پەرویز ڕەحیم قادر/ مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەكی

خەباتی ژنان ئاماژەیەكی گشتی بووە بۆ هەوڵەكانیان بە مەبەستی بەدەستهێنان و دەستەبەركردنی ئازادی و مافی یەكسان لەگەڵ پیاوان لە بەستێنە سیاسی و كۆمەڵایەتی و كەلتوورییە جیاوازەكان، لە چوارچێوە و پێكهاتەی سیاسی و یاساییی هەر كۆمەڵگە و دەوڵەتێكدا. جێگەی ئاماژەیە له‌ هه‌ر سه‌رده‌مێكیشدا به‌ هۆی بارودۆخه‌ جۆراوجۆر جیاوازه‌كان و ژینگه‌ی تایبه‌ته‌وه،‌ كۆمه‌ڵێك داواكاری و ته‌نانه‌ت میتۆدی جۆراوجۆر بۆ دەستەبەركردنی مافی ژنان هاتۆته‌ ئاراوه‌. به‌شێك له‌ ژنان هه‌وڵیان داوه‌ له‌ چوارچێوه‌ی تیۆری و ڕوانگه‌ زانستییه‌كان، داواكاری و ڕوانگه‌كانی حۆیان مانیفێست بكه‌ن؛ بۆ نموونه‌ لیبراڵه‌كان و كۆمۆنیسته‌كان و سۆسیالیسته‌كان و هتد. هەرچەندە زۆربەی خەڵك پێیان وایە كە داوكاری بۆ ماف و ئازادییەكانی ژنان تەنیا لە چوارچێوەی كۆمەڵایەتی و بەپێی پێكهاتەی كەلتوورییەوە دەخوێندرێتەوە. بەڵام ئه‌وه‌ی ڕاستی بێ، تەنیا بەشێك بۆ چاكسازییە كەلتووری و كۆمەڵایەتییەكان دەگەڕێتەوە و زۆربەی ماف و ئازادییەكانی ژنان، بەتایبەتی لە قۆناغە سەرەتایییەكاندا، بۆ ڕەهەندە سیاسی و ئابوورییه‌كان دەگەڕایەوە. تەنانەت لەم ساڵانەی دواییدا پرسی ژنان و بەم پێیەیش ماف و ئازاداییەكانیان، بۆتە پرسێكی ناسنامەیی. بەم واتایە تەنیا یەكسانیی كۆمەڵایەتی، داواكاری و پرسی ژنان نییە، بەڵكوو پرسە كەلتووری، هزری، سیاسی، یاسایی و ئابوورییەكان و تەنانەت گۆڕانكاری لە پرسە هزرییەكانیش، بووه‌تە بەشێك لە بوار و ڕەهەندەكانی چالاكی و خەباتی ژنان بۆ دەستەبەركردنی مافەكانیان.

لێرەوە خاڵی گرنگ ئەوەیە كە لە بەستێنی ئابووری و كەلتووری و سیاسیی هەر كۆمەڵگەیەكدا پرسەكانی ژنان جیاوازییان هەیە. بۆ نموونە نیگەرانی و ویستی ژنان سەرەڕای خاڵی هاوبەشیان لە نەبوونی یەكسانی و ئازای ڕەگەزی جیاوازیی قووڵیش لەو داواكاری و ویست و نیگەرانییانە لە نێوان جیهانی دیموكراسی و پێشكەوتوو و جیهانی گەشەنەسەندوو و دواكەوتوودا هەیە.

