پەرویز ڕەحیم قادر/ مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەكی

پرسەكانی "ئازادی و دادپەروەری"، كرۆك و بابەتی هەرە سەرەكیی فەلسەفەی سیاسی و تەنانەت یاسا و زانستە سیاسییەكانە. لەم ناوەندەدا لە پاڵ لێكترازان و نایەكسانی و كەلێنی چینایەتی، كەلێن و نایەكسانی و بەم پێیەیش جیاكاری و نادادپەروەری لە نێوان دوو ڕەگەزی مرۆڤایەتی، واتە ژنان و پیاوان لە جیهانی ئێستادا پرسێكی جددی و ئاریشەیەكی قووڵی كۆمەڵگە و دەوڵەتانە.

لێكترازان و كەلێنی ڕەگەزی، یەكێكە لەو نیشاندەر و هێما و پێوەرانەی كە نایەكسانی و جیاكارییە ڕەگەزییەكان پێوانە و هەڵدەسەنگینێت. ئامار و زانیارییەكان ئەوە دەردەخەن كە پەیوەندییەكی ڕاستەوانە و ڕاستەوخۆ لە نێوان كەمبوون یاخود نزمبوونی جیاكاری و نایەكسانی و كەلێنی ڕەگەزی لە لایەك و، لە لایەكی دیكەیشەوە ئاستی خۆشگوزەرانی و پەرەسەندوویی و پێشكەوتن و گەشەی ئابووری و، هەروەها بوونی دادپەوەریی ڕێژەیی و نزمبوونی ئاستی هەژاری و توندوتیژی و، هەروەها جێگیربوونی سەقامگیری و ئاسایش و دیموكراسیدا هەیە. باشترین نموونەیش ئەو وڵاتانەی كە به‌پێی ئامارەكانی ناوەند و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان كەمترین ئاستی جیاكاری و كەلێنی ڕەگەزییان هەیە، لە ئاستی پێوەر و ئامارەكانی پەرەسەندوویی و پێشكەوتن و گەشەی ئابووری و دیموكراسیدا لە بەرزترین ئاستدان. بەم پێیەیش ماف و ئازادییە بنەڕەتییەكانی مرۆڤ و ئاسایشی كۆمەڵایەتی پارێزراوە. لێرەوەیە كە دادپەوەرییەكی ڕێژەیی لە هەموو بوارەكاندا بوونی هەیە. هەرچەندە پێچەوانەكەی ئەم هاوكێشەیەیش هەر ڕاستە. ئەم زانیاری و ئامار و ڕاستییانە دەردەخات كە پرسی جیاكاری و نایەكسانی و كەلێنی ڕەگەزی چەندە پرسێكی گرنگ و هەستیارە و پێوەرێكی گرنگە بۆ هەڵسەنگاندنی ئاسایشی مرۆیی و ئاسایشی كۆمەڵگەیی و پەرەسەندنی كۆمەڵگە و دەستەبەركردنی دادپەوەری و، لە لایەكی تریشەوە دەری دەخات كە "سەرمایەی مرۆیی"ی ئەو وڵاتانەی كە كەمترین ڕێژەی كەلێنی ڕەگەزییان تێدایە،  لە بەرزترین ئاستدایە.

