پەرویز ڕەحیم قادر/ مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەكی

یەكێك لەو پرس و بابەتانەی كە لە ماوەی ڕابردوودا لە هەرێمی كوردستان جێگەی مشتومڕی یاسایی و بارگرژیی سیاسی بووە و تەنانەت بۆتە هۆی دابڕان و لێكترازان لە نێوان هێزە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان، پرسی سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان و چۆنێتیی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم بووە. گۆڕانكاری و ڕووداووەكانی ئەم چەند ساڵە، بەتایبەتی ساڵی ڕابردوو و پاشان دووبارە لێكنزیكبوونەوەی هێزە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان لەسەر ئەم بابەتە، جارێكی دیكە ئەم پرسه‌ی هێناوەتەوە ڕۆژەڤ. لە دوایین گۆڕانكارییشدا "پارتی دیموكراتی كوردستان" لە هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان كە 45 كورسیی پەرلەمانی كوردستانی بەدەست هێنا و بوو بە حزبی ژمارە یەك و زۆرینە بۆ پێكهێنانی حكوومەت و، بەم پێیه‌یش پاڵێوراوی خۆی بۆ هەر دوو پۆستی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران بەڕێز "مەسروور بارزانی" و سەرۆكی هەرێمی كوردستان "بەڕێز نێچیرڤان بارزانی" دەستنیشان كرد. ئامانجی ئەم نووسینە ئەوەیە، كە بەپێی گۆڕانكارییەكان لە ناوخۆی كوردستان و، هەروەها عێراق و ناوچەكە و تەنانەت گۆڕانی هاوسەنگیی نێوان هێزە سیاسییەكان و لەمەیش گرنگتر، پێداویستییەكانی ئەم قۆناغەی هەرێمی كوردستان ئەم پرسە تاوتوێ بكات.

دامەزراندن و هەمواركردنەكانی سەرۆكایەتیی هەرێم بەپێی ئاڵوگۆڕ و گۆڕانكارییەكان

یاسای ژمارەی (1)ی ساڵی 2005 بە "یاسای سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان-عێراق" دادەندرێت. ئەم یاسایە لە پێنج بەش و (20) ماددە پێك هاتووە. لە كۆتاییی یاساكە و لە بڕگەی "هۆی دانانی ئەم یاسایە" كە لە هەر یاسایەك ئاماژە بە هۆكار و پێویستییەكانی دەرچوونی هەر یاسایەك دەكرێت، هاتووە: "لەبەر ئەوەی لە هەر سیستەمێكی سیاسیدا سەرۆكێك هەیە یەكێتیی گەل و وڵات بەرجەستە دەكات و بە ناوی ئەوەوە لەسەر ئاستی سیاسی و نێودەوڵەتی دەدوێت و وەك سەرۆكی باڵای ڕاپەراندن چاودێریی بەرژەوەندییەكانی هاووڵاتیان دەكات و پاڵپشتێكی سەرەكییە بۆ سەقامگیریی باری سیاسی و پێشكەوتنی كۆمەڵگە، لە بەر ئەوەیش كە باری ناوخۆی پێشوو لە كوردستاندا ڕێك و لەبار نەبوو بۆ تەواوكردنی پرۆسەی هەڵبژاردنی "ڕابەری بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كوردی" بەپێی یاسای ژمارە (2)ی ساڵی (1992)، كە ئێستا بە پایەی سەرۆكی هەرێم ناو دەبرێ، دواجار پێویستی كرد بە یاسای ژمارە (10)ی ساڵی (1997)، دەسەڵاتەكانی دابەش بكرێت بەسەر سەرۆكی ئەنجومەنی نیشتمانیی كوردستان-عێراق و سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمدا. لەبەر ئەو گۆڕانكارییە گرنگانەیش كە لە عێراقدا ڕوویان دا لە ئەنجامی ڕووخانی ڕژێمی سەددام حوسێنی دیكتاتۆر و دەرچوواندنی "یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق بۆ قۆناغی گواستنەوە" كە سیستەمی فیدراڵیی بۆ عێراق چەسپاند و، سەركەوتنی هەڵبژاردنە گشتییەكان لە عێراقدا كە بووە هۆی پێكهێنانی یەكەم كۆمەڵەی نیشتمانیی هەڵبژێردراوی عێراق و بەشداریكردنی كورد لە دەسەڵاتە فیدراڵییەكاندا تا دەگاتە سەرۆكایەتیی كۆماریش و، لەبەر ئەوەی قۆناغی داهاتوو پێویست دەكات هەڵوێست و تواناكان یەك بخرێن بۆ بەدیهێنانی ویستەكانی گەلی كوردستان-عێراق لە ئازادی و دیموكراسی و فیدراڵیدا، بۆیە ئەم یاسایە دانرا."