خستنەڕووی بابەت

لە ڕاستیدا مێژووی بۆنەی ڕۆژی 8ی مارس بۆ ساڵی 1857 دەگەڕێتەوە كە ژنانی كرێكاری پیشەسازیی جلوبەرگ لە شاری نیویۆرك بە مەبەستی باشتركردنی بارودۆخی كار و زیاتركردنی مووچەكانیان خۆپێشاندانیان كرد. لە ئەنجامدا پێكدادان لە نێوان پۆلیس و خۆپێشاندەران ڕووی دا و، چەندین ژن بریندار و دەستەبەسەر كران. ئەم ڕووداوە بووە هۆی هۆشیاربوونەوەی زیاتری ژنان لە هەمبەر مافەكانیان و درێژەدان بە مانگرتن و داواكارییەكانیان لە ساڵانی دواتر. بۆیە قۆناغ بە قۆناغ ئەم ڕۆژە بووە هێمای مافخوازی و خەباتی ژنان بۆ دەستەبەركردنی مافەكانیان و دژایەتیی چەوساندنەوە و پەراوێزخستنی ژنان لە جیهانی پێشكەوتوو و پیشەسازیدا؛ هەرچەندە لە سەرەتادا زیاتر سیمایەكی سۆسیالیستی و چەپی پێوە دیار بوو. بۆ نموونە "كلارا زێتكین" (Clara Zetkin) (1857-1933)، ئەندامی حزبی سۆسیال دیموكراتی ئەڵمانیا و تیۆریسیەنی ماركسیستی ئەڵمانی و سەرنووسەری ڕۆژنامەی "یەكسانی" (Die Gleichheit)، لە ساڵی 1910 لە كۆنگرەی نێودەوڵەتیی سۆسیالیستەكان لە كۆپنهاگن بە بەشداریی زیاتر لە 100 ژن لە 17 دەوڵەتی جیهان، پێشنیازی ئەوەی كرد كە ڕۆژی 8ی مارس ببێتە ڕۆژێكی جیهانی بۆ خەباتی ژنان لەسەر ئاستی هەموو جیهان و، ئەم پێشنیازە پەسند كرا. بەڵام لە پاش جەنگی جیهانی و بە هۆی بەرفراوانبوونی بزووتنەوەكانی ژنان لە سەرتاسەری جیهان، بەتایبەتی لە دەیەی 60ی زایینیی سەدەی ڕابردوو، لە ساڵی 1975دا ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان ئەو ساڵەی بە ساڵی نێودەوڵەتیی ژنان ڕاگەیاند. پاشان لە ساڵی 1977 ڕێكخراوی یۆنیسكۆ (UNESCO)ی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان، ڕۆژی 8ی مارسی وەكوو "ڕۆژی جیهانیی ژن" ناساند.

 "كلارا زێتكین" (Clara Zetkin) (1857-1933)

 ژنان؛ پرس و ڕوانگە جۆراوجۆرەكان

ماف و ئازادییەكانی ژنان لە هەر كۆمەڵگەیەكدا لە نێوان چەندین پرس و گرفتی سەرەكیدا لە هاتووچۆدایە. بەم واتایە كە ژنانی هەر كۆمەڵگەیەك بەپێی ئاستی پێگەیشتووییی سیاسی و ئابووری و كەلتووریی ئەو كۆمەڵگەیە، ڕووبەڕووی چەندین گرفت و كێشە بوونەتەوە. بۆیە پێویستە جیاوازی لە نێوان ئەو كێشە و گرفتانە و تەنانەت بەربەستانە بكەین. لێرەدا هەوڵ دەدەین كە ئەم پرسە تاوتوێ بكەین.

یەكەم: یەكسانیی ڕەگەزی

یەكسانیی ڕەگەزی، دەربڕی یەكسانی لە ماف و ئەركەكانی نێوان ژنان و پیاوانە بەبێ جیاوازی. ئەمەیش بۆ هەر دوو بواری گشتی و تایبەت، یاخود بنەماڵە و كۆمەڵگە، دەگەڕێتەوە. بۆیە چالاكانی بواری ژنان، ئەم پرسە بە كرۆكی خەباتی دوورودرێژی ژنان دەزانن. ئەم پرسە و ڕوانگەیە پێداگری لەسەر خوڵقاندنی یەكسانیی نێوان هەر دوو ڕەگەز لە ڕووی دەرفەت و مافەكانەوە دەكات. هەروەها یەكسانیی ڕەگەزی، هەڵوه‌ستە لەسەر ئازادیی مرۆڤەكان بەبێ ڕەچاوكردنی ڕەگەزیان دەكاتەوە؛ بەم واتایەی كە سەرەتاییترین مافی ژنان ئەوەیە كە وەكوو پیاوان خۆیان كۆنترۆڵی جەستەیان بكەن. لێرەوەیە كە جیاوازییە كەلتووری و كۆمەڵایەتی و ئایینییەكان بەرجەستە دەبێت. بۆ نموونە ئازادی لە پۆشینی جلوبەرگ و، هەروەها پەیوەندیی نێوان دوو ڕەگەز تاوەكوو ئێستا پرسێكی پڕمشتومڕە لە وڵاتانی دواكەوتوو. لووتكەی ئەمەیش لە كوشتنی ژنان بە بیانووی نامووس و ئایین دەردەكەوێت. یەكێكی تر لەو پرسە پەیوەندیدارانە پرسی خەته‌نەكردنی ژنانە كە بێجگە لەوەی لە سەردەمی ئێستادا كارێكی نازانستی و بێزراوە، دەربڕی لووتكەی كۆنترۆڵ و ڕوانین و ڕوانگەی پیاوسالارانەی هەر كۆمەڵگەیەكە لە هەمبەر ژناندا. ئەوە نیشان دەدات، كە كەلتوور و بنەماڵە و پیاوانی ئه‌و كۆمەڵگەیانه‌‌، دەربارەی جەستەی ژنان، ئەویش نەك لە كاتی ئێستادا، بەڵكوو بۆ داهاتوویش بڕیار دەده‌ن و دەستنیشانی فۆرم و شێوەی جەستەی ژنان دەكەن.