خستنەڕووی بابەت

كۆڕبەندی جیهانیی ئابووری (The World Economic Forum) لە ساڵی 2018دا ڕاپۆرتێكی لەسەر لێكترازن و كەلێنی ڕەگەزی لە جیهاندا بڵاو كردەوە. كەلێنی ڕەگەزی، پێوەرێكی ئاوێتەیە كە لە چوار لقە پێوه‌ری دیكە پێك دێت، ئەم پێوەرانەیش 1- ئابووری، 2- سیاسەت، 3- پەروەردە و 4- تەندروستین. پێشووتر پێوەرەكان لە لایەن بەرنامەی پێشكەوتن و پەرەپێدانی نەتەوە یەكگرتووەكان (UNDP) لەژێر ناونیشانی "تواناسازیی ژنان و نایەكسانیی ڕەگەزی" و بە گرنگیپێدان بە پێوەرە گشتییەكانی پەرەسەندنی مرۆیی لە دەوڵەتان هەڵدەسەنگێندرا. بەم واتایە كە پێشووتر، پەرەسەندنی گشتیی دەوڵەتەكان هەڵدەسەنگێندرا و بەپێی ئەو مەودایەی كە ژنان و پیاوان لەگەڵ ئەو پێوەرە گشتییە هەیانبوو، نایەكسانییەكانیان دەپێوا. بەڵام لە ئێستادا جیاوازیی پێوەری "كەلێنی ڕەگەزی" ئەوەیە كە مەودا و جیاوازیی ژنان و پیاوان لەگەڵ یەكتری پێوانە دەكەن تاوەكوو دەربكەوێت كە تاچەند مەودا و كەلێن لە نێوانیاندا هەیە؛ كە ئەمەیش چەندین دەرهاوێشتە و لێكەوتە دەربارەی بارودۆخی ژنان لەو وڵاتانەدا دەداتە دەستەوە. لەنێو ئەو چوار پێوەره‌، چەندین پێوەری وردی دیكە، وەكوو بەشداریی هێزی كار، ڕێبەرایەتیی ئابووری، دەستپێڕاگەیشتن بە سامان و تەكنه‌لۆژی، ڕێبەرایەتیی سیاسی، بنەماڵە و...، بوونی هەیە.

كەلێنی ڕەگەزی لە ساڵی 2018

بۆ یەكەم جار لە ساڵی 2006دا 115 دەوڵەت بۆ هەڵسەنگاندنی كەلێنی ڕەگەزی، بەشدارییان لە دەرچوونی ئەم ڕاپۆرتەی "كۆڕبەندی جیهانیی ئابووری" كردووە و ساڵانە بەردەوام ئەم ڕاپۆتە دەردەچێت. ساڵی 2018 ئەم ڕێژەیە بۆ هەڵسەنگاندنی بارودۆخ و زانیارییەكانی كەلێنی ڕەگەزیی 149 وڵات بەرز بووەوە. هەرچەندە 200 دەوڵەت بۆ هەڵسەنگاندنی ناو ئەم ڕاپۆرتە هەڵبژێردرابوون، بەڵام تەنیا ئەو 149 وڵاتە زانیاریی تا ڕاددەیەك دروست و تەواوی نزیكەی 12 پێوەر لە 14 پێوەرە وردەكە دەربارەیان هەبوو. لەم ڕاپۆرتەدا زانیاری و بەشداریی پێنج دەوڵەت نوێ بوون. ئەم دەوڵەتانەیش بریتی بوون لە: كۆماری دیموكراتیكی كۆنگۆ، عێراق، عەمان، سیرالیۆن و تۆگۆ.

لە ساڵی 2006ەوە ئەم ڕیزبەندییە بڵاو دەكرێتەوە. ئەوەی كە جێگەی سەرنجە، بەپێی ئامارەكان لە هەموو جیهان %34 لە پۆستە باڵاكانی "بەڕێوەبردن" لە لایەن ژنانەوە بەڕێوە دەبردرێن. هەروەها بەپێی ئامارەكان تاوەكوو ساڵی 2018 بە ڕێژەی %68 لە نایەكسانییەكان لە ئاستی جیهانی سڕدراونەتەوە؛ هەرچەندە ئەمە زیاتر بۆ ڕۆڵ و پێگەی ژنان لە وڵاتانی پێشكەوتوو وەكوو دەوڵەتانی ئەوروپی و ئەمریكی دەگەڕێتەوە. بەڵام %32 لەم نایەكسانییانە هەر بەردەوامە. زۆرترین كەلێنی ڕەگەزیش لە ئاستی جیهان، هێشتا لە پێوەری بەشداری لە سیاسەتدایە، بەم واتایە كە بە ڕێژەی %77 نایەكسانی و كەلێن لە بوار و كایەی بەشداری لە "سیاسەت"دا مەزه‌ندە دەكرێت. بۆ نموونە لە كۆی وڵاتانی جیهان تەنیا (17) ژن ڕێبەرایەتیی دەوڵەتەكانیان دەكەن و بە شێوەیەكی ڕێژەیی %18 وەزیری ژن لە جیهاندا بوونی هەیە و بەگشتی لە ئاستی جیهانیدا تەنیا بە ڕێژەی %24 لە نوێنەرانی پەرلەمانەكانی دەوڵەتانی جیهان لە ژنان پێك دین. لە لایەكی تریشەوە لە پێوەری ڕەخساندنی دەرفەت و ئاستی بەشداریی ئابووری بۆ ژنان، تاوەكوو ئێستا بە ڕێژەی %41.9 كەلێنی ڕەگەزی هەر بەردەوامە. بەگشتی و بەپێی پێشبینییەكان تا سڕینەوەی نایەكسانی و نادادپەروەریی ڕەگەزی  لە هەموو جیهان نزیكەی 108 ساڵ كات پێویستە تاوەكوو ئەم كەلێنە ڕەگەزییانە پڕ بكرێنەوە و یەكسانییەكی ڕێژەیی لە نێوان ژنان و پیاوان بێتە كایەوە. هەرچەندە تەنیا بۆ سڕینەوەی نایەكسانی و كەلێن لە بواری پێوەری ئابووریدا 202 ساڵ كات پێویستە لە جیهاندا و، بۆ پڕكردنەوەی نایەكسانی و كەلێنی پێوەری سیاسی، 107 ساڵ و بۆ سڕینەوەی نایەكسانی لە بواری پێوەری پەروەردە و فێركردن و تەندروستی بۆ 14 ساڵ لە ئاستی جیهانی مەزه‌ندە دەكرێت.

