسنامەیی و سیاسییە لە چوارچێوەی سنوورەكانی و دەرەوەی سنوورەكانیان دەگەڕێتەوە. بۆیە كۆی هاوكێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (بێجگە لە فاكتەرەكانی دیكەی سیستەمی و نێودەوڵەتی) دەكەوێتە ژێر كاریگەریی ئەم پرسەوە. بۆیە پێشبینی ناكرێت كە لە كورتمەودادا سەقامگیری و ئاسایش لە ناوچەكەدا بێتە ئاراوە و، كۆتایی و ئەنجامی كراوە تایبەتمەندیی هاوكێشە سیاسییەكانی ئەم ناوچەیەیه‌ بە سیمایەكی توندوتیژ و خوێناوی.