گۆڕانی هاوسەنگی لە بەرژەوەندیی سەربەخۆییخوازان!

پەرویز ڕەحیم قادر/ مامۆستا لە كۆلێژی زانستە سیاسییەكان- زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەكی:

ڕیفراندۆمی سه‌ربه‌خۆییی هه‌رێمی كوردستان (باشووری كوردستان)، سه‌ره‌ڕای هه‌موو هه‌ڕه‌شه‌ و گوشاره‌كان، له‌ ڕۆژی 25-9-2017 به‌ڕێوه‌ چوو. یه‌كێك له‌ گرنگترین خاڵه‌كان كه‌ پێویسته‌ هه‌ڵوه‌سته‌ی له‌سه‌ر بكرێت، كاریگه‌ری و شوێندانه‌ریی ئه‌و ڕیفراندۆمه‌‌یه‌ له‌سه‌ر ڕه‌گه‌ز و بنه‌مایه‌كی گرنگ كه‌ تاوه‌كوو ئێستا لێی بێبه‌ش بوو؛ ئه‌ویش "ئایدیای ده‌وڵه‌ت" یاخود "ئایدیای ده‌وڵه‌تی كوردستان" بوو بۆ نه‌ته‌وه‌ی كورد، وه‌كوو ناسنامه‌یه‌ك كه‌ هه‌وڵی پاراستنی ئاسایشی ناسنامه‌ییی خۆی ده‌دات.

له‌ ڕۆژی 25-9-2017، هاووڵاتیانی باشووری كوردستان به‌ هه‌موو پێكهاته‌ و ناسنامه‌كان و به‌بێ جیاوازی و هه‌ڵاواردن و له ‌هه‌موو ناوچه‌كاندا به‌شدارییان له‌ ڕیفراندۆمی سه‌ربه‌خۆییی كوردستان كرد. ئه‌مه‌ بۆ یه‌كه‌مین جاره‌ له‌ مێژوودا، كه‌ كورد له‌‌ پرۆسه‌یه‌كی گشتیی  ئازاد و دیموكراتیكدا ڕای خۆی ده‌رده‌بڕێت بۆ ئه‌وه‌ی‌ خۆی چاره‌نووسی خۆی ده‌ستنیشان بكات و، به‌ جیهانی ده‌ره‌وه و كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی ده‌ڵێت كه‌ سه‌ربه‌خۆیی و، به‌م پێیه‌ ده‌وڵه‌تی خاوه‌ن سه‌روه‌ریی ناوخۆ-ده‌ره‌كیی ده‌وێت. به‌ڵام ئه‌م هه‌نگاو و كرده‌وه‌یه‌ كاریگه‌ری و ئاسه‌واره‌كانی، زۆر له‌ پرۆسه‌یه‌كی ئاسایی و یاسایی قووڵتر و درێژخایه‌نتره‌، به‌و پێیه‌ی كه‌ كورد تاوه‌كوو ئێستا ده‌وڵه‌تی نه‌بووه‌ و، ده‌وڵه‌ت وه‌كوو یه‌كه‌یه‌كی سیاسی  و یاسایی، به‌شێك نه‌بووه‌ له‌ ناسنامه‌ بوونناسانه‌كه‌ی.

لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین پاش تێپەڕینی ساڵێك بەسەر ئەو ڕووداوە گرنگەدا، گۆڕانكارییەكانی هاوكێشە ئاسایشی و جیۆسیاسییەكانی دەوڵەتانی ناوچەكە و، گۆڕانكارییەكان لە "هەڕەشەوە بۆ دەرفەت" و  هەروەها "لاوازیی پێگەی هەرێمی كوردستان پاش ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر بۆ بەهێزیی هەرێمی كوردستان" بەپێی میتۆد یاخود چوارچێوە و ماتریسی شرۆڤەكاریی سوات (S.W.O.T) شرۆڤە بكەین.

یەكەم: ئاستی ناوخۆیی

لە ڕاستیدا ئاستی ناوخۆیی، هەر دوو ئاستی هەرێمی كوردستان و عێراق دەگرێتەوە. بەم واتایە كە لە پاش ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی هەرێمی كوردستان چەندین ڕووداو و هاوكێشەی نوێ لە ئاستی هەرێمی كوردستان و عێراق هاتوونەتە ئاراوە كە بەپێی مۆدێل یاخود میتۆدی شیكردنەوەی S.W.O.T، واتا لە چوارچێوەی هەڕەشەكانەوە (التهديدات/Threats) بۆ دەرفەتەكان (الفرص/Opportunities) و لە خاڵی لاوازەوە (الضعف/Weaknesses) بۆ خاڵە بەهێزەكان (القوة/Strengths)، گۆڕانكاریی زۆر ڕووی داوە. لێرەدا تیشك دەخەینە سەر گۆڕانكارییەكان لەو خاڵانە لە ئاستی ناوخۆیی و هەرێمی و پاشان سەرووهەرێمی.