هەرچەندە ئەمە لە ئاستی هەموو جیهانە و لە كیشوەر و ناوچە جوگرافی-سیاسییەكانی جیهاندا جیاوازی زۆر و بەرچاوە. بۆیە كۆڕبەندی ئابووریی جیهان مەودا و كاتی پڕكردنەوەی ئەو كەلێنانەی بەپێی ناوچەكان دەستنیشان كردووە. بۆ نموونە بەو ڕەوت و بارودۆخەی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە تەنیا %60 یەكسانیی هەیە، ئەوە نزیكەی 153 ساڵ كات پێویستە بۆ سڕینەوەی جیاكاری و كەلێنە ڕەگەزییەكانی نێوان ژنان و پیاوان  لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بۆ ناوچەی ئەمریكای باكوور 165 ساڵ و، بۆ ڕۆژهەڵاتی ئاسیا 171 ساڵ كات پێویستە. لەم ناوەندەدا وڵاتانی ئەوروپی بە ڕێژەی یەكسانیی %78 لە باشترین بارودۆخدان و كەلێنی ڕەگەزەی بە بەراورد بە وڵاتان و ناوچەكانی دیكەی جیهان لە نزمترین ئاستی خۆیدایە و بۆ یەكسانیی تەواو لە هەموو بوارەكاندا 61 ساڵیان پێویستە.

كەلێنی ڕەگەزی بەپێی وڵات و ناوچە جوگرافییەكانی جیهان

پلەی یەكەمی ئەم ڕاپۆرتە لە لایەن "ئایسلەند" وەرگیراوە و "نۆروێژ" و "سوید" پلەی دووەم و سییەمی ئەم ڕیزبەندەیان هەیە و بە واتای باشترین وڵاتانی جیهانن لە ڕووی كەلێن و لێكترازانی ڕەگەزییه‌وه‌. لە ڕووی كەلێن لە بوارەكانی تەندروستی و سیاسی و فێركردن و پەروەردە و، هەروەها دەرفەتی ئابوورییه‌وه‌، وڵاتان جیاوازییان هەیە. بۆ نموونە لە ڕووی كەلێنی دەرفەت و بەشداریی ئابووری لە ئاستی جیهاندا "باربادۆس" (Barbados) پلەی یەكەم و "باهاماس" (Bahamas) پلەی دووەم و "بنين" (Benin) پلەی سێیەمیان هەیە. بەڵام لەم بوارەدا یەمەن و سووریا و عێراق لە خراپترین وڵاتانی جیهانن و لە كۆتاییی ڕیزبەندەكەدان.

