پەرویز ڕەحیم قادر/ مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەكی

لە هەر دەوڵەت و كۆمەڵگەیەكدا یەكێك لە هەستیارترین پرس و بابەتەكان، چۆنێتیی دروستكردنی بڕیارە لە بوار و بابەتە جۆراوجۆرەكاندا، بەڵام ئەوەی كە تێبینی دەكرێت، لە هەر دەوڵەت و كۆمەڵگەیەكدا ئەم پرۆسەیە بە شێوازی جیاواز بەڕێوە دەچێت. ئەمەیش دەربڕی ئەو ڕاستییەیە كە لە لایەك هەلومەرج و بەستێنی دروستكردنی بڕیار و ئەولەوییەت و كێشە و گرفت و پێویستییەكانی كۆمەڵگەكان جیاوازە و، لە لایەكی دیكەیشەوە سیستەمی سیاسی و كۆمەڵایەتی و دەستوور و یاساكان و دامەزراوەكان و تەنانەت عەقڵییەتی دەستەبژێرەكانی دروستكەری بڕیار جیاوازییان هەیە. هەرێمی كوردستانیش بەدەر نییە لەو پرسە، بۆیە پێویستە ئەم پرۆسە گرنگە تاوتوێ بكەین. لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین لە ڕووی ئەكادیمی و زانستییەوە پرۆسەی دروستكردنی بڕیار بخەینە ڕوو و پاشان ئاماژە بە بارودۆخی هەرێمی كوردستان لەم بارەیەوە بكەین، بۆ ئەوەی گرفت و خەسارەكانی پرۆسەی دروستكردنی بڕیار لە حكوومەتی هەرێمی كورستان لە ڕوانگەیەكی ڕەخنەیییەوە، شرۆڤە و دەستنیشان بكەین.

خستنەڕووی بابەت

بەسەرهەڵدانی شۆڕشی ڕەفتاری لە پەنجاكان و شەستەكانی سەدەی بیستەم، پەیوەندییە نێونەتەوەیییەكان بەسەر دوو بەشی سەرەكیی سیاسەتی نێونەتەوەیی و شیكردنەوەی سیاسەتی دەرەوەدا دابەش بوو، كە دەوڵەت لە ناوەندی ئەم دابەشكردنەدا بوو، كە بۆ شیكردنەوە و لێكدانەوەی سیاسەتی دەرەوە گرنگی بە تایبەتمەندییەكانی ناوخۆییی دەوڵەت دەدرا، لە كاتێكدا سیاسەتی نێونەتەوەیی گرنگیی بە پەیوەندیی نێوان دەوڵەتان دەدا، تاوەكوو تایبەتمەندیی سیستەم ڕوون بكرێتەوە. واتا لەگەڵ شۆڕشی ڕەفتاری، سیاسەتی دەرەوە وەك بەشێكی جیاواز دەركەوت و فەزایەكی عەقڵگەرا، چەندێتیگەرا و زانستگەرا، باڵی بەسەر شیكردنەوەكاندا كێشا. لێرەوە سیاسەتی دەرەوە وەك پرۆسەیەكی ئاڵۆزی چەندئاست، هەم ئامانجەكان لەخۆ دەگرێت و هەم ئامرازەكانی گەیشتن بەم ئامانجانە (هادیان، 1382: ص50 ـ49).

شۆڕشی ڕەفتاری لە زانستە كۆمەڵایەتییەكان لە ڕۆژاوا بە ناوەندێتیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ڕەخنە لە ئایدیاڵیزم و ڕیاڵیزم دەگرێت و جەخت لەسەر میتۆدۆلۆژی دەكاتەوە و بڕوایان وا بوو كە بۆ تێگەیشتن لە زانستی پەیوەندییە نێونەتەوەیییەكان، دەبێت سوود لە میتۆدۆلۆژیی چەندێتیی زانستەكان، وەكوو: بیركاری، زانستە سروشتییەكان، ئابووری، دەروونناسی و كۆمەڵناسی وەربگرین.