 لە ماددەی یەكەمی ئەم یاسایەدا هاتووە: "هەرێمی كوردستان-عێراق سەرۆكێكی دەبێت كه‌ بە "سەرۆكی هەرێمی كوردستان-عێراق" ناو دەبرێ، كە سەرۆكی باڵای ڕاپەڕاندنیشە لە هەرێمدا." هەروەها هەر لە لە ماددەی دووەمی ئەو یاسایەدا هاتووە: "هاووڵاتیانی كوردستان- عێراق، بە دەنگدانێكی گشتی و نهێنی و ڕاستەوخۆ، سەرۆكێك بۆ هەرێم هەڵدەبژێرن كە لە ئاستی ناوخۆ و ئاستی دەرەوەیش نوێنەرایەتییان دەكا و بە ناویانەوە دەدوێت و، هەماهەنگی لە نێوان دەسەڵاتە فیدراڵییەكان و دەسەڵاتەكانی هەرێمدا دەكات." بەڵام لە ماددەی هەڤدەیەمدا هاتووە: "بەدەر لە حوكمی ماددەی دووەمی ئەم یاسایە: سەرۆكی هەرێم، لە لایەن ئەنجومەنی نیشتمانیی كوردستان-عێراقەوە بە زۆرینەی دەنگی ئەندامەكانی بۆ "ویلایەتی" یەكەم هەڵدەبژێردرێت."

بەم پێیە، تاكوو ئێستا تەنیا دوو جار هەڵبژاردن بۆ سەرۆكی هەرێمی كوردستان كراوە كە یەكەم جار لە پەرلەمان و جاری دووەم بەپێی ئەم یاسایە، بە هەڵبژاردنی ڕاستەوخۆ. بۆیە دەتوانین بڵێین جگە لە درێژكردنەوەی ویلایەتی سەرۆكی هەرێمی كوردستان كە بووە هۆی مشتومڕی سیاسی لە هەرێمی كوردستاندا، پرسی چۆنێتیی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم زۆر زیاتر لە پرسی دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان، بووە جێگەی ناكۆكیی نێوان لایەنە سیاسییەكان. 

جێگەی ئاماژەیە گۆڕانكارییەكانی كوردستان و عێراق وای كردووە، كە ئەم یاسایە چەندین جار هەموار بكرێتەوە، بۆ نموونە: یاسای ژمارە (2) بۆ ساڵی 2006، كە بە "یاسای هەمواركردنی یەكەمی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان-عێراق) ناسراوە. هەر لەم یاسایەدا لە ماددەی یەكەمدا، ماددەی یەكەمی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێم ژمارە (1) بۆ ساڵی (2005) هەموار كراوەتەوە و لە بڕگەی یەكەمیدا هاتووە: "هەرێمی كوردستانی عێراق سەرۆكێكی دەبێت، پێی دەگوترێت "سەرۆكی هەرێمی كوردستان" و خۆی سەرۆكی باڵای دەسەڵاتی جێبەجێكردن و فەرماندەی گشتیی هێزی پێشمەرگەی هەرێمی كوردستانە." هەروەها لە بڕگەی دووەمی ماددەی یەكەمدا جێگرێك بۆ سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەستنیشان دەكات.

هەروەها بەپێی یاسای ژمارەی (1)ی ساڵی 2009، یاسایەك لەژێر ناونیشانی "یاسای هەمواركردنی دووەمی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان-عێراق ژمارە(1)ی ساڵی (2005)ی هەمواركراو دەردەچێت. پاشان لە ساڵی 2014دا هەمواری سێیەمی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان لەژێر ناونیشانی "یاسای ژمارە(1)ی ساڵی 2014، یاسای هەمواركردنی سێیەمی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان-عێراق ژمارە (1)ی ساڵی 2005 هەمواركراو" دەردەچێت. كڕۆكی ئەم یاسایە ئەوەیە كە بڕگەی "دوازدەیەم" لە ماددەی "دەیەم"ی یاساكە هەموار دەكات. لەم هەموارەدا كە لە چوار ماددە پێك هاتووە، لە ماددەی یەكەمیدا دەڵێت: "پاش ناونانی لە لایەن پەرلەمانی كوردستانەوە، كاندید بۆ سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران ڕادەسپێرێت بۆ پێكهێنانی كابینەی وەزاری، لە ماوەیەكدا كە لە (30) ڕۆژ تێپەڕ نەكات." لەم یاسایەدا لە "هۆكارەكانی دەرچوواندنی ئەم یاسایە"دا هاتووە: "بە مەبەستی گونجاندن لەگەڵ سیستەمی سیاسی- دیموكراتی-پەرلەمانی، ئەم یاسایە دەرچوێندرا."