لە سەردەمی جەنگی دژی داعشدا، عێراق لە لووتكەی لاوازیی خۆیدا بوو، بەڵام پێش ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی هەرێمی كوردستان، ئاماژەكان ئەوەیان نیشان دەدا كە پاش كۆتاییهاتنی داعش هاوسەنگیی هێز لە عێراق و ناوچەكەدا گۆڕانی بەسەردا دێت. بۆیە سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان بەم تێگەیشتن و تێڕوانینە و بۆ دەستەبەركردنی بەڵگەنامەیەكی یاسایی و سیاسیی گرنگی وەكوو ڕیفراندۆم، پرسی ئەنجامدانی ڕیفراندۆم و سەربەخۆیییان پێش كۆتاییهاتنی جەنگی دژی داعش خستە بواری جێبەجێكردنەوە. ئەوە بوو كە سەرەڕای دژایەتی و ناڕازیبوونی دەوڵەتانی ناوچەكە و حكوومەتی بەغدا و ئەمریكا بە پاساوی گونجاونەبوونی كاتەكەی بە هۆی جەنگی دژی داعش، هەرێمی كوردستان لە ڕۆژی 25-9-2017دا ڕیفراندۆمی ئەنجام دا. پاش ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی، هەموو هەوڵی ئەكتەرە ناوچەیییەكان، وەكوو عێراق و ئێران و توركیا، ئەوە بوو كە ڕێگە لە بەدەوڵەتبوونی كوردستان لە ڕێگەی گوشاری سیاسی و هەڕەشەی سەربازی و سەپاندنی سزا و ئابڵووقە جۆراوجۆرەكانەوە بگرن. بەڵام بە هۆی بەربەستە یاسایی و سیاسییەكان، هەر دوو دەوڵەتی ئێران و عێراق هەوڵیان دا كە لە ڕێگەی حكوومەتی عێراقەوە گوشار و ڕێگرییەكانیان ئەنجام بدەن. پێشووتریش ڕۆژی 15-8-2017 سوپاسالاری گشتیی هێزه‌ چه‌كداره‌كانی ئێران، ژه‌نه‌راڵی پاسدار "محه‌مه‌دحسێن باقری"، به‌ سه‌رۆكایه‌تیی شاندێكی باڵای سه‌ربازی، گه‌یشته‌ ئانكارای پایته‌ختی توركیا و له‌گه‌ڵ هاوتا توركه‌كه‌ی، ژه‌نه‌راڵ "هولوسی ئاكار"، سه‌رۆكئه‌ركانی هێزه‌ چه‌كداره‌كانی توركیا و، هه‌روه‌ها به‌رپرسانی سه‌ربازی و سیاسیی باڵای ئه‌و وڵاته وه‌كوو سه‌رۆككۆمار "ڕه‌جه‌ب ته‌ییب ئه‌ردۆغان"، دیدار و كۆبوونه‌وه‌ی ئه‌نجام دا.

بەر لە ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی هەرێمی كوردستان و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان، زۆربەی ئەكتەره‌ ناوچەیی و سەرووناوچەیییەكان داوای وەپاشخستنی ئەم ڕیفراندۆمەیان دەكرد بۆ كاتێكی گونجاو. لە كاتێكدا ڕووداوەكانی دوای ڕیفراندۆم و هەڵوێستەكانی ئەكتەره‌ جۆراوجۆرە هەرێمی و سەرووهەرێمییەكان، دەریان خست كە مەبەستیان لە ئەنجامنەدانی ڕیفراندۆم، بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە پاش ئەنجامدانی ڕیفراندۆم ئەگەری زۆر هەیە كە هاوكێشەكان و تەنانەت هاوسەنگیی هێز لە ناوچەكەدا بگۆڕدرێت و وەكوو پێش ڕیفراندۆم نەمێنێتەوە و، هاوكێشەی نوێ دێتە ئاراوە. هەر ئەوەیش وای كرد كە لە 16-10-2017 حەشدی شەعبی بە هاوكاریی ڕاستەوخۆی ئێران و هەماهەنگیی توركیا و بێدەنگیی ئەمریكا و بریتانیا و، لەمەیش گرنگتر هاوكاری و پیلان و ڕێككەوتنی نهێنیی چەند كەسێك لە كوردستان، كەركووك داگیر بكرێتەوە و، پێشمەرگە ناچار بكرێت لە زۆربەی ناوچە كوردستانییەكانی دەره‌وەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان پاشەكشە بكات. تەنانەت پیلانی ئەوە هەبوو كە هەولێریش داگیر بكرێت. ڕەفتار، لێدوان و ئاماژەكانیش ئەوەی دەرخست كە ئامانج كۆتاییهێنانە به‌ فیدراڵییەتی باشووری كوردستان و كۆتاییهێنان بە حكوومەتی هەرێمی كوردستان، بەڵام لە چواچێوە و فۆرمی نوێدا.

بەڵام پاش تێپەڕینی ساڵێك، دەبینین كە هێرشی دەرەكی و، هەروەها دروستكردنی ناكۆكی و لێكترازانی ناوخۆیی لە ڕێگەی بانگەشە و داواكاریی هەڵوەشانەوەی حكوومەتی یاسایی و شەرعیی هەرێمی كوردستان و پێكهێنانی  حكوومەتی كاتی یاخود ڕزگاریی نیشتمانی لە لایەن ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی لە هەرێمی كوردستان و هاندانی خەڵك بۆ هاتنە سەر شەقام و هێرش بۆ بارەگاكانی حزبه‌ سیاسییەكان، بەتایبەتی پارتی دیموكراتی كوردستان، بە پاساوی نەبوونی مووچە، شكستی هێنا. هەروەها هەوڵەكانی بەشێك لە لایەنە سیاسییەكان لە ڕێگەی كشانەوە لە حكوومەتی بنكەفراوانی كابینەی هەشتەم بۆ ئەوەی هەڵبوەشێتەوە و بەم پێیە بۆ لە ڕێگەی بەغداوە گوشار بۆ سەر هەرێمی كوردستان دروست بكەن و تەنانەت عەبادی پێشێلی دەستووری ئەنجام بدات و ناوی هەرێمی كوردستان بۆ پارێزگه‌كان لە یاسای بوودجەدا بگۆڕن، سەركەوتوو نەبوو.