یەكەم: تیۆریی دروستكردنی بڕیار

بۆ پێناسەكردنی بڕیاردان و دروستكردنی بڕیار كۆمەڵێك پێناسەی جۆراوجۆر كراوە، بەڵام زۆربەیان لەسەر ئەم بابەتە جەخت دەكەنەوە كە بڕیار لەسەر هەڵبژاردنی تاك ڕاوەستاوە و تاك ئەم هەڵبژاردنە لە نێوان ئەلتەرناتیڤەكانی بەردەست ئەنجام دەدات؛ ئەم پێناسانە بۆ نموونە دەخەینە ڕوو:

دروستكردنی بڕیار بریتییە لە هەڵبژاردنی ڕێگەیەك لە نێوان ڕێگە جیاوازەكاندا (الوانی، 1373: ص193). دروستكردنی بڕیار پرۆسەیەكە لە ڕێگەیەوە چارەسەری پرسێكی دیاریكراو هەڵدەبژێردرێت (رضائیان، 1371: ص138). دروستكردنی بڕیار پرۆسەیەكە كە لەنێوه‌ندی ئەم كارەدا، شێوازێكی تایبەتی كار بۆ چارەسەركردنی پرس یان كێشەیەك هەڵدەبژێرێت (استونر، 1379: ص 159). یان دەگوتـرێت دروستكردنی بڕیار تەنیا كاری هەڵبژاردنە لە نێوان ڕێگەچارەكانی بەدیل كە لەبەردەستە و دەربارەیانەوە دڵنیاییمان نییە، یان بەپێی بۆچوونی دیڤید ئیستێن، بڕیارەكان بریتین لە دەرچووەكان یان دەرهاوێشتەكانی سیستەمی سیاسی، كە لە ڕێگەی ئەوانەوە بەهاكان بە شێوەی دەسەڵاتدارانە لەنێو كۆمەڵگەیەكدا دابەش دەكرێن (دوئرتی و فالتزگراف، 1388:ص719).

بەكارهێنانی دروستكردنی بڕیار لە تیۆرییەكانی پەیوەندییە نێونەتەوەیییەكان، دەگەڕێتەوە بۆ دەیەی پەنجای سەدەی بیستەم كە لە لایەن كەسانێكی وەكوو: ساپین، بروك، هێربێرت سایمۆن و ڕیچارد شنایدر، داڕێژرا و دواتر كەسانێك وەكوو: جۆزێف فرانكل و گراهام ئالیسۆن، هاتنە ناو ئەم بازنەیەوە. ڕیچارد شنایدر و هاوكارەكانی، به‌م شێوه‌یه‌ باس له‌ تایبەتمەندییەكانی جیاكەرەوەی دروستكردنی بڕیار لە سیاسەتی دەرەوەدا دەكەن:

ـ ڕێژەیەكی بەربڵاوتـر لە ئامانجەكان و پلانی مومكین و لە ئەنجامدا ڕێژەیەكی زیاتـر لە تێگەیشتنە مومكینەكان.

ـ ڕێژەیەكی بەرفراوانتـر لە موخاتەب كە یەك جۆر نین و كاردانەوە و خواستی زیاتـری دژبەیەك چاوەڕوان دەكرێت.

ـ بۆ گەیشتن بە ڕێككەوتن، دەبێت ڕێژەیەكی بەرفراوان لە ڕوانگەكان لەگەڵ یەكتـر ئاوێتە بكرێن.

ـ هەلومەرج و بارودۆخی وەرگرتنی بڕیار جگە لە ئاڵۆزیی زیاتـر، بەردەوامی و دڵنیاییی كەمتـریان هەیە و لەم ڕووە كۆنتـڕۆڵی دەرەنجام و پێشهاتەكان زەحمەتتـر دەبێت.

ـ سەرچاوەكانی زانیاری بەربڵاون و، دڵنیاییی كەمتـریان لەسەرە؛ بەم هۆیەیشەوە پۆلینكردنی زانیارییەكان گرنگیی زۆری هەیە.

ـ نەبوونی دەرفەتی ئەزموونكردن و كەمتـربوونی ژمارەی بارودۆخەكانی دووبارەبوونەوە.

ـ پێویستیی لێكدانەوە و شیكردنەوەی هەڵبژاردە جۆراوجۆرەكان كە بەئاسانی ناسەلمێندرێن.

ـ بوونی مەودای زەمەنی لە نێوان ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ كێشە، یان دۆخێك و ئاشكرابوونی ڕەهەندەكانی.

ـ ئەگەری بەربڵاوتـربوونی ململانێ بەهایییە بنەڕەتییەكان و لە ئاكامدا پێویستیی گەیشتن بە ڕێككەوتنی گشتگیر (اسنایدر، 1389: ص146).