پاشان بە هۆی گۆڕانكارییەكان، پەرلەمانی كوردستان یاسای ژمارە (2)ی ساڵی2017ی پەسند كرد كە بە "یاسای دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی سەرۆكایەتیی هەرێم بەسەر دامەزراوە دەستوورییەكانی هەرێم" ناسراوە كە لە پێنج ماددە پێك دێت. لە ماددەی سێیەمدا كە لە دوو بڕگە پێك دێت، لە بڕگەی یەكەمیدا هاتووە: "یەكەم: جگە لەو ماددانەی كە لەو یاسایەدا ئاماژەیان پێ كراوە، كاركردن بە یاسای سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان-عێراق ژمارە (1)ی ساڵی 2005ی هەمواركراو ڕادەگیرێت تا هەڵبژاردنەكانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و خولی پێنجەمی هەرێمی كوردستان." هەروەها لە بەشی "هۆیەكانی دەرچوواندن"ی یاساكەدا هاتووە: "بە هۆی درێژكردنەوەی ماوەی یاساییی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان و، ڕەتكردنەوەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ بەردەوامبوونی لە پۆستەكەیدا و، بەپێی ماددەی چوارەم لە یاسای سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان-عێراق ژمارە (1)ی ساڵی 2005 هەمواركراودا هاتووە كە، دەنگدان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم لە كات و ساتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان ئەنجام دەدرێت و لەبەر نەبوونی كاندید بۆ پۆستی سەرۆكی هەرێم و بە مەبەستی دروستنەبوونی بۆشاییی یاسایی لە  دەسەڵاتەكانی سەرۆكی هەرێم، ئەم یاسایە دەركرا."

لە 11-7- 2018دا پەرلەمانی كوردستان یاسای ژمارە (10)ی ساڵی 2018ی دەركرد بە ناونیشانی "یاسای هەڵپەساردنی دامەزراوەی سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان-عێراق". لە بەشی "هۆیەكانی دەرچووواندن"ی یاساكەدا كە لە شەش ماددە پێك هاتووە دەڵێت: "لە پێناو ڕەخساندنی زەمینەی سازان و لێكتێگەیشتن لەسەر سیستەمی حوكمڕانی لە هەرێمی كوردستان، ئەم یاسایە دەرچوێندرا." لە ماددەی (3) لە هەمان یاسادا هاتووە: "پێویستە خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە ماوەی دوو وەرزی گرێدانی ساڵی یەكەمیدا لەژێر ڕۆشناییی پێوەرە گشتییە دەستوورییەكان، بڕیار لەسەر چارەنووسی دامەزراوەی سەرۆكایەتیی هەرێم بدات."

كۆی ئەم گۆڕانكاری و هەمواركردنانەی كە بەشێك یاخود پوختەیەكمان خستە ڕوو، لە دوو ڕەهەندەوە خوێندنەوەی بۆ دەكرێت، یەكەم: ناكۆكی و بارگرژی یاخود لێكتێگەیشتن و سازانی لایەنە سیاسییەكان؛ دووەم: گۆڕانكاری و ڕووداو و هاوسەنگیی هێزی یاسایی و سیاسیی نێوان لایەنە سیاسییەكان لە ئاستی كوردستان و تەنانەت عێراق. بۆیە دەكرێت بۆ ئەم قۆناغە كە هاوسەنگییەكی نوێ كە ئاماژەمان پێ دا و، هەروەها ئەزموونی ڕابردوو و پێویستییەكانی ئەم قۆناغە چەند پێشنیازێك بخەینە ڕوو. جێگەی ئاماژەیە كە لایەنە سیاسییەكان ڕێك كەوتوون كە بۆ ئەم خولە سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە لایەن پەرلەمان یاخود لە پەرلەمانەوە هەڵبژێردرێت تاوەكوو بە سازان و هەماهەنگی و پاش ڕێككەوتن لەسەر سیستەمی سیاسی و میكیانیزم و ئامرازە یاسایییەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكی هەرێم و بەم پێیە ڕەنگدانەوەی لە نووسینەوەی دەستوور و پاشان پەسندكردنی، ئەم پرسە  یەكلایی ببێتەوە. بەڵام پیش ئەوە پێویستە چەند خاڵ و ڕەهەندێك لەو بوارەدا بخرێتە ڕوو.