 لە ڕووی كەلێنی پەروەردە و فێركردن، وڵاتانی "ئوسترالیا" (Australia) و نەمسا (Austria) و باهاماس (Bahamas) و باربادۆس (Barbados) و بۆتسوانا (Botswana) و بڕازیل (Brazil) و كەنەدا (Canada) و كۆلۆمبیا (Colombia) و كۆستاریكا (Costa Rica)  و كۆماری چێك (Czech Republic) و دانیمارك (Denmark) و ئێستۆنیا (Estonia) و فینلەند (Finland) و فەڕەنسا (France) و ئیسڕائیل (Israel) و جامایكا (Jamaica) و لاتڤیا (Latvia) و لێسۆتۆ (Lesotho) و لوكزامبۆرگ (Luxembourg) و مالیزیا (Malaysia) و ماڵتا(Malta) و هۆڵەند (Netherlands) و نیۆزیلەند  (New Zealand) و فیلیپین (Philippines) و كۆماری سلۆڤاكیا (Slovak Republic) پلەی یەكەمیان هەیە لە ئاستی جیهاندا و، لە هەمان كاتدا لەم بوارەدا دەوڵەتی "چاد" (Chad) خراپترین وڵاتی جیهانە.

لە ڕووی كەلێنی تەندروستییەوە "ئانگۆلا" (Angola) لە پاڵ چەند وڵاتێكی دیكە باشترین وڵاتانی جیهانن و، "چین" (China) خراپترین وڵاتە لە ئاستی جیهاندا. هەروەها لە بواری كەلێنی بەشداریی سیاسیدا ئایسلەند (Iceland) باشترین وڵاتی جیهانە و پلەی یەكەمی هەیە و هەر یەكە لە دەوڵەتانی "لوبنان" و "عومان" و "یەمەن" سێ لە خراپترین وڵاتانی جیهانن.

لە ئاستی كیشوەری یاخود هەرێمیدا لە ناوچەی "ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و پاسیفیك" (EAST ASIA AND THE PACIFIC) وڵاتی "نیۆزیلەند" (New Zealand) بە پلەی 7 لە ئاستی جیهان، باشترین وڵاتی ئەو ناوچەیە و "ته‌یمووری ڕۆژهەڵات" (Timor-Leste) لە ئاستی جیهانیدا بە پلەی 124 لە خراپترین وڵاتانی ئەو ناوچەیەیە. هەروەها لە ناوچەی ئەوروپای ڕۆژهەڵات و ئاسیای ناوەڕاست (EASTERN EUROPE AND CENTRAL ASIA) "سلۆڤینیا" (Slovenia) بە پلەی گشتیی 11 لە ئاستی جیهانی، باشترین وڵاتی ئەو ناوچەیە و "تاجیكستان" (Tajikistan) بە پلەی گشتیی 123 لە ئاستی جیهانیدا، بە خراپترین وڵاتی ئەو ناوچەیە هەژمار دەكرێت. لە ناوچەی ئەمریكای لاتین و كارائیب (LATIN AMERICA AND THE CARIBBEAN)، نیكاراگوا (Nicaragua) بە پلەی گشتیی 5 لە ئاستی جیهانی، باشترین وڵاتی ئەو ناوچەیە و "بلیز" ( Belize) بە پلەی 111 لە ئاستی جیهاندا خراپترین وڵاتی ئەو ناوچەیەیە. هەروەها لە ناوچەی "ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و باكووری ئەفریقا" (MIDDLE EAST AND NORTH AFRICA) "ئیسڕائیل (Israel) بە پلەی گشتیی 46 لە ئاستی جیهاندا، باشترین وڵاتی ئەو ناوچەیە و "عێراق" (Iraq) بە پلەی 147 و "یەمەن" (Yemen) بە پلەی 149 خراپترین وڵاتانی ئەو ناوچەیە و تەنانەت جیهانن.