پێكهاتە و پرۆسەی دروستكردنی بڕیار

پێكهاتەی دروستكردنی بڕیار یان سیاسەتداڕشتن، بە مانای پۆلینكردنی ڕیزبەند و پێگەیەكە كە سیاسەتداڕێژەران و دامەزراوەكانی دروستكەری بڕیار لە پرۆسەی داڕشتن و جێبەجێكردنی سیاسەتی دەرەوەدا ڕەچاوی دەكەن. دروستكردنی بڕیار لە سیاسەتی دەرەوەدا لە لایەن ئەكتەرەكان و دامەزراوەكان و ڕێكخراوەكانەوە دەكرێت، كە لە پرۆسەی دروستكردنی بڕیاردا پێگە و ئاستی دیار و دەستنیشانكراویان هەیە (دهقانی فیروز ا‌بادی، 1388: ص247). لە پێكهاتەی دروستكردنی بڕیار، سەرنجدان لە دوو پرس گرنگە: یەكەم: پێكهاتە و دامەزراوەی فەرمی و نافەرمیی دروستكردنی بڕیار؛ دووەم: سەرنجدان لە ڕۆڵ و گرنگیی ڕەگەزەكانی دروستكردنی بڕیار لە سیاسەتی دەرەوەدا. بۆیە هەندێ لە لێكۆڵەرانی سیاسەتی دەرەوە، سەرنجی خۆیان لەسەر ڕەگەزەكانی كاریگەر و شوێندانەر لە بڕیاروەرگرتن دادەنێن. ئەوان جیاوازی لە ڕۆڵ و پێگەی ڕەگەزەكانی دروستكردنی بڕیار، دەگەڕێننەوە بۆ جۆری سیستەم و سیستەمی سیاسی، كە لەم زانایانەیش دەتوانین ئاماژە بە جێمز ڕۆزێنا، بكەین (سلیمانی، 1390: ص 333).

پڕۆسەی دروستكردنی بڕیار، شێوازی گۆڕینی پێدراوەكانی سیستەمی سیاسی بۆ بڕیاروەرگرتن لەخۆ دەگرێت. بە مانایەكی تـر، پڕۆسەی دروستكردنی بڕیار باس لە كەناڵ و ڕەوتێكە كە بڕیارێك لە قۆناغی سەرەتایی تا قۆناغی وەرگرتنی بڕیار تێ دەپەڕێت و لە چوارچێوەی پڕۆسەی دروستكردنی بڕیار، دەبێت گرنگی بدەین بە ڕۆڵی وەزارەتی دەرەوە وەكوو دامەزراوە و بەرپرسی سەرەكیی دروستكردنی بڕیار لە سیاسەتی دەره‌وەی دەوڵەتدا (خوشوقت، 1382: ص92).

فاكتەرەكان و سەرچاوەكانی كاریگەر لەسەر دروستكردنی بڕیار

مەبەست لە فاكتەرەكانی كاریگەر لەسەر دروستكردنی بڕیار، لە ڕاستیدا ئاماژەیە بۆ ئەو سەرچاوە و توانا و پێداویستی و بەربەستانەی كە بڕیاروەرگر، دەبێت لە كاتی وەرگرتنی بڕیاری مەبەست ڕەچاویان بكات؛ كە گرنگترینیان ئاست و ڕاددەی هێز و توانای دەوڵەت لە بواری ناوخۆ و دەرەوە، هەروەها كۆمەڵە فاكتەر و هۆكاری ناوخۆیی و دەرەكی لەخۆ دەگرێت و هەر دەوڵەتێك كە سەرچاوەی هێزی زۆری هەبێت، ئەوە سەرچاوەی كاریگەری بۆ بڕیاردان هەیە (رمضانی، 1380: ص38).

مۆدێلەكانی دروستكردنی بڕیار

ئالیسۆن، چەند مۆدێلیك بۆ دروستكردنی بڕیار دادەنێت وەكوو سەرمەشق یان نموونەیەك وایە بۆ دروستكردنی بڕیار لە سیاسەتی دەرەوەدا، وەك: ئەكتەری عەقڵمەند، پڕۆسەی ڕێكخراوەیی و سیاسەتەكانی بیرۆكراسی؛ هەرچەند ئالیسۆن بڕوای وایە كە مۆدێلی زاڵ، هەر مۆدێلی ئەكتەری عەقڵمەند یان مۆدێلی عەقڵانییە (سیف زادە، 1384: ص 348). ئەم مۆدێلە لەسەر ئەم بنەمایە دروست بووە كە مرۆڤ وەك بوونەوەرێكی ئابووری و عاقڵ لە ژینگەیەك كە بەتەواوی بۆی دیار و ئاشكرایە، باشتـرین هەڵبژاردن دەكات و باشتـرین هەڵبژاردنیش بـریتییە لە سەركەوتن لە بەدەستهێنانی هەموو ئامانجەكانی ڕێكخراوەكە و گەیشتن بە ئامانجی ویستـراو، ئەم هەڵبژاردنەیش لەسەر ئەم گریمانانە ڕاوەستاوە:

١- دروستكردنی بڕیار لە هەلومەرجێكی دڵنیاییی تەواودا دەبێت.

٢- بڕیاروەرگر هەموو زانیارییەكانی بە شێوەی تەواو لەبەردەستیدایە و توانای پێویستی بۆ كەڵكلێوەرگرتنیانی هەیە.

٣- پێوەرەكانی هەڵبژاردن ئاشكرا و ڕوونە و، بڕیاروەرگر خاوەن سیستەمێكی لۆژیكییە كە دەتوانێت بە ڕێكخستنی بەهاكانی، ڕێگە جیاجیاكان پۆلین بكات.

٤- بڕیاروەرگر لەگەڵ ئەوەی كە دەتوانێت دەرەنجامەكان لە ڕووی ئابووری و بەهاكانی تـرەوە هەڵبسەنگێنێت و لەگەڵ ڕێگەكانی تـر بەراوردیان بكات، لە هەڵبژاردنیشدا ئازادیی تەواوی هەیە.

٥- لە چوارچێوەی ئەم گریمانانەدا بڕیاروەرگر دەتوانێت ڕێگەیەك هەڵبژێرێت كە باڵاتـرین بەهای لە ڕووی ماددییەوە هەیە (استونر ودیگران، 1379: ص166).

 هەروەها لیتێل دەربارەی مۆدێلی ئەكتەری عەقڵمەند بە شێوەی هەڵبژاردنی عەقڵانی، بڕوای وایە كە لەم مۆدێلەدا وا گریمان دەكرێت كە مرۆڤەكان لە نێوان چەند ڕێگەدا، ئەو ڕێگەیە كە لەگەڵ مەبەستەكانیان هاوتەریبە هەڵدەبژێرن و بۆ تێپەڕین لە هەر ڕێگەیەك هەڵسەنگاندنی سوود و زیان دەكەن و لە دوای لێكدانەوە بە ڕێگەیەكدا دەڕۆن (لیتل، 1388: ص64).

لە سیاسەتی دەرەوە و پەیوەندییە نێونەتەوەیییەكاندا، تیۆریی هەڵبژاردنی عەقڵانی لە لایەن ئالیسۆنەوە لەژێر ناونیشانی ئەكتەری عەقڵمەند، دارێژڕاوەتەوە و بە بڕوای ئالیسۆن، هەوڵدان بۆ گۆڕانكاری لە ڕووداوە نێونەتەوەیییەكان لەسەر بنەمای ئامانجەكان و هەڵسەنگاندنی نەتەوەكان و دەوڵەتان، نیشانەی مۆدێلی ئەكتەری عەقڵمەندە (الیسون، 1364: ص36).

دروستكردنی بڕیار لە سیاسەتی دەرەوە

بە شێوەیەكی گشتی بە بـڕوای جێمز ڕۆزێنا، سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەتان لەژێر كاریگەریی پێنج بگۆڕ یاخود فاكتەردایە:

١- تاك: كە تایبەتمەندییەكانی تاكی بڕیاروەرگر لەخۆ دەگرێت و ئەوانەی سیاسەتەكان جێبەجێ‌ دەكەن. ئەم فاكتەرە هەموو ڕەهەندەكانی تاكی بڕیاروەرگر وەك: بەهاكان، تواناكان و ئەزموونەكانی پێشووتـری تاك لەخۆ دەگرێت و وا دەكات كە بڕیارەكانی سیاسەتی دەرەوەی یان ڕەفتارەكەی، لە دروستكەرانی بڕیاری تر جیاواز بێت.

٢- ڕۆڵ: ڕۆڵی بڕیاروەرگر لەخۆ دەگرێت؛ واتا بەبێ ئەوەی كە گرنگ بێت كە ئەو كەسە چ تایبەتمەندییەكی كەسیی هەیە، بەڵكوو گرنگ پێگە و كاریگەریی ئەو ڕۆڵەی كە هەیەتی خوێندنەوەی بۆ دەكرێت.

٣- بگۆڕە حكوومییه‌كان: ئاماژە بەو ڕەهەندانەی پێكهاتەی حكوومەت دەكات كە بڕیارەكانی سیاسەتی دەرەوە سنووردار دەكات یان زیاتـریان دەكات؛ بۆ نموونە كاریگەریی پەیوەندیی دەسەڵاتی جێبەجێكردن و دەسەڵاتی یاسادانان لە سیاسەتی دەرەوەدا یاخود پێكهاتە و سیستەمی سیاسی، نموونەی بگۆڕە حكوومییه‌كانه‌.

٤- بگۆڕی كۆمەڵگە: ئاماژە بەو ڕەهەندە ناحكوومییانە دەكات كە لە لایەن كۆمەڵگەوە كاریگەریی لەسەر ڕەفتاری دەرەكی هەیە، وەك: هەڵوێستە بەهایییەكانی زۆرینەی كۆمەڵگە، یەكێتیی نەتەوەیی و ئاستەكەی و ئاستی پیشەییبوون و...، كە كاریگەریی هەیە لەسەر ناوەڕۆكی ئامانج و ئایدیا و سیاسەتە دەرەكییەكانی دەوڵەت.

٥- بگۆڕە ژینگەیییه‌كان: هەموو ئەو ڕەهەندە نامرۆیییانەی ژینگەی دەرەكیی كۆمەڵگە یان هەر كردەوەیەك كە لە دەرەوە ڕوو بدات و بابەتەكانی سیاسەتی دەرەوە كە بڕیاروەرگران سنووردار بكات یان كاریگەرییان لەسەر دابنێت، وەكوو: واقعییەتە جوگرافییه‌كان یاخود ئایدیۆلۆژیی لایەنە دژەكان كە كاریگەریی لەسەر بڕیارەكان دەبێت. بەگشتی ئامانجی "ڕۆزێنا" تەنیا دەستنیشانكردنی بگۆڕەكانی سیاسەتی دەرەوە نییە، بەڵكوو نیشان دەدات كە هەر كام لەم بگۆڕانە یان فاكتەرانە لە سیاسەتی دەرەوەی وڵاتانی گەورە، بچووك، پێشكەوتوو، دواكەوتوو یان كۆمەڵگەی داخراو و كراوە، چ ڕۆڵێكیان هەیە. بۆ نموونە ناوبـراو بڕوای وایە كە لە كۆمەڵگە گەورەكانی پێشكەوتوودا فاكتەرەكانی ڕۆڵ، كۆمەڵگە، حكوومەت، سیستەمی نێونەتەوەیی و تاك، دوا بە دوای یەك كاریگەرییان هەیە، بەڵام لە وڵاتانی دواكەوتوو، فاكتەرەكانی تاك، سیستەمی نێونەتەوەیی، ڕۆڵ، حكوومەت و كۆمەڵگە، كاریگەرترن. (منصوری مقدم و اسمعیلی، 1390: ص288ـ289).

بە شێوەیەكی گشتی فاكتەرەكانی كاریگەر لەسەر دروستكردنی بڕیار لە سیاسەتی دەرەوەیشدا بـریتین لە: بەها كۆمەڵایەتییەكان، تایبەتمەندییەكانی بڕیاروەرگران، ناسیۆنالیزم، ئایدیۆلۆژی، ڕای گشتی، گەڕانەوە بۆ بڕیارەكانی ڕابـردوو، پێویستییەكانی دەوڵەت و گرووپەكانی بەرژەوەندی و گوشار، كەسایەتیی ڕێبەرانی باڵای نەتەوەیی، جۆری حكوومەت و سیستەم، پێگەی هێز و توانای دەوڵەت، پێگە و ڕۆڵی دەوڵەت لە پانتای نێونەتەوەیی و هەلومەرجی نێونەتەوەیی.

دووەم: هەرێمی كوردستان

لە هەرێمی كوردستاندا بە هۆی سروشتی كۆمەڵایەتی، ئابووری و مێژوویی و تەنانەت كەلتووریی هەرێمەكە، پاشان بە هۆی نەبوونی دەوڵەت، ئەكتەرە و فاكتەرەكانی كاریگەر لەسەر دروستكردنی بڕیار بەسەر لانی كەم دوو دەستەی ا- فەرمی/یاسایی و ب- نافەرمی/نایاسایی و، هەروەها دوو ئاستی ناوخۆیی/عێراقی و هەرێمی/دەرەكیدا دابەش دەكرێت.

١- دروستكردنی بڕیاری فەرمی/ یاسایی

لە ڕووی دروستكردنی بڕیاری ناوخۆیی و دەرەكی لە هەر دەوڵەتێك، پێویستە سیستەمی سیاسی و، هەروەها دامەزراوە و دامودەزگه‌ حكوومییەكان لەبەرچاو بگرین. بەم واتایە كە دەستوور چۆنێتیی دابەشكردنی دەسەڵاتەكان و چۆنێتیی پەیوەندییان و، هەروەها قورساییی ناوەندی بڕیار دەستنیشان دەكات و بەپێی ئەو دەستوورەیە كە سیستەمی سیاسی دیاری دەكرێت و تاك و دامەزراوەكان دەتوانن لەو پرۆسەیەدا بەشدار بن. هەرێمی كوردستانیش هەرچەندە تاوەكوو ئێستا دەستوورێكی نییە، بەڵام بە هۆی ئەوەی كە هەرێمی كوردستان بەشێكە لە دەوڵەتی عێراق و بە هۆی فیدراڵیبوونی عێراق، دەستووری عێراق لە لایەك و ئەو یاسایانەی كە سروشتی دەستوورییان هەیە لە لایەكی ترەوە، ڕۆڵی سەرەكییان لە داڕشتنی بڕیارە یاسایی و سیاسییەكاندا هەیە. بۆیە بەپێی ئەو دوو فاكتەرە و لە ڕووی شكڵی و ڕواڵەتییەوە پەرلەمانی هەرێمی كوردستان سەرچاوەی یاسادانان (دەسەڵاتی یاسادانان) و لە ڕووی یاسایییەوە گرنگترین دامەزراوەیە لە هەرێمی كوردستان. بەڵام ئێمە دەبینین بێجگە لە دەسەڵاتی دادوەری، لەپاڵ ئەوەیش سەرۆكی هەرێمی كە تاوەكوو ئێستا بەپێی یاسا بە شێوەی ڕاستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت (پێش هەڵپەساردنی سەرۆكایەتیی هەرێم) و سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیران و كابینەكەی (وەزارتەكان) بوونی هەیە، بۆیە دوانەیی لە دەسەڵاتی جێبەجێكردن قورساییی زیاتر دەداتە دەسەڵاتی جێبەجێكردن.

 بەپێی چوارچێوە تیۆرییەكەی بابەتەكە، دەبینین كە لە هەرێمی كوردستان تاك و كارەكتەرەكانی گرنگی بڕیاردروستكەر، لە دەرەوەی پەرلەمانی كوردستانن و بۆیە زۆربەیان پۆستەكانی دەسەڵاتی جێبەجێكردن هەڵدەبژێرن. بەڵام ئەزموونی بیرۆكراسی و سیاسی و تەنانەت یاساییی هەرێمی كوردستان ئەوەمان پێ دەدەڵێت، كە قورسایی و ناوەندی سەرەكیی دروستكردنی بڕیار لە دەرەوەی دامەزراوە فەرمی و یاسایییەكانە. هەر بۆیەیشە كە لە هەرێمی كوردستان، ناكرێت تەنیا لە چوارچێوەی هەڵبژاردن و پرۆسەی فەرمیی سیاسی و یاسایی و لە چوارچێوەی دامەزراوە و دامودەزگه‌ حكوومییەكاندا و بەپێی هاوسەنگی و دابەشكردنی دەسەڵاتەكانی جێبەجێكردن و یاسادانان و دادوەریدا بڕیار دروست بكرێت و، چۆنێتیی پرۆسەی دروستكردنی بڕیار شرۆڤە و دەستنیشان بكرێت.

٢- دروستكردنی بڕیاری نافەرمی

لە ڕاستیدا لە هەرێمی كوردستان ناوەندەكانی دروستكردنی بریاڕی نافەرمی بە هۆی فاكتەرەكانی كەلتووری، كۆمەڵایەتی و مێژوویی و پاشان سیاسی و تەنانەت سەربازی-ئاسایشی و ئابووری، گرنگیی زیاتر و ڕۆڵی بەرچاوتریان لە پرۆسەی دروستكردنی بڕیاردا هەیە. هەر بۆیەیشە پەرلەمان، كە دەبێت گرنگترین شوێن و بەرزترین پلەی هەبێت، دەكەوێتە پەراوێزەوە. لە هەرێمی كوردستاندا دەتوانین گرنگترین ناوەندی دروستكردنی بڕیاری نافەرمی، بە "حزبە سیاسییەكان" بزانین. بەم واتایە كە ئەوە كارەكتەرەكانی ناو حزبه‌ سیاسییەكانن كە دەستنیشانی نەخشە و سیمای سیاسەتی هەرێمی كوردستان و پاشان بەیاساییكردنی ئەو بڕیارانە بەپێی ئەو هاوسەنگییەی كە لە ڕووی كۆمەڵایەتی و سەربازی-سیاسییەوە لە نێوانیاندا هەیە دەكەن. بۆیەیشە كە پەرلەمانتارەكان ناتوانن سەربەخۆ لە مەكتەبی سیاسیی حزبە سیاسییەكان بڕیارە گرنگ و چارەنووسسازەكان دروست بكەن. لێرەوەیە كە چەند بگۆڕ و فاكتەری دیكە لە پرۆسەی دروستكردنی بڕیار لە هەرێمی كوردستان دێنە ئاراوە. لە گرنگترینیشیان دەتوانین ئاماژە بە مێژووی ئەو حزبانە و ئەزموونیان لە مامەڵەكردن لەگەڵ یەكتری بكەین و هەر بەم هۆیەوه‌ بوونی جۆڕێك لە بێمتمانەیی لە نێوانیاندا دەبینرێت. هەر بۆیەیشە كە هەوڵ دەدەن هاوسەنگییەك لە قازانجی خۆیان لە دامەزراوە گرنگەكانی وەكوو سەربازی و ئابووری دروست بكەن. بەم پێیە لە هەرێمی كوردستاندا بوونی كۆنترۆڵی حزبە سیاسییەكان لەسەر دوو سەرچاوەی گرنگی سەربازی/هەواڵگری-ئاسایشی و پاشان ئابووری، وا دەكات كە كاریگەرییان لەسەر كۆی پرۆسەی سیاسی، بە هەڵبژاردنەكانیشەوە هەبێت.

ئەمەیش بۆتە هۆی ئەوەی كە ئەكتەرە سیاسییەكان بە هۆی كەلتووری سیاسیی هەرێمی كوردستان، دردۆنگ و دوودڵ بن لە ڕادەستكردنەوە و بەدامەزراوییكردنی دامەزراوەی سەربازی (پێشمەرگە) و ئابووری (كە لە هەرێمی كوردستان سەرەكیترینیان نەوت و گازە)؛ بەم پێیە سیاسەت و ئابووری و بواری ئاسایشی و سەربازی، بەتوندی تێكەڵاو یاخود ئاوێتەی یەكتری بوونە. ئەمەیش یەكێك لە تابەتمەندییەكانی ئەو وڵاتانەیە كە بە Reinter state (دولة ريعية) دەناسرێن و سەرچاوەی سەرەكیی داهاتیان (زیاتر لە 42%) لە فرۆشتنی سەرچاوەی سروشتی و بوارەكانی دیكە لە ڕێگەی دەرەكییەوە دابین دەكرێت. بۆیە سیمای سیاسیی هەرێمی كوردستانیش بەتوندی گرێدراوی ئەو تایبەتمەندییەی ئابووری- سیاسییەكەیەتی. بۆیە پێویستە لە پرۆسەی دروستكردنی بڕیار و، هەروەها دەستنیشانکردنی فاكتەر و بگۆڕەكانی كاریگەر لەو پرۆسەیەدا ئەم بابەتە لەبەرچاو بگرین.

 بە واتایەكی دیكە، تا ئەو كاتەی كە ئابووری-سیاسیی هەرێمی كوردستان لەژێر كاریگەریی فاكتەری داهاتی فرۆشتنی نەوت و سەرچاوە سروشتییەكان بێت، ئەوە سەرەڕای هەڵكشان و داكشانی ڕۆڵی حزبە سیاسییەكان، سیمای سیاسبی ئەم هەرێمە بەم شێوەیەی ئیستا بەردەوام دەبێت. لە ڕوانگەیەی ترەوە، فرەسەرچاوەكردنی داهاتی كوردستان و كەمكردنەوەی ڕۆڵی نەوت و گاز لە ئابووریی كوردستان لە لایەك و دروستبوونی دامەزراوەیەكی نیشتمانی بۆ هێزە سەبازییەكان، دەتوانێت هاوسەنگیی هێز لە نێوان ئەكتەرە سیاسییەكان و بەم پێیەیش ناوەند، بگۆڕ و فاكتەر و بەگشتی پرۆسەی دروستكردنی بڕیار بگۆڕێت.

بێجگە لەم فاكتەرانەیش، نابێت ڕۆڵی دەوڵەتانی سەرووهەرێمیی وەكوو ئەمریكا و، هەروەها ئەكتەری بەهێزی ناوچەكە وەكوو توركیا و ئێران و پاشان بەغدا و، كاریگەرییان لەسەر پرسە چارەنووسسازەكان فەرامۆش بكرێت كە لە سەروو ئیرادە و ویستی حزبە سییاسییەكانەوەیە، وەكوو گرنگترین ئەكتەری سیاسی لە هەرێمی كوردستان. بۆ نموونە لە پرسی ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی هەرێمی كوردستاندا یاخود پرسەكانی دیكەی چارەنووسساز، ڕۆڵی ئەم ئەكتەرە هەرێمییانه‌ بەرجەستە دەبێت. هەرچەندە لە پرۆسەی دروستكردنی بڕیار و كاریگەریی ئەكتەر و فاكتەرەكانەی دیكە لە هەرێمی كوردستان، دەتوانین ئاماژە بە ڕۆڵی میدیا و ڕای گشتی و، هەروەها كەلتوور و ناسنامە و فرەییی مەزهەب و ئایینی خەڵكی هەرێمی كوردستان بكەین.

لە ئاستی دەرەكییشدا (هەرچەندە كوردستان دەوڵەت نییە)، سیاسەتی هەرێمی كوردستان بەتوندی لەژێر كاریگەریی هەمان فاكتەرە ناوخۆیییەكاندایە.

كۆبەند

واقعی سیاسی و ئابووری و كەلتووری و پێكهاتەی كۆمەڵایەتی و ئاسایشی و، هەروەها پێگەی هەرێمی كوردستان لە عێراق و ناوچەكە و هاوسەنگیی هێزەكان لەو ناوچەیە لە ئاستی ناوخۆییدا، ئەوە ئاشكرا دەكات ئەكتەر و سەرچاوەكانی دروستكردنی بریار، لە دەرەوەی دامەزراوە فەرمییەكانی حكوومەت و یاسادانانەوەن. هەروەها چەندین بگۆڕ كاریگەرییان لەسەر ئەو پرسەیە هەیە. بێجگە لەمەیش ئەو واقعەی ئێستای هەرێمی كوردستان ئەو ڕوانگەیەی "جێمز ڕۆزێنا" دەسەلمێنێت كە لە كۆمەڵگە گەورە پێشكەوتووه‌كاندا لە پرۆسەی دروستكردنی بڕیاری دەرەكیدا فاكتەرەكانی ڕۆڵ، كۆمەڵگە، حكوومەت، سیستەمی نێونەتەوەیی و تاك، دوا بە دوای یەك كاریگەرییان هەیە، بەڵام لە وڵاتانی دواكەوتوو و گەشەنەسەندوودا، فاكتەرەكانی تاك، سیستەمی هەرێمی و نێونەتەوەیی، ڕۆڵ، حكوومەت و كۆمەڵگە، كاریگەرترن. ئەمەیش دووبارە بۆ ئەو بگۆڕ و ئەكتەرەكانە دەگەڕێتەوە كە بەپێی ئەو فاكتەرانە، ڕۆڵیان لە دروستكردنی بریاری یاسایی و سیاسییدا هەیە. لە ڕوانگەیەكی دیكەوە دەتوانین بڵێین كە بەپێی پلەبەندیی ئەو فاكتەر و بگۆڕانە لە هەرێمی كوردستاندا تاوەكوو ئێستا حزبە سیاسییەكان گرنگترین ئەكتەر و بەهێزترین بگۆڕن لە هەر دوو ئاستی ناوخۆیی و هەرێمیدا لە پرۆسەی دروستكردنی بڕیاری سیاسی و یاساییی ناوخۆیی و دەرەكی و، بەم پێیەیش ڕوانگە و ویست و تەنانەت بەرژەوەندییان دەكرێتە بڕیاری سیاسی و یاسایی.