له‌م ڕوانگه‌یه‌دا ڕه‌گه‌زی مرۆڤ، ده‌ستنیشانگه‌ری مافه‌كانی نییه‌ و، ته‌نیا مرۆڤ وجوودی هه‌یه‌ نه‌ك ڕه‌گه‌ز. كەوابوو پرسی یەكسانیی ڕەگەزی بە گەوهەری پرسی ژنان دەزاندرێت، چونكە تاوەكوو ئێستا مرۆڤ پێش مرۆڤبوون وەكوو ژن و پیاو دەبینرێت. جیاوازیی نێوان دوو ڕه‌گه‌ز، زاتی (خودی) نییه‌، به‌ڵكوو ده‌رهاوێشته‌ی كۆمه‌ڵایه‌تیبوون و پێدانی ڕۆڵه‌ ڕه‌گه‌زییه‌كانه‌؛ به‌و واتایه‌ی‌ كه‌ ئه‌م بیروباوه‌ڕه‌‌ ته‌نیا دروستكراوی یاساكانی ده‌ستی مرۆڤه‌، كه‌ جیاوازی ده‌خاته‌ نێوان ژن و پیاو. پاشان ئەم نەرین و دیتنە دەگوازرێتەوە بۆ پۆلینكردن و دابەشكردن و سەرهەڵدانی جیاكاری و نایەكسانییە جۆراوجۆرەكانی تاكەكەسی، سیاسی، كۆمەڵایەتی، ئابووری و هتد. بۆیه‌، پێویسته‌ یاسای مه‌ده‌نی به‌ شێویه‌كی به‌رابه‌ر و یه‌كسان دابڕێژرێت و ده‌رفه‌ته‌كانی خوێندن و فێركردن و كاركردن به‌ شێوه‌یه‌كی یه‌كسان ده‌ستنیشان بكرێن. بەم پێیە، لەم ڕوانگەیەدا ژنان پێیان وایە كە پێویستە خۆیان كۆنترۆڵی هه‌موو ژیان و جه‌سته‌ی خۆیان به‌ده‌سته‌وه‌ بگرن.