لە ناوچەی "ئەمریكای باكوور" (NORTH AMERICA)، كەنەدا بە پلەی گشتی 16 لە ئاستی جیهان و پاشان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە پلەی گشتی 51 لە ئاستی جیهان باشترین وڵاتانی ئەو ناوچەیەن. هەروەها لە ناوچەی "باشووری ئاسیا" (SOUTH ASIA)دا "بەنگلادش" (Bangladesh) بە پلەی 48 لە ئاستی جیهاندا باشترین وڵاتی ئەو ناوچەیەیه‌  و "پاكستان" (Pakistan) خراپترین وڵاتی ئەو ناوچەیەیە. لە ناوچەی سەحرای ئەفریقا (SUB-SAHARAN AFRICA)، ڕواندا (Rwanda) بە پلەی گشتیی 6 باشترین وڵاتی ئەو ناوچەیەیه‌ و، "چاد" (Chad) بە پلەی گشتیی 145 خراپترین وڵاتی ئەو ناوچەیەیه‌ لە ڕووی كەلێنی ڕەگەزییه‌وه‌. لە ئەوروپای ڕۆژاوا (WESTERN EUROPE)دا "ئایسلەند" (Iceland) كە خاوەن پلەی  یەكەمە لە جیهان باشترین وڵاتی ئەو ناوچەیەیشە و، "قوبرس" (Cyprus) بە وەرگرتنی پلەی 92 لە ئاستی جیهاندا، نزمترین یاخود خراپترین وڵاتی ئەو ناوچەیەیە لە ڕووی كەلێنی ڕەگەزییەوە.

بە شێوەیەكی گشتی شیكردنەوە و هەڵسەنگاندنی ئەم ئامارانە نیشانی دەدات كە ناوچەی جوگرافیی "ئەوروپای ڕۆژاوا" بە ڕێژەی %24 كەلێنی ڕەگەزییەوە بارودۆدخی بە بەراورد لەگەڵ ساڵی پار باشترە لە "ئەمریكای باكوور"، كە ئه‌مساڵ ڕێژەی كەلێنی ڕەگەزی %27 بووە. هەروەها "ئەمریكای لاتین و كارائیب" ڕێژەی كەلێنی ڕەگەزی كە بە چارەسەرنەكراوی ماوەتەوە %29 بووە و، ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا و ئاسیای ناوەڕاست %29 و ناوچەی "ڕۆژهەڵاتی ئاسیا و پاسیفیك" ڕێژەی كەلێنی ڕەگەزیی چارەسەرنەكراو %32 و "سەحرای ئەفریقا" بە ڕێژەی %34 بارودۆخیان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا بە هەبوونی ڕێژەی %40 كەلێنی ڕەگەزی لەبارتر و باشترە.

بارودۆخی نالەباری عێراق

عێراقیش لە نزمترین پلەی ئەو ڕیزبەندییەدایە؛ واتە پلەی (147)  لە كۆی 149 دەوڵەت، كە بە واتای نایەكسانیی قووڵ و بارودۆخی خراپ و مەترسیداری ژنانە لەم وڵاتەدا. پاش عێراقیش، پاكستان بە پلەی 148 و یەمەن بە پلەی 149 لە خراپترین وڵاتانی جیهانن. لە ڕووی كەلێن و نایەكسانی لە پێوەرەكاندا، عێراق لە پێوەر و بواری كەلێنی بەشداری و دەرفەتی ئابووری بۆ ژنان لە پلەی 149دایە؛ بەم واتایە كە خراپترین وڵاتی جیهانە لەم ڕووەوە. لە ڕووی پێوەری دەستپێڕاگەیشتن بە خوێندن و فێركردن و پەروەردە، لەنێو 149 وڵاتی جیهان لە پلەی 139دایە. هەروەها لە ڕووی پێوەری تەندروستی و ژیان لە پلەی 76دایە و لە ڕووی كەلێنی تواناداركردنی ژنان بۆ بەشداریی سیاسی و ڕۆڵیان لەم بوارەدا، لە پلەی 90دایە. ئەگەر لە پێوەرە گشتییەكان وردتر ببینەوە، زیاتر نایەكسانی و لێكترازانی ڕەگەزیمان لە كەلێنە ئابووری و سیاسی و تەندروستی و پەروەرەدیییەكان بۆ دەركەدەوێت.

• كەلێنی ئابووری: لەم پێوەردا لە ڕووی بەشداریی هێزی كارەوە لە بواری ڕەگەزی ژنان، تەنیا %19.8 لە هێزی كار پێك دێنن، لە كاتێكدا پیاوان ڕێژەكەیان دەگاتە %77.1. هەروەها لە ڕووی نایەكسانی لە بەشداری و ڕۆڵی ژنان لە یاسادانان و پۆستە باڵاكان و بەڕێوەبردن، ئەم ڕێژەیە بۆ ژنان %21.8 لە كۆی پۆست و پلە باڵاكانە و پیاوان %78.2. هەروەها لە ڕووی كاركەری پسپۆڕ و تەكنیكییەوە ڕێژەی پیاوان لە عێراق %69.9 و ژنان تەنیا %30.1 لە هێزی پسپۆڕ پێك دێنن.
• كەلێنی فێركردن و پەروەردە: لە عێراق ئاستی خوێندەواریی پیاوان به‌ ڕێژەی %53ی خوێنده‌واره‌كانه‌، ئەمە لە كاتێكدایە كە ژنان ڕێژەی خوێندەوارییان لە كۆی خوێندەوارەكان، پێك دێ له‌ تەنیا %38‌. ڕێژەی ناونووسین لە ئاستی خوێندنی سەرەتایی لە نێوان ڕەگەزی نێرینە %97.7 و بۆ ڕەگەزی مێینە %86.6. ئەمەیش نیشان دەدات تەنانەت لە ناونووسین بۆ خوێندن لە قۆناغی سەرەتاییشدا جیاوازی هەیە. ئەم جیاوازاییەیش لە ئاستی قۆناغی ناوەندی بەرزتر دەبێتەوە؛ ڕەگەزی مێیینە تەنیا %39.9 لەم قۆناغەدا ناونووس دەكرێن و ڕەگەزی نێرینە بە ڕێژەی %49.5.
• كەلێنی تەندروستی: لەم پێوەرەدا لە ڕووی هەبوونی هیوا بە ژیانێكی تەندروست، ڕێژەكەی لەنێو ڕەگەزی مێیینە %60.6 و لەنێو ڕەگەزی نێرینە ڕێژەكەی %57.4 پێك دێنن. بۆیە عێراق لەم بوارەدا 64ەمین وڵاتی جیهانە.
• كەلێنی سیاسی: لەم پێوەردا عێراق لە ڕووی بەشداریی ژنان لە پەرلەمان ڕێژەكەی تەنیا %25.5 و پیاوان %74.5ه‌؛ بۆیە عێراق لە ئاستی جیهانی لە ڕووی بەشداریی ژنان لە پەرلەمانەوە پلەی 57ی هەیە، بەڵام لە ڕووی یەكسانی لە پۆستە وەزارییەكانەوە ڕێژەی ژنان تەنیا %10.5 و پیاوان %89.5 لە پۆستە وەزارییەكانیان لەژێردەستدایە. بەم پێیەیش عێراق لەم ڕووەوە پلەی 112یەمی لە ئاستی جیهان هەیە.

كۆبەند

بەپێی دوایین ڕاپۆرتی ساڵانەی كۆڕبەندی جیهانیی ئابووری بۆ ساڵی 2018، ڕێژەی دانیشتووانی عێراق به‌ 37 ملیۆن و 202 هەزار كەس مەزه‌ندە دەكرێت و، ساڵانە بە ڕێژەی %2.7 ئەم ڕێژەیەی دانیشتووان گەشەی هەیە. هەروەها بەپێی هەمان ڕاپۆرت، كۆی داهات (GDP)ی دەوڵەتی عێراق بە نزیكەی (197.72) ملیار دۆلاری ساڵانە دەخەمڵێندرێت. ئەم ئامارانە ئەوە نیشان دەدات كە ئەم ڕێژە بەرزە لە داهات بە بەراورد لەگەڵ وڵاتانی دیكە و، لە بەرامبەردا ڕێژەی كەمی دانیشتووان لە عێراق قووڵاییی زیاتر لە بواری نایەكسانی لە نێوان نێر و مێ و بەم پێیەیش "كەلێنی ڕەگەزی" لە عێراقدا دەردەخات. بۆ نموونە، ڕێكخراوی شەفافییەتی نێودەوڵەتی ڕای دەگەیەنێت، لە ساڵی 2003 بۆ 2012، عێراق بڕی 61 ملیار دۆلاری وەك هاوكاری پێ بەخشراوە؛ لەو بڕەیەدا 6 ملیاری دیار نەماوە، هەروەها 1 ملیار دۆلاریشی بەهەدەر دراوە، بۆیە ڕێكخراوەكە عێراق بە یەكێك لە 10 وڵاتە هەرە گەندەڵەكان هەژمار دەكا.

ئەم كارەساتە مرۆیییە بێجگە لە ئامار و زانیارییە ئاشكرا و شاراوەكانی دۆخی ژنان لە عێراق لە سەردەمی جەنگی ناوخۆی عێراق و قوربانیانی تیرۆر و جەنگی تائیفی و بەتایبەتی جەنگی دژی داعش لە پاش ساڵی 2014 كە قوربانیانی سەرەكی، ژنان بوونە، ژنان چ لە ڕووی توندوتیژییەكانی جەستەیی و ڕۆحیی جه‌نگ و چ لە ڕووی توندوتیژییە ڕەگەزی و سێكسییەكانه‌وه‌ قوربانیی سەرەكی یاخود دوو جار بوونەتە قوربانی و ئامانج لە عێراق. هەروەها قوربانیانی ناڕاستەوخۆی كوژرانی پیاوان لە جەنگ، دووبارە هەر ژنان بوونە كە بە هۆی سروشتی كۆمەڵایەتی و كەلتووری و ئابووریی عێراقه‌وه‌ بێ پشت و پەنا ماونەتەوە. سەرەڕای ئەمانەیش، ڕاپۆرتی ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان (بۆ نموونە ڕێكخراوەی لێبووردنی نێودەڵەتی) لە ساڵی 2018 نیشان دەدات، كە تەنانەت لە كەمپی ئاواره‌كاندا دووبارە ژنانی هەڵهاتوو لە توندوتیژییەكان، دەبنەوە قوربانیی توندوتیژیی ڕەگەزی و لە لایەن پیاوانی كەمپەكان و، هەروەها سەرباز و پاسەوان و تەنانەت فەرمانبەرانەوە دەستدرێژییان دەكرێتە سەر یاخود ناچار دەكرێن بۆ دابینكردنی پێداویستییە سەرەتایییەكانی ژیانیان پەنا ببه‌نە بەر فرۆشتنی جەستەیان لە ڕووی سێكسییەوە. هەر بەپێی ئەو ڕاپۆرتە ئەو پیاوانەی كە بڕیار وا بووە كە لە دەستی توندوتیژییەكانی گرووپە توندڕەو یاخود تیرۆریستییەكان وەكوو داعش بیانپارێزن، خۆیان دەبنە ڕاوچییان!

وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا لە مانگی حوزەیراندا دوایین ڕاپۆرتی خۆی سەبارەت بە ڕەوشی مافی مرۆڤ و بازرگانیکردن بە مرۆڤ لە سەرانسەری جیهان لەژێر ناوی "بازرگانیكردن بە مرۆڤ" بۆ ساڵی 2018 بڵاو کردەوە و عێراق و هەرێمی کوردستانیش لەو شوێنانەن کە لە ڕاپۆرتەکەدا باسیان کراوە. لەم ڕاپۆرتەدا وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا چەندین تۆمەتی داوەتە پاڵ حکوومەتی هەرێمی کوردستان و باس لەوە دەکات کە دیاردەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ لە هەرێمی کوردستان دیاردەیەکی زۆر باوە و لەبەر ئەوەی هەرێمی کوردستان هیچ یاسایەکی نییە بۆ دژایەتیکردن و بەرەنگاربوونەوەی بازرگانی بە مرۆڤ، ئەم دیاردەیە بەردەوام لە تەشەنەسەندندایە. هەرچەندە "د. دیندار زێباری"، ڕێکخەری ڕاسپاردە نێودەوڵەتییەکان لە حکوومەتی هەرێمی کوردستان لە ڕاگەیه‌ندراوێکدا لە وەڵامی ڕاپۆرتی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا ڕای گەیاند: "بەپێی فەرمانی وەزاری ژمارە (9386 لە 31-5-2016) حکوومەتی هەرێمی کوردستان بۆ مەبەستی ڕووبەڕووبوونەوە و بەرەنگاربوونەوەی بازرگانی بە مرۆڤەوە چەند لیژنەیەکی لاوەکیی لە پارێزگه‌کانی "هەولێر"، "دهۆک" و "سلێمانی" پێک هێناوە و بە نووسراوی ئەنجومەنی دادوەری ژمارە (1748 لە 15-12-2016 )، بڕیار دراوە بە دانانی دادوەری تایبەت بۆ بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ و وەزارەتی ناوخۆ چەندین هۆبەی لێکۆڵینەوەی بۆ لێکۆڵینەوە لەم دۆسییانە داناوە ".

بەپێی ڕاپۆرت و ئامارەكان، تەنیا لە حوزەیرانی ساڵی (2014)وە کە داعش کۆنتڕۆڵی شاری مووسڵی کردووه‌، تاوەکوو مانگی تەمووزی (2017) و ئازادکردنی ئەو شارە، 20 هەزار ئافرەت بێوەژن بوون. بەپێی ڕووپێوێكی وەزارەتی پلاندانانی عێراق کە لە ساڵی ٢٠١٦ ئەنجامی داوە، دەركەوتووە کە یەك ملیۆن و ٩٠٠ هەزار بێوەژن و ئافرەتی تەڵاقدراو لە پارێزگه‌ و شارەكانی عێراقدا هەیە. هەر بەپێی ئەو ڕووپێوە، لە ساڵی 2016 ژمارەی بێوەژنەكان له‌ عێراق گەیشتووەتە 878 هەزار و 455 بێوەژن كە 203 هەزاریان تەمەنیان لە نێوان 14 بۆ 49 ساڵە و ئەوانەیشی تەمەنیان لە 50 ساڵ بەسەرەوەیە، گەیشتووەتە 675 هەزار و 198 بێوەژن. لە لایەكی ترەوە، بەپێی ئاماری ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی 2018، یەک ملیۆن و 600 هەزار بێوەژن لە عێراقدا هەن. "هیبە قەسەس"، نوێنەری ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق بۆ کاروباری ئافرەتان لەم بارەیەوە ڕای گەیاندووە: "ئەو یەك ملیۆن و 600 هەزار بێوەژنەی عێراق لە دۆخێکی ناهەمواردا دەژین و بەشێكیشیان لە كەمپەكان ئاوارەن و بێجێگه‌وڕێگه‌ن." بۆیە ئەم كارەساتانە بۆ ژنان كاتێك قووڵتر دەبێتەوە كە بارودۆخی ئەو ژنانەی بەجێماوی هێزەكانی داعش بخرێنە ڕوو و چارەنوووسی لێڵ و نادیاریان لە كۆمەڵگەی عێراقی پاش جەنگ، چ لە ڕووی یاسایی و چ لە ڕووی كۆمەڵایەتی و ئابوورییەوە، تیشكی بخرێتە سەر. لووتكەی ئەم كارەساتەیش لە ژنان و كچانی دیل  و بەكۆیلەكراوی ئێزدیی دەستی داعش، زیاتر بەدەر دەكەوێت. بۆیە كەلێنی ڕەگەزی و قەیرانی دارایی و ئابووریی ژنان و نەبوونی دەرفەتی یەكسانیی سیاسی و ئابووری و پەروەردەیی و تەندروستی، تەنیا گۆشەیەكی بچووك لە وێنه‌ دڵتەزێن و گەورەكەی بارودۆخی كارەساتباری ژنانە لە عێراق. كۆشتنی ژنان بە ناو و بیانووی نامووسی و خۆكوشتن بە هۆی گوشارە جۆراوجۆرەكان و لەشفرۆشی بە هۆی پێویستیی دابینكردنی ژیان یاخود ڕفاندن و بەكارهێنانیان لە لایەن باندی قاچاخی ژنان، ڕووێكی دیكەی ئەم توندوتیژییانەیە لە عێراقدا.

بۆ خوێندنەوەی زیاتر و دابەزاندنی ڕاپۆرتی كەلێنی ڕەگەزیی ساڵی 2018  بڕوانە:

http://www3.weforum.org