یەكەم: بە سەرنجدان لە گۆڕانكاری یاخود هەموارەكانی یاسای سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان و تەنانەت یاسای ژمارە (10)ی ساڵی 1997 تایبەت بە "ڕابەری بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد" بۆ دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی، دەبینین كە پاش چەندین ساڵ بە هۆی گۆڕانكارییە سیاسییەكان یاسای ژمارە (2)ی ساڵی2017 پەسند دەكرێت، كە بە "یاسای دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی سەرۆكایەتیی هەرێم بەسەر دامەزراوە دەستوورییەكانی هەرێم" دەناسرێت. بۆیە هەمواركردنەكان بەپێی هەلومەرج و بارودۆخی ناوخۆییی هەرێمی كوردستان و عێراق، گرنگیی گۆڕانكاری لە یاسا و ئەركەكان دەخاتە ڕوو. بۆیە پێویستە لەم قۆناغەیشدا بە ڕێككەوتن و سازان پێناسە و ئەرك و بەرپرسیارێتیی نوێی بۆ پێناسە بكەین.

دووەم: گۆڕانی هاوسەنگیی هێز لە عێراق و هەرێمی كوردستان، وا دەخوازێت كە جارێكی دیكە بەپێی ئەم هاوسەنگی و گۆڕانكارییانە و، هەروەها ویست و داواكارییەكانی هاووڵاتیان لە لایەك و پێداویستییەكانی سەردەم، پرسی سازان و ڕێككەوتن پێناسە بكرێتەوە. بەم واتایە كە ئایا پێویستە هەموو هێز و لایەنە سیاسییەكان بەشدار بن لەو ڕێككەوتنە، یاخود پێویستە هاووڵاتیان بە ڕێگەی ڕیفراندۆم ئەم ئەركە بگرنە ئەستۆ؟ لەمەیش گرنگتر كرۆك و گەوهەری ئەم گۆڕانكارییانە، دەبێت چی بێت؟ ئەم خاڵە بە ڕەچاوكردنی ئەم ڕاستییە كە زۆربەی هێزە سیاسییەكان بەرەو دابەشبوون یاخود بچووكبوونەوەی زیاتر دەڕۆن؟ ئایا پێویستە ویست و ئیرادەی هێزە بچووكەكانیش كە لەگەڵ ویست و به‌رەژەوەندیی گشتیدا ناكۆكە، ڕەچاو بكرێت؟ هەرچەندە مەبەست لەمە تەنیا لە ڕووی فرەییی هێزی سیاسییەوەیە نەك لە ڕووی ماف و ئازادی و دەسەڵاتەكانی پێكهاتە و كەمایەتییە ئایینی و نەتەوەیییەكانی كوردستان كە پرسێكی جیاوازە.

سێیەم: هێرشی داعش و ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر و پێش ئەوەیش ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی هەرێمی كوردستان و تەنانەت نەمانی مام جەلال وەكوو سەرۆككۆماری عێراق، چەندین پێشهاتە و ئاڵوگۆڕی هێنایە ئاراوە؛ بەم واتایە كە سنووری دەسەڵاتی سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان و پەرلەمانی كوردستان و واقعی جوگرافی-سیاسیی هێزەكانی لە هەرێمی كوردستان بە كەموكورتییەكانیانەوە باشتر ڕوون كردەوە. بۆیە ئەم ڕووداو و گۆڕانكارییانە وا دەخوازێت كە جارێكی دیكە بیر لە ئاڵوگۆڕەكانی ئەم دوایییەی ناوخۆی كوردستان و عێراق و بەم پێیە لە نووسینەوەی دەستوور و هەمواری یاساكانی بنچینەیی یاخود ئەو یاسایانەی كە سروشتی دەستوورییان هەیە، بكرێتەوە؛ كە داڕشتنەوەی هاوسەنگیی نێوان دامەزراوە فەرمی و یاسایییەكانی هەرێمی كوردستان بەشێكی گەوهەریی ئەم گۆڕانكارییە یاسایی و دەستوورییانەیە. لە هەر وڵاتێكیش ئامانجی یاسا و دەستوور، پەرەپێدانی گشتگیر و بەم پێیە پاراستن و دەستەبەركردنی ئاسایشی نەتەوەیی (بە واتا فرەڕەهەند و مۆدێرنەكەی) ئەو گەلەیە.