دووەم: ژنان و پرسی گشتی و تایبەت

یەكێك لە پرس و بوارەكانی خەباتی ژنان، لە چوارچێوەی چەمكی گشتی و تایبەت یاخود بنەماڵە و بواری گشتیی كۆمەڵگەدا دەسووڕێتەوە. ئەم پرسە بە دوو واتای جیاواز بەكار هاتووە: لە لایەك دابەشبوونی ڕۆڵی پیاوان و ژنان بووە، واته‌ سنوور و ناسنامەی ژنان بۆ بواری تایبەت/بنەماڵە و پیاوان بۆ بواری گشتی/ كۆمەڵگە؛ لە لایەكی تریشەوە خەباتی ژنان بۆ ماف و ئازادییەكانیش هەر لەم چوارچێوەیەدا پێناسە كراوە. ئەمەیش دووبارە سەری كێشاوە بۆ چەوسانەوە و جیاكارییەكی دووبارە. واتا، ژنان لە چوارچێوەی بنەماڵە یاخود تایبەتدا خاوەنە مافی یەكسان بن لەگەڵ پیاوان، بەڵام لە بواری گشتی و كۆمەڵایەتیدا  ئەوە پیاوانن كە بڕیاردەر و بكەری سەرەكین. بۆیە لێرە هەمان درێژكراوەی كەلتوور و بەها كۆمەڵایەتییە پێش-مۆدێرنەكان دەربارەی ژنان بە شێوە و فۆرمی نوێ دەبینین. بەڵام ژنان سەرەڕای گرنگیی ئەم پرسە، ئەم دابەشكردنه‌ بە كرۆكی چەوسانەوە و جیاكاری دەزانن. بۆیە یەكسانی لە ڕووی بواری تایبەتەوە لە ماف و ئەركەكان بە گرنگ دەزانن، بەڵام جیاكردنەوەی بوارەكان و قەتیسكردنەوەی ماف و ئازادییەكان بۆ بواری تایبەت، به‌ هەوڵێك بۆ پەراوێزخستن و پێشێلكردنی ماف و ئازادییەكان و لەمەیش گرنگتر، دوورخستنەوەی ژنان لە كرۆكی جیاكارییەكان له‌ كۆمەڵگە، سیاسەت، ئابووری و...، دەزانن. هەر بۆیەیشە ئیمڕۆكە ژنان بێجگە لە ڕەتكردنەوەی ئەم جیاكارییە (كە به‌ بەرهەمی عەقڵییەتی نێرسالارانەی دەزانن)، داواكارن كە ئەو یەكسانییە لە هەموو بوار و ڕەهەندەكانەوە بێت و خۆیان لە بەستێنی كۆمەڵایەتی و بواری گشتیدا بەشداری و بوونیكی ڕاستەقینەیان هەبێت. چونكە ئەوە پیاوانن كە ئەم جیاكاری و دابەشكردنی ڕۆڵانەیان بەپێی ڕەگەز دیاری كردووە و لە بواری گشتیدا بڕیاربەدەستن و لەسەر چارەنووس و ماف و ئازادییەكانی ژنان بڕیار دەدەن. بەتایبەتی لە سەردەمی ئێستادا كە دامەزراوە سیاسی و ئابووری و یاسایی و تەنانەت ئایینییەكان بڕیار لەسەر هەر دوو بواری تایبەت و گشتی دەدەن. بۆیە لەم ڕوانگەیەوە یه‌كه‌مین مه‌رجی ڕزگاریی ژنان، گه‌ڕانه‌وه‌یانه‌ له‌ ماڵه‌وه‌ بۆ بواره گشتی و‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان.

بۆیە ئەم پرسە، كاری ناوخۆییی ژنان و بەخێوكردنی مناڵ دەگرێتەوە كە پێشووتر تەنیا تایبەت بووە بە ژنان، بەڵام لە ئێستا كاری ناوماڵ بە "كار" هەژمار دەكرێت و بەخێوكردنی منداڵیش بە ئەركی هەر دوو ڕەگەزی نێرینە و مێینە. بۆیەیشە كە هەندێ لە ژنان پێیان وایە كە ئەگەر كار لە بواری تایبەت/بنەماڵە بكرێتە ئەركی یەكسانی هەر دوو ڕەگەز، ئەوە ئەو كاتە لە لایەك ڕەنج و كاری ژنان بەفیڕۆ ناچێت و، لە لایەكی دیكەیشەوە بوار و دەرفەت بۆ بەشداریی ژنان لە كۆمەڵگە لە ڕووی پەروەردە و دەرفەتی یەكسانی ئابووری و سیاسەت و...، فەراهەم دەبێت. لەمەیش گرنگتر، ئەزموونی وڵاتان و خودی ژنان دەری خستووە، كە پەراوێزكەوتنی ژنان بۆ بواری تایبەت/بنەماڵە، وای كردووە كە ژنان نەتوانن پسپۆڕی و لێهاتووییی پێویست بۆ بەشداری لە بوارە جۆراوجۆرەكاندا بەدەست بێنن؛ ئەمەیش دووبارە نایەكسانیی پێكهاته‌یی لە نێوان هەر دوو ڕەگەز دروست دەكات و پیاوان دووبارە زاڵ دەكاتەوە. چونكە پیاوان نەبوونی توانا و لێهاتووی و پسپۆری و بڕوانامە (كە بە هۆی سنوورداركردنی ژنان لە بواری تایبەت بووە)، دەكەنە پاساو بۆ جیاكاریی نێوان هەر دوو ڕەگەز. بێجگە لەمەیش ئیمڕۆكە بە هۆی پێشكەوتنە زانستی و تەكنەلۆژییەكانەوە چیتر كارە قورسەكان و جەستەیییەكان كە پێشووتر پیاوانە بوون لە بوارەكانی پیشەسازی و كشتوكاڵ و تەنانەت سەربازی، لە ئێستادا تایبەت نییە بە پیاوانەوە. لێرەوە كە پێشكەوتنە زانستی و تەكنەلۆژییەكانیش بوونەتە هۆی پێویستیی دووبارە پێداچوونەوە بە دابەشكردنی ئەرك و ڕۆڵە سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان. لەم ڕوانگەیەوە، پێویسته‌ چۆنێتیی تێڕوانین بۆ سیسته‌می كار و خوێندن و فێركردن و سه‌رپه‌رشتیی‌ منداڵان و هه‌موو بواره‌كانی تایبه‌ت به‌ ژنان، بگۆڕدرێت.

سێیەم: ژنان لە نێوان تاكگەرایی و گشتگه‌راییدا

لە ڕاستیدا خەباتی ژنان بۆ مافەكانیان، لە سەرەتادا دابڕان بوو لە بەها و بنەما كەلتووری و كۆمەڵایەتییەكان یاخود هەوڵدان بۆ نادیدەگرتنیان بە بیانووی ناسنامە كۆیی و گشتگەراكان. هەر بۆیە تاكگەرایی كە لە لیبراڵیزمی ئابووری و سیاسی و تەنانەت سیستەمی سەرمایەداری و پاشان دیموكراسیدا بەرجەستە بوو، یەكێك بوو لەو ڕوانگانه‌ی كە بۆتە جێگەی بایەخی ژنان. ئه‌م ڕوانگه‌یه‌ زۆر زووتر له‌ ڕوانگه‌كانی دیكه‌، واته‌ نزیكه‌ی سێ سه‌ده‌ پێش، له‌ ئه‌وروپا سه‌ری هه‌ڵدا. هزر و ڕوانگه‌ی تاكگەرایی-لیبراڵیزم، له‌گه‌ڵ په‌ره‌سه‌ندنی سه‌رمایه‌داری گه‌شه‌ی سه‌ند. ئه‌م ڕوانگه‌یه‌ به ‌دوای دروستكردنی یه‌كسانیی جه‌وهه‌ری له‌ نێوان مرۆڤه‌كانه‌وه‌یه‌؛ به‌م پێیه‌یش خوازیاری دیموكراسی و ئازادییه‌ سیاسییه‌كانە. بەڵام پاشان دەركەوت كە ژنان ناتوانن بە ڕاونگەی تاكگەرایی بەبێ ڕەچاوكردنی ناسنامە كۆیی یاخود كۆمەڵایەتییەكانەوە ماف و ئازادییەكانیان دەستەبەر بكەن. بەم واتایە كە لە لایەك هەندێ جیاكاریی پێكهاتەیی لە بونیادە كۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسییەكاندا هەیە كە تاكگەرایی چارەسەری ناكات و، لە لایەكی تریشەوە دووبارە ژنان بە هۆی لیبراڵیزمی ئابووریی كلاسیك و، هەروەها سیستەمی سەرمایەدارییەوە لە قۆناغە جۆراوجۆرەكاندا تووشی چەوسانەوە بوون و تەنانەت جەستەیان "بە-شمه‌ك" یاخو "بە-كاڵا" كراوە. بۆیە پرسەكە بۆ ژنان تەنیا ئازادیی چالاكیی ئابووری و لە چوارچێوەی ئابووریی بازاڕ و ئازادییە تاكەكەسییەكان نییە، بەڵكوو فرەڕەهەندتر و گشتگیرترە. هەر بۆیەیشە خەباتكارانی ژنان دابەشكردنی كار لەسەر بنەمای ڕەگەزی ڕەت دەكەنەوە.

لە هەمان كاتیشدا ژنان ڕووبەڕووی خەباتێكی سەختی دیكە بوونەتەوە كە  لە ڕابردوو و ئیستادا هەوڵ دەدات جیاكارییەكانی ڕەگەزی بەپێی ناسنامە گشتگیرەكان وەكوو نەتەوەیی و ئایینی و كۆمەڵایەتی و سیاسی و...، بشارێتەوە. لە ڕوانگەیەكی دیكەوە، خەباتی ژنان بۆ هاتنەڕۆژەڤی پرسی ئازادی و مافەكانی ژنان بووە، لە چوارچێوەی ناسنامەیەكی سەربەخۆ و دوور لە پەراوێزی ئەو ناسنامە كۆمەڵایەتی و به‌كۆمه‌ڵ و گشتی و كۆیییانە. لە لایەك هەوڵیان داوە  كە نایەكسانیی ڕەگەزی و ئاسەوارەكانی بسڕنەوە و، لە لایەكی دیكەیشەوە لە نێوان تاكگەرایی و گشتگەراییدا وەكوو كیانێكی سەربەخۆ مامەڵە بكەن و پرسەكانیان نەكەوێتە پەراوێزی ناسنامە سەپێندراوە سیاسی و ئایینی و كۆمەڵایەتییە گشتگیر و كۆیییەكان. هەرچەندە خەباتكارانی ژن بەسەر چەندین بەرەی سیاسیدا دابەش بوونە و هەر كامەیان ڕوانگەیەكیان بۆ ئازادی و ڕزگاریی ژنان هەبووە و هەیە. بۆ نموونە لە ڕوانگه‌ی كۆمۆنیستیدا سیسته‌می خێزان و تاك پێگه‌یه‌كی ئه‌وتۆی نییه‌ و، بنه‌ماڵه‌ فاكته‌رێكی سه‌ره‌كییه‌ بۆ گه‌شه‌ی سه‌رمایه‌داری و په‌روه‌رده‌ی منداڵان بۆ قبووڵكردنی ده‌سه‌ڵاتی كۆمه‌ڵایه‌تی و به‌ربه‌ستێك له‌ به‌رده‌م كاری به‌رهه‌مهێنه‌ر له ‌لایه‌ن ژنانه‌وه . بۆیه‌ ئەو ژنە خەباتكارانەی سەر بەم ڕوانگەیە، داوایان له‌ ژنان ده‌كرد كه‌ تاوه‌كوو له‌ناوچوونی سیسته‌می سه‌رمایه‌داری، له‌ خستنه‌ڕووی پرسی ژنان خۆیان ببوێرن. بەڵام ژنان ئەم ڕوانگەیەیش ڕەت دەكەنەوە و ئەمەیش بە بەهەرمی عەقڵ و ستراتیژیی پیاوسالارانە و بەئامرازیكردنی پرسی ژنان دەزانن. چونكە پێیان وا نییە كە ئازادی و مافەكانی ژنان پرسێكی لاوەكییە و تەنیا گرێدراوی سیستەمی سەرمایەدارییە. باشترین نموونەیش، لە لایەك چەوسانەوە و جیاكاری لە هەمبەر ژنانە لەو وڵاتانەی كە هێشتا لە قۆناغی سەرمایەداری و پیشەسازی نین و، لە لایەكی دیكەیشەوە چەوسانەوەی ژنانە لەو كۆمەڵگەیانەی كە سەرمایەداری و پیشەسازین و تەنانەت لە سیستەمی كۆمۆنیستیی یەكێتیی سۆڤییەت و ئەوروپای ڕۆژهەڵات و سیستەمە سۆسیالیستییەكانیش ژنان هەر چەوساوە و ژێردەستی پیاوان و ئایدیۆلۆژی و ناسنامە باڵاكانن بەڵام بە فۆرم و شێوازی جیاواز و زۆر وردتر و شاراوەتر. بەڵام جیاوازییەكە ئەوەیە كە لەو كۆمەڵگەیانە كە دواكەوتووترن، ئەوە توندوتیژییەكان ئاشكراتر و زەقتر و جەستەیین و بەڵام لە كۆمەڵگە پێشكەوتووەكان، توندوتیژییەكان ڕه‌مزی (سیمبولیك) و شاراوە و تەنانەت مەترسیدارترن و تەنانەت ژنان دووبارە وەكوو كاڵایەكی ڕەگەزی و كۆیلەیەكی مۆدێرن و ناسراو بە "كۆیلایەتیی سپی" كار دەكەن. بۆیە ئیمڕۆكە ژنان گەیشتوونەتە ئەو بڕوایەی كە خەبات بۆ ماف و ئازادییەكانی ژنان، نابێت شوێنكەتوو و پاشكۆی هیچ خەبات و ئایدیۆلۆژییەكی دیكە بێت.

چوارەم: پرسی ژنان لە نێوان جیهانی پێشكەوتوو و دواكەوتوودا

یەكێك لەو بوارانەی كە ماف و ئازادییەكانی ژنانی خستۆتە ژیر كاریگەریی خۆیەوە و لە لایەكی دیكەیشەوە ڕێگر بووە لەوەی كە ژنان لە هەموو كۆمەڵگە و دەوڵەتان داواكاری و كێشەی هاوشێوە و وەك یەكیان هەبێت، پرسی جیاوازییه‌ نەتەوەیی، ئایینی، كۆمەڵایەتی، كەلتووری و تەنانەت سیاسییەكان بووە. بەم واتایە كە خەباتكارانی ژن گەیشتوونەتە ئەو بڕوایەی كە ژنان لە هەر كۆمەڵگەیەك بەپێی كەلتوور و سیستەمی سیاسیی ئەو كۆمەڵگەیە، نیگەرانی و ئەولەوییەتی جیاوازیان هەیە. تەنانەت میكانیزمی دەستەبەركردنی ماف و ئازادییەكانیش پێكناكۆكن. بۆ نموونە لە وڵاتانی ناسراو بە باشوور یاخود جیهانی سێیەم و گەشەنەسەندوو، پرسەكانی توندوتیژیی جەستەیی و كوشتن و مافی خاوندارێتیی جەستەیی و دارایی و، هەروەها پەروەردە و دەرفەتی ئابووری و بەشداریی سیاسیی یەكسان و تەندروستی و خوێندن و، هەروەها مافە تاكەكەسییەكان پرس و ئەولەوییەتی سەرەكییە. لە كاتێكدا لە وڵاتانی پیشكەوتوو و پیشەسازیی پاش-پیشەسازی بە هۆی پێشكەوتنە جۆراوجۆرە سیاسی و تەكنەلۆژییەكانەوە، ویست و پرسەكانی ژنان جیاوازن؛ هەر بۆ نموونە پرسەكانی بەدەستەوەگرتنی سەرۆكایەتی و ناوەندەكانی یاسادانان و بڕیار، تاوەكوو مووچەی یەكسان لە هەموو بوار و ئاستەكان و مافی لەباربردنی كۆرپەلە و تەنانەت دانپێدانان به‌ ڕەگەزی سێیەم و، هەروەها بەیاساییكردنی هاوسەرگیریی هاوڕەگەزەكان و هتد. بۆیە دۆخی ژنان و جۆری خەبات و نیگەرانی و ئەولەوییەتی ژنان لەو  كۆمەڵگەیانەدا جیاوازیی زۆریان پێكەوە هەیە.

بێجگە لەمانەیش ژنانی سەر بە ناسنامە و پێكهاتە جیاوازەكان، چ لە جیهانی پێشكەوتوو و دیموكراسی و چ لە جیهانی دواكەوتوودا ڕووبەڕووی چەندین كێشە و گرفتی دیكە دەبنەوە؛ بۆ نموونە ژنانی سەر بە كۆمەڵگە كەمینەكان یاخود ئایین و نەتەوە و مەزهەبەكان و...؛ چونكە لە لایەك دەبێت بۆ مافی خۆیان وەكوو ژن خەبات بكەن و لە لایەكی ترەوە بۆ پاراستن و دەستەبەركردنی مافی ئەو ناسنامەیەی بەپێی پێكهاتەكەیان كە هەڵیان گرتووە.

كۆبەند

ژنان و خەباتەكەیان بۆ ماف و ئازادی و یەكسانیی ڕەگەزی، سەركەوتنی زۆری بەخۆیەوە بینیوە. په‌سه‌ندكردنی چه‌ندین ڕێككه‌وتننامه‌ و جاڕنامه‌ی جیهانی له‌ قازانجی ژنان، وه‌كوو "جاڕنامه‌ی جیهانیی مافه‌كانی مرۆڤ" له‌ ساڵی 1948 و، ڕێككه‌وتننامه‌ی "مافه‌ سیاسییه‌كانی ژنان" له‌ ساڵی 1952 و، ڕێككه‌وتننامه‌ی "ڕه‌زامه‌ندی بۆ هاوسه‌رگیری" له‌ ساڵی 1962 و، ڕێككه‌وتننامه‌ی "سڕینه‌وه‌ی هه‌موو جۆره‌كانی جیاكاری له‌ دژی ژنان" له‌ ساڵی 1979، به‌شێكن له‌و به‌ڵگه‌نامه‌ یاسایییانه‌. ئه‌م ڕه‌و‌ته‌ تا ئه‌و ئاسته‌ چووه‌ پێش، كه‌ ڕێكخراوی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان ساڵه‌كانی 1976 تاوه‌كوو 1985ی زایینیی به‌ "ده‌یه‌ی ژنان" ناو لێ نا.

خەباتكارانی بواری ماف و ئازادییەكانی ژنان بڕوایان وایە، كە خراپترین جۆری سته‌م له‌ جیهاندا، چه‌وساندنه‌وه‌ی ژنان و دروستكردنی جیاكارییه‌ له‌ نێوان ژنان و پیاوان. هەروەها پێیان وایە كە ڕیشه‌ی ئه‌م زوڵم و چه‌وساندنه‌وه‌یه‌یش نه‌ له‌ بڕیار و یاساكان، به‌ڵكوو له‌ هه‌موو بواره‌كانی ژیانی مرۆییی ژناندایه‌.

ئەوەی كە جێگەی سەرنجە، لە ڕووی یاسایییەوە لە ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەوە گۆڕانكاریی زۆر كراوە، بەڵام هۆكارە هزری، مێژوویی، كەلتووری، كۆمەڵایەتی و تەنانەت سیاسی و ئابوورییەكان بۆ دەستەبەركردنی ماف و ئازادییەكانی ژنان هاوتەریب نین، یاخود ڕێگر بوونە لە بەدیهاتنی ئەو یەكسانییە ڕەگەزییە. بۆیە ئیندێكس و ئامارە باوەرپێكراوە جیهانییەكان پێمان دەڵێن كە كەلێنی ڕەگەزی لە ناوچە جیاجیاكانی جیهان لە نێوان وڵاتانی پێشكەوتوو و دواكەوتوو هەر بوونی ماوە، بەڵام بە ڕێژە و ئاستی جیاواز. هەروەها جێگەی ئاماژەیە كە ئاستی پێگەیشتووییی دەوڵەتان و كۆمەڵگەكان لە ڕووی سیاسی و ئابوورییەوە پەیوەندیی ڕاستەوانەی بە دابینكردنی ئەو ماف و ئازادییانەی بواری ژنانەوە هەیە. كۆمەڵگەی كوردستانیش  سەرەڕای كەموكورتییەكان لە ڕووی سیاسی و ئابوورییەوە بەدەر نییە لەو پێشكەوتنانە و گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتی و كەلتوورییانە و، هەروەها لەو كاریگەرییە ئەرێنییانە. بەڵام هەروەكوو ئاماژەمان پێ دا، بەپێی پرس و ئەولەوییەتی كۆمەڵگەكان و گیرۆدەبوونیان بە پرس و بابەتە جۆراوجۆرەكانەوە نیگەرانی و شێواز و میتۆدی خەباتی ژنان لە كوردستان وەكوو هەموو وڵاتان جیاوازیی هەیە. بۆ سەركەوتنی ئەم پرۆسەیەیش، پێویستی بە خوێندنەوەی نوێ و ڕیفۆرم و تەنانەت گۆڕانكاریی فرەڕەهەند و فرەلایەن لە هەموو بوارەكانی یاسایی، سیاسی، پەروەردەیی، هزری، كۆمەڵایەتی، كەلتووری، ئابووری و...، هەیە.