كۆی ئەم هاوكێشانە لە پاڵ هەڵبژاردنی پەرلەمانی 12ی مایسی 2018 و سەركەوتنی پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بەسەر لایەنەكانی دیكەی كوردستانی لە هەڵبژاردن و بەدەستهێنانی دەنگی یەكەم (لە ڕووی حزبییەوە) لە لایەن پارتی دیموكراتی كوردستان لە ئاستی عێراق، وای كرد كە پێگەی گرنگترین هێزی پاڵپشتیكەری ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی لە هاوكێشە سیاسییەكانی عێراق بەرز بێتەوە. لە لایەكی تریشەوە، ڕووداوەكانی پاش هەڵبژاردن و قووڵبوونەوەی ناكۆكییەكانی نێوان شیعەكان و دابەشبوونیان بەسەر دوو بەرەی سەرەكیی لایەنگری ئێران و بەرەی نزیك لە ئەمریكا بە سەركەوتنی لیستی "سائیرۆن"ی سەر بە موقتەدا سەدر، هاوكێشە و هاوسەنگیی هێزی لە عێراقدا لە قازانجی كورد گۆڕی. بێجگە لەمانەیش، دروستبوونی خۆپێشاندان و ناڕەزایەتییەكانی لە ناوچە شیعەنشینەكانی باشووری عێراق، بەتایبەتی بەسرا، ئەم ناكۆكییانەی زیاتر زەق كردەوە و حكوومەتی ناوەندی و پێگەی سەرۆكوەزیرانی لاواز و لەرزۆك كرد و تەنانەت شانسی ئه‌وه‌ی عه‌بادی دووبارە ببێته‌وه‌ بە سەرۆكوەزیران، لەبار برد.

لێرەوە ئەنجامدانی ڕیفراندۆم ئەو كارتە بەهێزە سیاسی-یاسایییەیە كە لە هاوكێشەكانی ناوخۆییی هەرێمی كوردستان پێگەی پارتی دیموكراتی كوردستانی لە ئاستی ناوخۆی كوردستان و لە ئاستی عێراق بەرز كردەوە. بەم واتایە كە لە لایەك نیشانی دا كە هێزی سیاسیی پشتی ئەم ڕیفراندۆمە لە لایەن زۆرینەی هاووڵاتیانی كوردستانەوە پشتیوانی دەكرێت و، بۆیە لە هەڵبژاردنەكاندا پاداشت كرایەوە و، لە لایەكی تریشەوە ئەكتەرە سیاسییەكانی ناوخۆییی عێراق دەزانن كە ئەم هێزە بەم ڕەوایەتییە نەتەوەیی-یاسایییە، دەتوانێت لە هەر قەیران یاخود هاوكێشەیەكدا پشتیوانیی جەماوەری بەدەست بێنێت و دووبارە ئەنجامەكانی ڕیفراندۆم كە تەنیا هەڵپەسێردراوە یاخود سڕ كراوە زیندوو بكاتەوە و ئەو كاتە عێراق دابەش دەبێت و كوردستان سەربەخۆ.

ئاستی هەرێمی/ناوچەیی:

پاش ڕاگه‌یاندنی هه‌ڵوێستی نه‌رێنیی هه‌ر دوو وڵاتی توركیا و ئێران ده‌رباره‌ی پرسی ڕیفراندۆمی سه‌ربه‌خۆییی كوردستان و دیداری به‌رزترین به‌رپرسانی سه‌ربازیی دوو ده‌وڵه‌تی توركیا و كۆماری ئیسلامیی ئێران به‌ هۆی هاوكێشه‌ ئاسایشی و جیۆسیاسییه‌كانی ناوچه‌كه،‌ سه‌ره‌ڕای كێبڕكێ و ململانێ و ناكۆكیی ئه‌م دوو ده‌وڵه‌ته‌ له‌سه‌ر‌ چه‌ندین پرس و بابه‌ت و، ڕاگه‌یاندنی ته‌وه‌ره‌ سه‌ره‌كییه‌كانی گفتوگۆكانیان ده‌رباره‌ی سنوور، تیرۆر، ڕیفراندۆم و... به‌پێی ڕه‌گه‌زه‌ گوتارییه‌كانی هه‌ر دوو ده‌وڵه‌ت، ده‌ر‌بڕی به‌ئاسایشیكردنی پرسی بەدەوڵەتبوونی كوردستانە‌ له‌ ناوچه‌كه‌دا‌.

 ئه‌مه‌یش به‌ واتای ئه‌وه‌ دێت كه‌ له ‌لایه‌ك ئه‌م دوو ده‌وڵه‌ته‌ هه‌موو ناكۆكییه‌ سیاسییه‌كانیان به‌ هۆی گرنگیی پرسی ئاسایش و مه‌ترسییه‌ ئاسایشییه‌ هاوبه‌شه‌كانیان ده‌خه‌نه‌ په‌راوێزه‌وه‌ و، له ‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ به‌ واتای ئه‌وه‌یه‌ كه‌ هه‌موو میكانیزم و ڕێوشوێنێكی سیاسی و سه‌ربازی بۆ ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی، ده‌گرنه ‌به‌ر. ته‌نانه‌ت ده‌توانن كار له‌سه‌ر پێدانی ئیمتیاز له‌سه‌ر پرسه‌ ناكۆكه‌كان له‌گه‌ڵ یه‌كتری بكه‌ن؛ بۆ نموونه‌ له‌ سووریا و دابه‌شكردنی ناوچه‌ی نفووز و، پاشان له‌ عێراق له‌ پرسی سوننه‌كان و توركمانه‌كاندا. ئه‌وه‌ی كه‌ خاڵی پێكگه‌یشتنی ئه‌و هه‌ڕه‌شه‌ و مه‌ترسییانه‌یه‌ بۆ سه‌ر ئاسایشی ئه‌و دوو ده‌وڵه‌ته‌، پرسی سه‌ربه‌خۆییی باشووری كوردستانه‌، كه‌ به ‌بڕوای ئه‌و دوو ده‌وڵه‌ته‌ كاریگه‌ریی له‌سه‌ر ئاسایشی ناوخۆیی و ناوچه‌یییان هه‌یه‌.

 بەڵام  لە ئاستی ناوچەیی یاخود هەرێمیدا، توركیا هەمدیس تووشی دژیەكی بۆتەوە؛ بەم واتایە كە لە لایەك ململانێی توندی لەگەڵ ئێران لەسەر ناوچەی نفووز و داهاتووی سووریا و نفووز لە عێراق و بەگشتی دڵەڕاوكێی ئاسایش لە ناوچەی دەرەوەی نزیكی خۆی هەیە و، لە لایەكی دیكەیشەوە ناچار بووە كە لەگەڵ ئێران هەندێ ڕێوشوێن لە دژی ڕیفراندۆم بگرێتە بەر. لە ناوخۆی توركیا و تەنانەت حزبی دەسەڵاتداریش، دەزانن كە هاوڕابوون لەگەڵ ئێران مەترسیی زۆری بۆ داهاتووی هاوسەنگیی هێزی توركیا لە ناوچەكەدا هەیە و، لەوانەیە ئێران سوود لەم دەرفەتە وەربگرێت و زیاتر بەهێز بێتەوە. جیاوازییە ناسنامەیییەكان و ئەجێندا و ستراتیژیی ئێران لەگەڵ توركیا، ڕێگە بە دروستبوونی هاوپەیمانێتییه‌كی جێگەی متمانە نادات.

توركیا لە ڕووی سەروو-هەرێمییەوە لە دۆخێكی نالەباردایە، بەو واتایە كە لە لایەك پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەمریكا لە خراپترین ڕەوشدایە و، لە لایەكی دیكەوە بە هۆی سیاسەتەكانییەوە بارگرژی كه‌وتۆته‌ نێوان ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ و دەوڵەتانی یەكێتیی ئەوروپاوه‌ و، لە هەموو ئەمانەیش گرنگتر سەرەڕای ئەوەی كە ئەندامی ناتۆیە بەڵام ناچار بووە كە لە ڕووسیا نزیك ببێتەوە؛ كە ئەمەیش دیسانەوە بۆتە هۆی نیگەرانیی توند و بێزاربوونی ئەمریكا و یەكێتیی ئەوروپا لە توركیا.

ڕووسیایش بە هۆی بوونی چەندین گرێبەست لەگەڵ هەرێمی كوردستان لە بواری وزەوە، ڕێگەی نەداوە كە توركیا وەكوو پێویست لە كاردانەوە لە هەمبەر ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی كوردستاندا دەستی كراوە بێت. ئەمە بێجگە لەوەی كە ڕووسیا لە سووریادا ڕۆڵێكی گرنگی هەیە و دەتوانێت گوشار بۆ سەر توركیا دروست بكات و، تەنانەت لە ئەگەری هەڵوێستی توندی توركیا، ئەوە كۆریدۆرێكی گواستنەوەی وزە لە سووریاوە بۆ دەریای ناوەڕاست دروست بكات و بەتەواوی توركیا لەو ناوچەیە پەراوێز دەخرێت. هەروەها ئەمریكایش بە هۆی بارگرژی لە پەیوەندییەكانی لەگەڵ توركیا بە چەندین هۆكاری وەكوو سیاسەتەكانی توركیا لە سووریا و هەڵوێستی توركیا لە جەنگی دژی داعش و، هەروەها نزیكبوونەوەی لە ڕووسیا و كودەتای ساڵی ڕابردوو لە توركیا و پرسی ڕادەستكردنەوەی گولەن و...، هەروەها ڕێگەگرتن لە زاڵبوونی ڕووسیا لە هەرێمی كوردستان و ناوچەكەدا، ناخوازێت توركیا هەڕەشەی وجوودی لە كوردستان بكات.

مشتومڕ و ناكۆكییەكانی توركیا و ئەمریكا لەسەر پرس و بابەتە سیاسی و ئابووری و ناوچەیییەكان لەم دوایییەدا، بۆتە هۆی گرفت و تەنگژەی ئابووریی توركیا و حزبی دەسەڵاتدار كە لەسەر پەرەپێدان و گەشەسەندنی ئابووری گرەوی كردووە و، تەنانەت ئەم فاكتەرە بە سەرەكیترین فاكتەری بەردەوامیی حزبی داد و گەشەپێدان دەناسرێتەوە. لە كاتێكدا لە ئێستادا بەپێی ئامارەكانی بانكی ناوەندیی توركیا، بڕی 2،97 ملیار دۆلار ڕێژەی كورتهێنانی قەبارەی بازرگانیی توركیایە و تەنانەت بە بەراورد لەگەڵ ساڵی ڕابردوودا هەر بەپێی هەمان ئامار نزیكەی 66%  وەبەرهێنانی بیانی لە توركیا دابەزیوە.

كۆماری ئیسلامی لە ناوخۆدا بە هۆی سیستەمە نادیموكراسییەكەی و، هەروەها ناسنامە شیعییەكەی  لە لایەك و فرەپێكهاتە و ناسنامەبوونی ئێران لە لایەكی دیكەوە، مەترسیی زۆری لە ئاكام و دەرهاوێشتەكانی ئەم ڕیفراندۆمە هەبوو. كۆماری ئیسلامی لە ململانێ و جەنگێكی بەنوێنەرایەتیی تونددایە لەگەڵ دەوڵەتانی سوننەی ناوچەكە و ئەمریكا و ئیسڕائیل. هەروەها عێراق وەكوو خاڵی هەستیاری پێكەوەبەستنەوەی ئێران بە سووریا و لوبنان دەبینێت، كە ئاسایشی ئێران لە هەمبەر هەڕەشە و گوشاری وڵاتانی عەرەب-سوننە و ئیسڕائیل كەم دەكاتەوە. بۆیە دابەشبوونی عێراق دەتوانێت وەكوو سەرەتایەك بێت بۆ كۆتاییهاتنی نفووز و هێژموونیی ئێران لە ناوچەكەدا؛ بەو پێیەی كە هەرێمی كوردستان و لە داهاتوودا دەوڵەتی كوردستان وەكوو بنكەیەك بۆ ئەمریكا و ئیسڕائیل و دەوڵەتانی سوننەی نەیاری خۆی دەزانێت. بۆیە هەوڵی دا لە ڕێگەی لایەنێكی ناوخۆییی كوردستان (بەرەی 16ی ئۆكتۆبەر) و حەشدی شەعبی و حكوومەتی ناوەندییەوە هەرێمی كوردستان لاواز و لەرزۆك بكات یاخود لایەنگرانی خۆی بێنێتە سەر دەسەڵات.

ئەمەیش هەم ئەگەری ڕاگەیاندن و دروستبوونی دەوڵەتی كوردستانی بۆ ماوەیەك وەپاش خست، یاخود بە بڕوای ئەوان لەبار برد، هەمیش لە ڕێگەی درزدروستكردن و لێكترازاندنی ناوماڵی كورد و ئەگەری دروستكردنی جەنگی ناوخۆ و ڕاگەیاندنی دووئیدارەیی لە هەرێمی كوردستان، مەترسیی ئاسایشیی بۆ سەر مانەوە و بەردەوامیی كیانی هەرێمی كوردستان و سەرچاوەكانی ئابووری و وزە و، هەروەها ئاسایشی سیاسی و سەربازیی كوردستان دروست كرد. هەروەها لەم ڕێگەیەوە پێگەی هەرێمی كوردستانی لە هاوكێشە سیاسییەكانی عێراق لاواز كرد؛ ئەمە بێجگە لە دەستكەوتە ئابوورییەكانی ئێران لە سەرچاوەكانی كەركووك و گواستنەوەی بۆ ئێران. هەروەها كۆماری ئیسلامی، لەم ڕێگەیەوە توانی ستراتیژیی نوێی ترامپ لە هەمبەر سنوورداركردنی كۆماری ئیسلامی تووشی بەربەست و كێشە بكات و، پێچەوانەی بكاتەوە؛ تەنانەت دڵەڕاوكێی ئاسایشی بۆ كۆی دەوڵەتانی عەرەبی-سوننە و ئیسڕائیل دروست بكات.

بەڵام پاش تێپەڕبوونی ساڵێك، ڕۆژی 8-5-2018 دۆناڵد ترامپ، سەرۆككۆماری ئەمریكا، بەڵێنی هەڵمەتی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی ئەمریكا لەمەڕ دەرچوونی لە ڕێككەوتننامەی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1 (ئەڵمانیا+ ئەمریكا، ڕووسیا، بریتانیا، فەڕەنسا و چین) جێبەجێ كرد و ئیمڕۆكە كۆماری ئیسلامیی ئێران لە قەیرانێكی قووڵی ئابووریدایە و پێویستی بە بازاڕ و دروازەیەكی بازرگانی و ئابووری بۆ هەناردەكردن و هاوردەكردن هەیە. ئابڵووقە و سزا دەرەكییەكان لەسەر بەرنامەی ئەتۆمی و سەربازی و مووشەكی، لە پاڵ سیاسەتی دەرەكیی تێكدەرانەی كۆماری ئیسلامی لە ناوچەكە و پاڵپشتی لە گرووپە تیرۆریستییەكان لە ئاستی دەره‌كی و، لە ئاستی ناوخۆییش قەیرانە كەڵەكەبووەكانی لە ئێران لە ڕووی سیاسی، دارایی، تەندروستی، پەروەردەیی، ژینگەیی، ئابووری، كۆمەڵایەتی، كەلتووری و...، وای كرد كە زەمینە ئامادە بێت بۆ سەرهەڵدان و پەرەسەندنی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییەكانی ئێران.

هەروەها كۆماری ئیسلامیی ئێران ترسی ئەوەی هەیە توركیا بتوانێت بە هۆی پەیوەندییە ئابوورییەكانی لەگەڵ كوردستان، ببێتە ناوچەی نفووزی ئەو دەوڵەتە و، ئێران لە سووریا و عێراق پەراوێز و سنووردار بكرێت. لە لایەكی دیكەیشەوە بە هۆی پێگەی جیۆئێكۆنۆمیی كوردستان، ئێران له‌وه‌ ده‌ترسێت كە لە هاوكێشەكانی ئاسایشی وزە پەراوێز بخرێت و، كوردستان ئەو جێگرەوەیە بێت بۆ ئەوروپا و بازاڕی وزە كە ئێران ترسی لێی هەیە. ئەمەیش كارتی گوشاری "ئابووری-سیاسی"ی ئێران لاواز دەكات و، هەروەها لە ڕووی ئاسایشی ناوخۆییشەوە (بە هۆی گرێدراوبوونی ئابووریی ئێران بە فرۆشتنی نەوت و گازی سروشتییەوە) ئێران تووشی مەترسی دەكات. كەوابوو ئێستا لە ئاستی هەرێمیدا دوو نەیاری سەرەكیی ڕیفراندۆم و سەربەخۆییی هەرێمی كوردستان لە خراپترین بارودۆخی ئابووری و ئاسایشیدان.

ئاستی سەروو-هەرێمی/نێودەوڵەتی

گۆڕانكارییەكان لەم ماوەیەدا، وای كرد كە هەرێمی كوردستان وەكوو هاوپەیمانێكی گرنگی ئەمریكا دەربكەوێت؛ لە لایەك بارگرژییەكانی توركیا و ئەمریكا و، لە لایەكی ترەوە سیاسەتی نوێی ئیدارەی ترامپ لە هەمبەر كۆماری ئیسلامی. بێجگە لەمەیش لە ئاستی ناوخۆییی عێراقدا ئەجێندای ئەمریكا لە هاتنەسەركاری عەبادی شكستی خواردووە. هەروەها "تیلەرسۆن" وەكوو وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لەسەر كار لا چووە و لە ئەمریكا دۆستانی كوردستان وەكوو "پۆمپیۆ" بۆتە وەزیری دەرەوە و، "جۆن بۆڵتۆن" بۆتە ڕاوێژكاری ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكا. هەروەها پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و ڕووسیا لە ڕووی هاوبەشی و وه‌به‌رهێنان و گرێبەستەكانی وزه‌وه‌ زیاتر پەرەی سەندووە و تەنانەت ڕووسیا ڕازی نەبوو كە بچێتە ژیر گوشارەكانی حكوومەتی ناوەندیی بەغدا و گرێبەستەكانی لەگەڵ هەولێر هەڵبوەشێنێتەوە. لە لایەكی تریشەوە ئابڵووقە دیپلۆماسییەكانی بەغدا بۆ سەر هەرێمی كوردستان لە لایەن فەڕەنسا و بەتایبەتی ئەڵمانیاوە شكێندرا.

 ئەمەیش وای كرد، لە ئاستی نێودەوڵەتییشەوە هەرێمی كوردستان بە بەراورد لەگەڵ پێش و پاش ڕیفراندۆم هەستانەوەیەكی خێرا و گرنگ بەخۆیەوە ببینێت. پێداگریی وڵاتان لەسەر بەهێزمانەوەی هەرێمی كوردستان لە چوارچێوەی عێراقدا، دەربڕی ئەو ڕاستییەیە. بێجگە لەمانەیش سیاسەتی ئەمریكا لە ناوچەكەدا گۆڕانی بەسەردا هاتووە كە لە بەرژەوەندیی بەهێزبوونەوەی هەرێمی كوردستادا بووە. بۆ نموونە ڕۆژی 26-8-2016  "مایك پێنس"، جێگری سەرۆككۆماری ئەمریكا، لە پەیامێكدا به‌ نوێنه‌رایه‌تیی "دۆناڵد ترامپ" ڕای گەیاند، كە یان دەبێت قەشە "برانسۆن" هەرچی زووه‌ ئازاد بكەن، یان ئەوەی كە چاوەڕوانی ئاكامەكانی ئەم كارە بن. پاشان "ترامپ" ڕای گەیاند كە بە هۆی بەندكردنی درێژخایەنی قەشە "برانسۆن"، ئابڵووقەی توند دەخاتە سەر توركیا. هەر لەم پەیوەندییەدا ئەمریكا سزای خستە سەر دوو وەزیری داد، عەبدولحەمید گویل و، وەزیری ناوخۆ، سولەیمان سویلۆ، بە هۆی ڕۆڵیان لە بەندكردن و سزادانی قەشە ئەمریكییەكە. لە كاردانەوەیەكی توندتریشدا ئەمریكا باجی سەر پۆڵا و ئەلەمینیۆمی توركیای بە ڕێژەی 50% بۆ پۆڵا و 20% بۆ ئەلەمینیۆم بەرز كردۆتەوە.

 هەروەها ڕاگەیاندنی پاڵپشتیی توركیا لە درێژەپێدانی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەگەڵ كۆماری ئیسلامی، یەكێكی دیكەیه‌ لە هۆكارەكانی نیگەرانیی ئەمریكا لە توركیا. بێجگە لەمانەیش نزیكبوونەوەی سیاسی و سەربازیی توركیا لە ڕووسیا و ئێران لەسەر پرسی سووریا، هۆكارێكی سەرەكیی گرژییه‌ لە پەیوەندییەكانی ئەمریكا و توركیادا؛ چونكە توركیا لە كۆبوونەوەكانی ئەستانە و سووچی ڕۆڵی كارای هەبووە و تەنانەت چەند ڕێككەوتنێكیشی لەسەر پرسی سووریا، كە لە ڕوانگەی ئەمریكاوه‌ بەپێی بەرژەوەندییەكانی ڕووسیایە، كردووە. هەروەها كڕینی سیستەمی بەرگریی مووشەكیی S-400ی ڕووسی لە لایەن توركیاوە كە ئەندامی ناتۆ و بە هاوپەیمانی ئەمریكا دادەندرێت، هۆكارێكی دیكه‌ی نیگەرانی و دڵەڕاوكێی ئەمریكایە.

لە لایەكی تریشەوە، لە پاش دەرچوونی ئەمریكا لە ڕێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1، هەروەها دانانی دوازدە مەرج بۆ لابردن و نەسەپاندنی سزا و ئابڵووقەی توند به‌سەر ئێران، ئاستی ناڕەزایەتیی ناوخۆیی و گوشاری دەرەكیی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بۆ سەر كۆماری ئیسلامیی ئێران بەرز بۆتەوە و ئەم دەوڵەتە به‌ قەیرانێكی بێوێنەی ناوخۆیی و دەرەكیدا گوزه‌ر ده‌كات. بە شێوەیەكی گشتی، كرۆكی ستراتیژیی نوێی ئەمریكا ئەوەیە كە، ڕێككەوتنی ئەتۆمی چیتر بەرژەوەندییە دارایی و ئابووری و سیاسی و ئاسایشییەكانی ئێران دەستەبەر نەكا.  بەو واتایە، دەبێت ئێران لە نێوان دوو بژاردەی: 1- ڕووخانی سیستەمە سیاسییەكەی و، 2- ڕازیبوون بە هەموو مەرجەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانانی، یەكێكیان هەڵبژێرێت.

هەرچەند سیناریۆیەكی دیكە ئەوەیە كە ئەمریكا لە بەرامبەر نەرمینواندنی ئێران، گرێنتیی مانەوەی ئەم سیستەمە سیاسییە بدات، بەڵام بە لاوازی؛ ئەمەیش بە هۆی گۆڕانكارییەكانی ئەم دوایییە لە ناوخۆ و پێكهاتەی نەتەوەیی-مەزهەبی و تەنانەت لێكترازانی قووڵی جیلی لە ئێران ئەگەرێكی لاوازە.

كۆبەند:

پێدەچێت وەكوو هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 12ی مایسی ساڵی 2018، جارێكی دیكە خەڵك پاداشتی هێزی سەرەكیی سیاسیی پاڵپشتی ڕیفراندۆم (پارتی دیموكراتی كوردستان) بدەنەوە. ئەمەیش لە لایەك هاوكێشە و هاوسەنگیی سیاسیی نوێ لە هەرێمی كوردستان و، لە لایەكی دیكەوە حكوومەتێكی بەهێزی هەرێمی كوردستان دروست دەكات كە لە سەردەمی پاش-ڕیفراندۆمدا بۆ تێپەڕاندنی كێشە و گرفتە سیاسی و ئاسایشی و ئابوورییەكان گرنگیی تایبەتی هەیە. لە خودی عێراقیشدا پیلانی هەڵوەشانەوەی هەرێمی كوردستان و دروستكردنی دووئیدارەیی و، لە لایەكی تریشەوە ئەكتەرە/بكەرانی دژبەری ڕیفراندۆم، وەكوو عەبادی و لایەنەكانی دیكە، لاواز یاخود تووشی ناكۆكی و دابەشبوونی قووڵ بوونە و كورد دەتوانێت جارێكی دیكە هاوكێشەكانی بەغدا بگۆڕێت. هەروەها قەیران و هەڕەشە ئاسایشییەكانی سەربازی (داعش) و ئابووری (قەیرانی دارایی) كۆتایی پێ هاتووە. بێجگە لەمەیش هەرێمی كوردستان لە ئێستادا سەقامگیرییەكی سیاسی و كۆمەڵایەتیی ڕێژەیی ئەزموون دەكات و، پێشبینییەكان دەری دەخەن كە لە ماوەیەكی نزیكدا گەشەسەندنی ئابووری بەخۆیەوە دەبینێت. ئەمە لە كاتێكدایە كە لە عێراق بێجگە لە ناكۆكیی نێوان سوننە و شیعە، خودی ماڵی شیعەكان پەرتەوازەیییە و لە ئاستی ڕای گشتیدا لێكترازان لە نێوان دەسەڵات و خەڵك دروست بووە و، هەروەها ڕای گشتیی شیعە لە دژی دەستێوەردانەكانی ئێرانە؛ ئەمەیش ڕۆڵی ئێران و بەم پێیە ڕۆڵ و نفووزی حەشدی شەعبیی لاواز كردووە، كە ئەمە لە قازانجی پێگەی هەرێمی كوردستاندایە.

بە شێوەیەكی گشتی، بە هۆی ڕۆڵی چالاكیی كورد و سوننه‌كان له‌ پرۆسه‌ی سیاسیدا،  شیعه‌كانی لایه‌نگری كۆماری ئیسلامی و خودی ده‌وڵه‌تی ئێرانیش، ناتوانێت به‌ته‌واوه‌تی له‌ عێراقدا باڵاده‌ست بێت. به‌ واتایه‌كی تر، كورد له‌ عێراق گرێنتیی هاوسه‌نگیی هێزه‌كان ده‌كات و، ڕێگه‌ نادات ئه‌مه‌ بۆ نائاسایشی و ناسه‌قامگیریی زیاتری ناوچه‌یی سه‌ر بكێشێت. بۆیه‌ پرسی پچڕاندن و بڕینی هیلالی شیعی -ئێرانی و پاراستنی ئاسایشی وزه‌ و ئیسڕائیل و بنه‌بڕكردنی تیرۆر و داعش، ئه‌وله‌وییه‌تی سه‌ره‌كیی ئه‌مریكان له‌م قۆناغه‌دا. بۆیە تا ئه‌و كاته‌ی كه‌ گه‌لی كوردستان خۆی نه‌خوازێت و بە هێزی خۆی هاوسەنگیی هێزەكان نەگۆڕێت، ئه‌وه‌ عێراقێكی یه‌كگرتوو و ناوه‌ندیی به‌هێز كه ڕۆڵ و نفووزی ئێرانی تێدا سنووردار بێت و حكوومه‌ته‌كه‌ی له‌ ئه‌مریكا نزیك بێت، به‌پێی ستراتیژیی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ییی ئه‌مریكا له‌ ناوچه‌كه‌دا، بۆ ئه‌مریكا كه‌متێچووتره‌.

لاوازی و كێشە ناوخۆیی و دەرەكییەكانی هەر یەكە لە دەوڵەتانی عێراق، ئێران و توركیا وەكوو سێ ئەكتەری گرنگی دژبەری ڕیفراندۆم و سەربەخۆیی تەنها لە پاش ساڵێك، ئەو گریمانەیە دەسەلمێنێت كە لە لایەك هەڕەشەكان بۆ كورد بوونەتە دەرفەت و، لە لایەكی تریشەوە كورد گەورەترین كارتی لە هاوكێشەكاندا بەدەستەوەیه‌ و بەم پێیەیش خاڵە لاوازەكان لەم ماوەیەدا بۆ خاڵی بەهێز گۆڕدراون. ئەمەیش لە هەر سێ ئاستی ناوخۆیی و هەرێمی و سەرووهەرێمیدا بەئاشكرا و زەقی دەبینرێت.

بۆیە سەرەڕای هەموو سیناریۆ، گوشار و هەوڵە ناوخۆیی و هەرێمی و سەرووهەرێمییەكان، لە ئێستادا لە ساڵوەگەڕی ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی هەرێمی كوردستان، ئەكتەرە دژبەرەكان لاواز و فاكتەرەكانی لاوازیی هەرێم بوونەتە فاكتەری بەهێز. ئەمەیش جارێكی دیكە پێگەی هەرێمی كوردستانی لە هاوكێشەكانی عێراق و هەرێمی بەرزتر كردۆتەوە و دەسكەوت و كارتی ڕیفراندۆم بۆ هەر ئەگەرێكی نەخوازراو ئامادەیە؛ بە مەرجێك لە ئاستی ناوخۆییدا ئاسایشی سیاسی و سەربازی و ئابووری و كۆمەڵگەیی لە هەرێمی كوردستان و نێوان هێزە سیاسییەكانی دەستەبەر و بپارێزرێت و حكوومەتێكی بەهێز و خاوەن ڕەوایەتیی یاسایی و سیاسیی خەڵكی كوردستان و هەموو هێزە سیاسییەكان لە پاش هەڵبژاردن بێتە ئاراوە و دروست بكرێت. بەم پێیە دەتوانین بڵێین پاش ساڵێك لە ڕیفراندۆم، بێجگە لە پاراستنی ئاسایشی ناسنامەییی كوردستان، ڕیفراندۆم بەم شێوەیە هاوكێشەكەی گۆڕی/دەگۆڕێت:

• لە پاش شكستی پرۆژەی شكستپێهێنانی ئەنجامەكانی ڕیفراندۆم (سەربەخۆیی) لە پاش 16ی ئۆكتۆبەر، فاكتەری یەكگرتوویی و پۆپۆلیستی و شۆڤینیستی و، هەروەها شاردنەوەی ناكۆكییەكانی هێزە شیعەكان لە ئارادا نەما. بەم پێیە سەركەوتنی ڕیفراندۆم، بووە هۆی لێكترازان و سەرهەڵدانەوەی ناكۆكییەكان، زۆر زیاتر لە پێشووتر بۆ هێزەكانی سەر بە ئێران و تەنانەت شكستی عەبادیی نزیك لە ئەمریكا. لێرەوە هاوسەنگیی هێز لە نێوان هەر دوو ئەكتەری ناوخۆیی (شیعە-عەبادی و بەرەی 16ی ئۆكتۆبەر) و هەرێمی (ئێران و توركیا) و سەرووهەرێمی (ئەمریكا) بە قازانجی ڕیفراندۆمخوازەكان/سەربەخۆییخوازەكان گۆڕانی بەسەردا هات.
• سەركەوتنی ڕیفراندۆم وای كردووە، كە كارتی ڕیفراندۆم لەمە بەدواوە ئامادە بێت بۆ ئەوەی كە ئەگەر دەستووری عێراق پێشێل بكرێت، ئەوە دووبارە پاساوی ڕەوای سەربەخۆیی بۆ كورد لە ئاستی نێودەوڵەتی لە ڕێگەی ئەنجامەكانی ڕیفراندۆمی 25-9-2017 بە شێوەیەكی یاسایی سەركەوتوو و ئامادەیە. بۆیە لێرەوە هەر پێشێلكردنێكی دەستووری دەتوانێت عێراق هەڵبوەشێنێتەوە و، لە لایەكی تریشەوە لە ئەگەری مانەوەی لە چوارچێوەی عێراقدا كورد زیاتر لە پێشوو لە عێراقدا دەتوانێت مافەكانی دەستەبەر و مسۆگەر بكات.