كۆبەند

واقعی سیاسی و پاشان گۆڕانكارییەكانی هەرێمی كوردستان لە لایەك و پێگە و ڕۆڵی كەسایەتی و لایەنە سیاسییەكان لە لایەكی ترەوە، ئەوە نیشان دەدات كە پەرلەمان و حكوومەت وه‌كوو دوو دامەزراوەی جێبەجێكردن و یاسادانان لە ماوەی ڕابردوودا نەیانتوانیوە پرۆسەی یەكخستن و بەدامەزراوەییكردنی هەرێمی كوردستان، بەتایبەت لە ڕووی حوكمڕانی و سەربازی و ئاسایشی و پەیوەندییەكانەوە بەرجەستە بكەن. بەم پێیەی كە پەرلەمان لە لایەك لەژێر كاریگەری و نفووزی ئەجێندا و بەرنامە و بەرژەوەندیی لایەنە سیاسییە بەشدارەكاندایە و زیاتر كەرت و دابەشبوون بەرجەستە دەكات و حكوومەتی هەرێمیش بەپێی ئەم دابەشبوونە پێك دێت. لە لایەكی تریشەوە حكوومەتی هەرێمی كوردستان بەپێی واقعی سیاسی و هاوسەنگیی هێزی ڕەق لە كوردستاندا مامەڵەی كردووە و دوو ناوچە/زۆنی تا ڕاددەیەكی لێكدابڕاو، بوونی هەیە. بێجگە لەمەیش ئەم واقعە و تەنانەت دیموكراسی، دەخوازێت/پێویستە كە حكوومەت دەسەڵاتەكان بۆ ئاستی خوارەوەی پارێزگه‌ و ناوچەكان شۆڕ یاخود درێژ بكاتەوە.

بۆیە تاكە دامەزراوە كە دەتوانێت/ دەبێت ڕۆڵی بەدامەزراوەییكردنی سیاسی و ئاسایشی و سەربازی بەرجەستە بكات بەپێی كارەسات و تەنانەت ئەزموونی ڕابردوو، سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستانە لە هەر دوو ئاستی ناوخۆیی و دەرەكیدا. لەم ڕوانگەیەوە، دەكرێت لەم خولەی پەرلەمانی كوردستاندا بەپێچەوانەی ڕابردوو سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان ئەم ئەركەی بەپێی یاسا و بە ڕێككەوتن پێ بسپێردرێت. لە ڕوانگەیەكی دیكەوە، دەبێت ئێمە سەرەڕای هەموو جیاوازی و بەرژەوەندییە پێكناكۆكەكانی هێزە سیاسییەكان، لە دامەزراوەی سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستانەوە پرۆسەی یەكگرتنەوە و ڕێكخستنی هێزە ئاسایشی و سەربازییەكان و پاشان بنیاتنانی ناوەندی خاوەن ڕەوایەتی بۆ پەیوەندی لەگەڵ عێراق و لەسەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتی و، هەروەها دانوستان و بوون بە ناوەندی داڕێژەری "سیاسەتە گشتییەكان" بەپێی پێناسەكردنەوەی ئەرك و ڕۆڵی ئەم دامەزراوەیە لە چوارچێوەیەكی یاسایی-سیاسی دابڕێژێنەوە.

پێشنیاز دەكرێت لە داڕشتنی یاسا و پرسی سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان، بێجگە لە حزبە سیاسییەكان كەسانی سیاسی و یاساییی دەره‌وەی لایەنە سیاسییەكان بەشدار بن. پاشان لە لیژنەی نووسینەوەی دەستووری هەرێمی كوردستان، دەكرێت/وا باشترە كە نیوەی ئەندامانی پێداچوونەوە/نووسینەوەی ڕەشنووسی دەستووری كوردستان لە كەسانی ناحزبی بەڵام پسپۆڕی یاسا و سیاسەتە گشتییەكان پێك بهێندرێت، پاشان لە پەرلەمانی كوردستان پەسند یاخود هەموار بكرێتەوە و لە قۆناغی دواتردا لە ڕیفراندۆمێكی دەستووریدا بخرێتە بەردەم ڕا و دەنگی هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان.