د. پەرویز ڕەحیم قادر/ دکتۆرا لە ئاسایشی نەتەوەیی و مامۆستا لە بەشی پەیوەندییە  نێودەوڵەتییەكان و دیپلۆماسی/كۆلێژی زانستە سیاسییەكان-زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەکی

زۆر جار کارەسات یاخود ڕووداوێکی نەتەوەیی، کۆمەڵایەتی، ئابووری، سیاسی و کۆمەڵایەتی، سیاسەتمەدار و لێکۆڵەران شۆک دەکات. ئەمانەش لە ململانێیەکی توندی سیاسی لە هەرێمی کوردستان بەرجەستە دەبێتەوە، کە تەنانەت دەگاتە ئاستێک کە هێڵەکانی نیشتمانپەروەری و خیانەتی نیشتمانی تێکەڵ دەبێت و هەر ئەکتەرێک ڕەفتاری خۆی بە "کوردایەتی" پێناسە دەکات. ئەوەی جێگەی سەرسوڕمانە ئەوەیە کە هەردوو بەرە یاخود بەرەکان تا ڕاددەیەک خاوەن ڕەوایەتیی سیاسین بۆ ئەو گوتار و ڕەفتارانە. لە ڕوانگەیەکی تر، هەموو ئەکتەرەکان زۆر یان کەم، پێگەیەگی کۆمەڵایەتییان هەیە و ڕەفتار و سیاسەتەکانیان ڕەوایەتی لە گوتارێک لە کۆمەڵگەی هەرێمی کوردستان وەردەگرێت. کۆی ئەم هاوکێشەیەیش کاریگەریی ئەرێنی یاخود نەرێنیی لەسەر ئاسایشی سیاسیی هەرێمی کوردستان دەبێت.

ئەم نووسینە هەوڵێکە بۆ تیشکخستنە سەر ئاسایشی سیاسیی هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی ڕەوایەتیی سیاسی و لەژێر کاریگەریی لێکترازانە نوێیە کۆمەڵایه‌تییەکان. بەم واتایە بۆ ئەوەی لە هۆکار و بنچینەی بەرزبوونەوە یاخود دابەزینی ڕەوایەتیی سیاسیی حزب و ئەکتەرەکان و تەنانەت حکوومەت و گرووپە مەرجەعە ئاسایشییەکان و... لە هەرێمی کوردستان تێ بگەین، پێویستە بە گرنگی و هەستیارییەوە لێکترازانە نوێیە کۆمەڵایەتییەکان تاوتوێ بکەین.

قەیران لە "ڕەوایەتیی سیاسی"ی ئەکتەرەکان لە هەرێمی کوردستان

بە دەربڕینێکی سادە، ڕەوایەتی بریتییه‌ له‌ هۆكار و بنه‌ما كۆمه‌ڵایه‌تییەکانی ویستراوبوون و دڵخوازبوونی لایەن، كه‌س یاخود گوتارێک‌. بەم پێیەیش به‌ڕه‌وا زانینی سیاسەت و دانپێدانان بە ڕەفتاری ئەم ئەکتەر و دامەزراوانە، كه‌ لێره‌دا له‌ ڕەوایەتیی یاسایی و هەڵبژاردن و پاشان گوتاری سیاسی و ئەزموونی ڕابردوو و له‌ ڕه‌فتاری سیاسیی حکوومەت و دامەزراوەکان لە لایەک و، لە لایەکی ترەوە ئەکتەر و حزبەکاندا خۆی دەبینێتەوە. لەم سۆنگەیەوە، هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی گرفتێکی شاراوە بۆتەوە کە ئەویش دروستبوونی قەیرانە بۆ ڕەوایەتیی سیاسیی ئەکتەرەکان کە کار دەکاتە سەر گواستنەوەی ئەم قەیرانە بۆ حکوومەت و دامەزراوە فەرمییەکان.

ئەم دیاردەیە زیاتر لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و لە ڕێگەی هۆیەکانی ڕاگەیاندن و تۆڕەکانی ئەنتەرنێته‌وه‌ بەرجەستە بووە. ڕاستییه‌كه‌ی، ڕەوایەتی پێش ئەوەی فەرمی و یاسایی و دەرەکی بێت، زیاتر دەروونی و ناوخۆیی و هەستەکییە. بۆیە تەنیا دەنگ و پێگەی یاسایی و فەرمی بەس نییە بۆ پێوانەکردنی ڕەوایەتی. هەروەها دروستنه‌بوونی ده‌سه‌ڵاتێكی سیاسیی سه‌رتاسه‌ری و یه‌كگرتوو یاخود حكوومه‌تێكی خاوه‌ن سه‌روه‌ریی كاریگه‌ر (له‌ هه‌موو ناوچه‌كان) و، به‌ڕێوبردنی ناوچه‌كانی هه‌رێمی كوردستان له‌سه‌ر بنه‌مای دوو ــ زۆن (سه‌وز-نیلی/ زه‌رد)، بۆته‌ هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له ‌ڕووی نوێنه‌رایه‌تیكردنی هه‌موو سه‌رووناسنامه و ورده‌ناسنامه‌كان له‌ چوارچێوه‌ی ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌ییدا ڕه‌وایه‌تیی لاواز بێت و، به‌م پێیه‌یش له‌ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی پێداویستییه‌كانی هاووڵاتیانی هه‌رێمی كوردستاندا وەکوو ئەرکی سەرەکیی حکوومەت بێتوانا دەربکەوێت. بۆیه‌، حزب و تاكه‌كان له‌ ده‌ره‌وه‌ی گوتاری زاڵی فه‌رمی-نه‌ته‌وه‌یی بۆ ڕه‌وایه‌تی و به‌رده‌وامبوونی خۆیان، هه‌وڵ ده‌ده‌ن له‌ ده‌ره‌وه‌ی حكوومه‌تی هه‌رێم، ئه‌م پێداویستییانه‌ ده‌سته‌به‌ر و دابین بكه‌ن.

 هەر لەم ڕوانگەیەیشەوەیە کە پێویستە گرنگی بە لێکترازانەکان، کە کاریگەرییان لەسەر ڕەوایەتیی سیاسیی ئەکتەرەکان هەیە، بدرێت، بۆ ئەوەی هەوڵی ناچالاککردنی ئەم لێکترازانانە بدرێت، چونکە لە کۆتاییدا کاریگەریی نەرێنیی لەسەر ئاسایشی سیاسی و بەم پێیە ئاسایشی نەتەوەییی هەرێمی کوردستان هەیە. گریمانەی ئەم وتارە ئەوەیە کە ئەگەر ڕەوایەتی و ئاسایش پێکەوەگرێدراو بن و هەردووکیان پێش ئەوەی ڕەق، دەرەکی و ماددی بن، زیاتر ناوخۆیی و هەستەکی و دەروونین، بۆیە لێکترازانە نوێیە کۆمەڵاێەتییەکان لە ڕێگەی دروستکردنی قەیران لە ڕەوایەتیی سیاسییەوە کاریگەریی ڕاستەوخۆیان لەسەر ئاسایشی سیاسیی هەرێمی کوردستان دەبێت.

١- دابەزینی ئاستی بەشداری لە هەڵبژاردنەكان

بەپێی نیشاندەرە سەرەکییەکانی ڕووپێوی هەرزەکاران و لاوان لە ساڵی ٢٠١٩ لە هەرێمی کوردستان کە دەرخەری زۆر ڕاستییە لەسەر لێکترازانە کۆمەڵایەتییەکانی هەرێمی کوردستان و، هەروەها حەز و ئارەزووی جیلی نوێ، بۆمان دەردەکەوێت کە تەنیا ڕێژەی 14.8% لەو تەمەنه‌دا بەبەردەوامی بەدواداچوونیان بۆ کاروباری ناوخۆیی لە هۆیەکانی ڕاگەیاندن کردووە. ئەمەیش دەرخەری ئەو گۆڕانکارییەیه‌ کە جیلی نوێ بە هۆکاری جۆراوجۆر حەز و ویستی بەشداریی سیاسیی لاوازە و گرنگی بە کاروباری سیاسی نادات، ئەگەر ڕاستەوخۆ پەیوەست نەبێت بە خۆشگوزەرانی و ژیانی تاکەكه‌سییەوە. هەرچەندە ئەم دیاردەیە تایبەت نییە بە هەرێمی کوردستان و تەنیا لاوان و گەنجانی ئێمەوە، بەڵکوو ئەمە لە ئاستی وڵاتانی پێشکەوتوو و پێگەیشتووی دیموکراسی و بەم پێیە لە ئاستی وڵاتانی تریش هەر ڕاستە. کەمترین لێکەوتەی ئەم نیشاندەرە دابەزینی ئاستی بەشداریی سیاسی و، هەروەها گرنگیپێنەدانه‌ بە کاروباری سیاسی. هەرچەندە بەپێی هەمان ڕووپێو ئەوانەی کە بەشدارییان لە هەڵبژاردنی گشتیی نیشتمانی (ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق) کردووە ڕێژەیان 66.6% بووە و، ڕێژەی 69.7% ڕایان گەیاندووە کە لە هەڵبژاردنی گشتیی داهاتوودا بەشداری دەکەن، بەڵام خاڵی جێگەی سەرنج و وردبوونەوەی ئەوەیە کە لە لایەک تەمەنیان لە نێوان ١٠ بۆ ٣٠ ساڵ بووە کە بەشێکی زۆر مافی بەشدارییان نییە و بەشێکی زۆریش بۆ یەکەم جار مومارەسەی ئەم مافە دەکەن وەکوو ڕەفتارێک بۆ گەورەبوون و خۆسەلماندن و، لە لایەکی تریشەوە ئامارە ڕاستەقینەکانی ڕێژەی بەشداریی هەڵبژاردنی ڕابردووی پەرلەمانی کوردستان و پەرلەمانی عێراق، پێچەوانەی ئەمە دەردەخات.  

بەپێی ئەم ڕووپێوە، ڕێژەی 30.4% لە لاوان "بێزاری و نەبوونی متمانە لە بەشداریکردن" وەکوو یەکێک لە ئاستەنگەکانی بەردەم لاوان دادەنێن کە وا دەکات لاوان لە چالاکییە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکاندا بەشدار نەبن. هەروەها ڕێژەی 42.4% لە لاوان، نەبوونی هەل بۆ بەشداریکردن، بە ئاستەنگی سەرەکی دەبینن لەم بوارەدا. لە ڕووی گۆڕانكاریی دیموگرافییەوە و بەپێی ئامارەكان، هەرێمی كوردستان كۆمەڵگەیەكی گەنجە (نێونجی 22 ساڵ تەمەن)؛ بۆیە ئەمە گوشاری سەر سیستەم بۆ دابینكردنی پێداویستییەكان و، هەروەها بەشداریپێكردنیان لە دروستكردنی بڕیار بە ئامراز و میكانیزمی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بەرز دەكاتەوە. پێكهاتەی كۆمەڵگە لە ڕووی باوكسالاری-پیاوسالاری و، هەروەها پرسی بەشداری و جیاكاریی ژنان، فاكتەرێكی پێكهاتەییی دیكەیە كە ڕۆڵ و پێگەی گەنج بۆ بەشداریی سیاسی لاواز دەكات. لە لایەك نیوەی گەنجان كە ئافرەتن، بەربەستی سەرەكییان لە بەردەمدایە و، لە لایەكی تریشەوە ئەم باوكسالارییە لە سیستەمی سیاسیدا ڕەنگ دەداتەوە كە به‌ پاتریمیۆنالیزم یاخود لە ئێستادا نیۆپاتریمیۆنالیزم دەناسرێت. لێرەوە كەلتوور و تەنانەت ئایین و مەزهەب، لەسەر ئاستی ئەو بەشدارییە سیاسییە ڕۆڵ دەبینن.

جگە لەمانەیش، "تاكگەرایی" تایبەتمەندیی كۆمەڵگەیەكی مۆدێرن و دیموكراسییە، بەڵام بەپێی پێكهاتەی كۆمەڵایەتی و كەلتووریی كۆمەڵگە دواكه‌وتووەكان و كوردستان، زیاتر دابەشبوونی جوگرافی و ئه‌تنیكی و ئایینی و مەزهەبی و عەشیرەیی زاڵە و، بۆیە ئەمە بەربەستی سەرەكییە بۆ بەشداریی گەنجان وەكوو "تاك". لە هەمان كاتیشدا گەنجانیش بەپێی ئەو لێكترازان و كەڵێنە كۆمەڵایەتییانە دابەش دەبن و، تەنانەت ململانێ دێتە ئاراوە.

٢- كەمبوونەوەی پاڵپشتیی سیاسی

هه‌ر سیسته‌مێكی سیاسی، به‌رگری له‌ مانه‌وه‌ و به‌رده‌وامیی خۆی ده‌كات. شێوازی ئه‌م به‌رگری و مانه‌وه‌یه،‌ ده‌ربڕی ئاستی پێگه‌یشتوویی و پێشكه‌وتنی ئه‌م سیسته‌مه‌ سیاسییه‌یه‌. ئه‌مه‌یش له‌ پرۆسه‌ی سیاسیی هه‌ر ده‌وڵه‌تێك به‌رجه‌سته‌ ده‌بێت. هه‌ر به‌م هۆیه‌یشه‌ كه‌ هه‌ر سیسته‌مێكی سیاسی له‌ ڕێگه‌ی ده‌سته‌به‌ركردنی یارمه‌تی و پاڵپشتی و ڕه‌زامه‌ندیی هاووڵاتیانه‌وه،‌ ئه‌و مانه‌وه‌یه‌ و، به‌و پێیه‌یش ڕه‌وایه‌تیی خۆی به‌رهه‌م ده‌هێنێته‌وه‌. بەپێی نیشاندەرە سەرەکییەکانی ڕووپێوی هەرزەکاران و لاوان لە ساڵی ٢٠١٩ لە هەرێمی کوردستان تەنیا ڕێژەی 10.3% ڕایان وایە کە لاوازیی دامەزراوەکانی دەوڵەت و، ڕێژەی 29.1%  لەو تەمەندا بڕوایان وایە کە ڕێکنەکەوتنی سیاسیی لایەنەکان کار دەکاتە سەر سەقامگیری و ئارامی و ئاسایشی وڵات؛ بەڵام ڕێژەی 30.5% لەو تەمەنه‌دا پێیان وایە کە گەندەڵیی بەرێوەبردن و دارایی و سیاسی، کاریگەریی لەسەر سەقامگیری و ئارامی و ئاسایشی وڵات هەیە. ئەم زانیارییانە دەرخەری ئەو ڕاستییەن کە گرووپ و لایەنە سیاسییەکان ناتوانن وەکوو ڕابردوو لە چوارچێوەی دامەزراوە فەرمییەکان ئاسایش (یاخود لانی کەم هەستی هەبوونی ئاسایش و سەقامگیری) دابین و دەستەبەر بکەن، چونکە بەپێی نوێترین و دوایین لێکۆڵینەوە و تیۆرییە ئاسایشییەکان، ئاسایش پێش ئەوەی ماددی، بینراو و هەستپێکراو و دەرەکی و ڕاستەقینە بێت، دەروونی و ناوخۆیی و هەستەکی و ناماددییە. کەواتە سەرچاوەی ئاسایش کە پێشووتر دەوڵەت و پاشان گرووپ و لایەنە فەرمییە سیاسییەکان بوون، ئێستاکە گۆڕدراوە بۆ دەرەوەی ئەو ڕێکخراو و دامەزراوانە. ئەم تایبەتمەندییە وا دەكات، كە تاك و گرووپە كۆمەڵایەتییەكان لە چوارچێوەی بزووتنەوە نوێیەكاندا خۆیان ببینەوە. ئەم خاڵە هەم هەڕەشەیە و هەمیش دەرفەت. بەم واتایە چیتر هەموو تاكەكان تەنیا لە چوارچێوەی حزبی سیاسیدا خۆیان نابیننەوە، بەڵكوو لە بزووتنەوە نوێیە کۆمەڵایەتییەکاندا هەوڵی چالاكیی كۆمەڵایەتی و دەستەبەركردنی ماف و ئازادییەكانیان دەدەن. ئەگەر دەرفەت بۆ بەشداریی سیاسیی گەنجان لە پرۆسەی دروستكردنی بڕیار بڕەخسێندرێت، ئەوە گەنجان پاڵپشتی لە سیستەمی سیاسی دەكەن و متمانەی پێ دەكەن؛ بەڵام بەپێچەوانەوه‌ بەهۆی نامۆبوونیان لە سیاسەت ئەوە بە دوو میكانیزمی 1- دژایەتی و 2- پاسیڤبوونی سیاسی، كاردانەوەیان دەبێت.

٣- كەلتووری بەرخۆری

سەرمایەداری و بەرهەمهێنان كۆڵەكەی سەرەكیی پرسەكانی مۆدێرنیزاسیۆنە. بەم پێیە ئابووریی سیاسیی هەر وڵاتێك ئەو دەرفەتە بۆ بەشداری بەگشتی و بەشداریی گەنجان به‌تایبه‌تی دەخوڵقێنێت. لە سیستەمی "ڕێنتییەر ستەیت" كە داهاتی وڵات لەسەر فرۆشتنی بەرهەمی سروشتی و بەتایبەتی نەوت و گازە، ئەوە هاوكێشەكان پێچەوانەیە. بەم واتایە كە لە كوردستان ئەوە حكوومەتە كە سەرچاوەی ئابووری و دارایییە نەك "تاك" و كۆمپانیاكان. بۆیە لێرەوە سەربەخۆییی ئابووری، ڕۆڵی گرنگ بۆ بەشداریی گەنجان دەگێڕێت. یەکێک لە نیشاندەرە سەرەکییەکانی لێکترازنە نوێیە کۆمەڵایەتییەکان کە کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر ئاست و ڕێژەی ڕەوایەتیی سیاسیی ئەکتەرەکان هەیە، بریتییە لە پەرەسەندنی کەلتووری بەرخۆری لە کۆمەڵگە دواکەوتوو و پەرەنەسەندووه‌كان و بەتایبەتی لە وڵاتە نەوتییەکان. ئەم کەلتوورە چ لە ڕەهەندە ماددی و ئابوورییەکەی و چ لە بوارە کەلتووری و هزرییەکەیه‌وه‌، وا دەکات کە تاک لە هەرێمی کوردستان نەتوانێت وەکوو وڵاتێکی بەرهەمهێنەر خاوەن ئابووریی سەربەخۆ و بەم پێیەیش تاکی سەربەخۆ بێت. بوونی کەلتووری بەرخۆری، کاریگەریی ڕاستەوخۆیشی لەسەر سیاسەت و چۆنیەتیی تێڕوانینی تاکەکان بۆ حکوومەت و دەسەڵاتدارییەتی و سیاسەت و لە بەرامبەریشدا ڕوانگەی حزبه‌ سیاسییەکان بۆ سیاسەت هەبێت. بەم واتایە کە تاکەکان شوێنکەوتووی ئەو سیاسەت و بەم پێیە حزبەوەن کە پێداویستییەکانیان بەبێ بەرهەمهێنانی تاکەکەسی و بەشداری لە ئابووریی وڵات دابین بکات و، لە لایەکی تریشەوه‌ حزبه‌کان هەوڵ دەدەن بە دابینکردنی ژیانی ماددیی تاکەکان، ئینتیما و وەفادارییان دەستەبەر بکەن. لە کۆتاییشدا داهێنان و ئابووریی سەربەخۆ و بەگشتی سەرچاوە ماددی و مرۆیییەکانی کۆمەڵگە بەفیڕۆ دەچێت. لێکەوتەکەیشی ئەوەیە کە چونکە لەم کەلتوورەدا بەهاکان بەهای مۆدێرن و دیموکراسی نین و لەم سۆنگەیشەوە جێگۆڕکێی کۆمەڵایەتی و سیاسی بەپێی شیاوێتی و لێهاتوویی و پسپۆڕی نابێت، بەڵکوو میکانیزم و پرۆسەی ناتەندروست جێگەی دەگرێتەوە.

٤- بەرگری و نافەرمانیی مەدەنی

لە ئێستادا هیچ نەوەیەک لە ڕووە جۆراوجۆرەكانی تایبەتمەندی و ویست و داواكاری و ئایدیاڵەكان و تەنانەت پێویستییەكانی ژیانی ماددییه‌وه، ئاوینەی نەوەی پێش خۆی نییە‌. بۆیە لێكترازانێك لە نێوان داواكاری و ویستی جیلەكان و بەم پێیەیش تێڕوانینی سیاسییان دروست دەبێت. یەکێک لە گرنگترین گۆڕانکارییەکان کە کاریگەریی لەسەر لێکترازانی کۆمەڵایەتی هەیە ئەوەیە، کە جیلی نوێ زۆر گرنگی بە کاروبارە کۆمەڵایەتییەکان وەکوو ڕابردوو نادات؛ ئەمەیش بەهۆی کاریگەریی چەندین فاکتەر، بەتایبەتی ستایلی ژیانی نوێ و جیاوازیی بەهاکان و حەز و ویست و...؛ تەنانەت جۆرێک لە نافەرمانی کە سەرەتا لە بەرامبەر بەها کۆمەڵایەتییەکان دروست دەبێت، پاشان دەگوازرێتەوە بۆ بوار و پرۆسەی سیاسی. بۆ نموونە بەپێی نیشاندەرە سەرەکییەکانی ڕووپێوی هەرزەکاران و لاوان لە ساڵی ٢٠١٩ لە هەرێمی کوردستان، ڕێژەی 70.5%  لە لاوان هاوڕان کە زۆربەیان گرنگی بە بابەتە کۆمەڵایەتییەکان نادەن و، لە لایەکی تریشەوە ڕێژەی 73.2% لە لاوان هاوڕان لەگەڵ ئەوەی کە زۆربەی لاوان متمانەیان بە حزبە ئایینی و سیاسییەکان نییە. بەرگری لە ناسنامەی تاکەکەسی و تا ڕاددەیەک جیاوازیی تاکەکان و، هەروەها نافەرمانیی مەدەنی لە هەمبەر سیاسەتی فەرمی و بەها کۆمەڵایەتییەکان و تەنانەت هەڵوێست لە بەرامبەر ڕووداوە سیاسییەکان جگە لەوەی تایبەتمەندیی ئەو تەمەنەیە؛ چەشنێکیشە لە شێوازەکانی دروستکردنی ئەلتەرناتیڤ لە بواری کۆمەڵایەتی و سیاسی بۆ بەشداریی سیاسی و کۆمەڵایەتی. ئەم تایبەتمەندییە وا دەكات، كە تاكەكان خۆیان لە پرۆسەی خەباتی مەدەنیی خۆیاندا ڕێكخستن بكەن و گرێدراوی هیچ ڕێكخستنێكی دیكە نەبن. لە هەمان کاتیشدا لەم ڕێگەیەوە هەوڵ دەدرێت بۆ کاریگەریخستنە سەر سیاسەتی حزب و لایەنەکان و نیشاندان و بەرجەستەکردنی داواکاری و ویستەکانی ئەم نەوەیە. کۆی ئەمانەیش ئەوە دەردەخات کە لایەنە سیاسییەکان و دامەزراوە فەرمییەکانی دەسەڵاتدارییەتی لە هەرێمی کوردستان، پێویستیان بە دووبارە پێداچوونەوە بە سیاسەت و ستراتیژی کارکردن و پێناسەکردنەوەی دەستەبەرکردنی ڕەوایەتیی سیاسی هەیە. بەپێچەوانەوە ئاسایشی سیاسی دەکەوێتە ژێر هەڕەشەوە، بەڵام لە هەمان کانتیشدا دەرفەتە، چونکە لە ئێستادا ئەم ناڕەزایەتییانە زیاتر مەدەنی و ئاشتییانەن، بەپێچەوانەی ڕابردوو کە زیاتر چەکداری و توندوتیژانە بوون. لە ئێستادا دروستبوونی ناڕەزایەتی و خۆپێشاندان و مانگرتن و دروستكردنی بزووتنەوە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانیش، چەشن یاخود شێوازێكە لە بەشداریی سیاسی. بۆیە ئەگەر سیستەمی سیاسی وه‌ڵامی داواكارییەكان لە ڕێگەی بەشداریپێكردنی گەنجان نەداتەوە، ئەوە بەدڵنیایییەوە بزووتنەوەی جۆراوجۆری دژەسیستەم دێتە ئاراوە و دروست دەبێت.

٥- گۆڕینی ستایلی ژیان

ڕاگەیاندن و شۆڕشەكانی زانیاری و تەكنەلۆژیا و پەیوەندی، كاریگەرییان لەسەر ستایلی ژیان و داواكاریی وەكیەك و وێكچووی گەنجان هەیە. هەروەها لەم ڕێگەیەیشەوە جۆرێك لە بەشداریی سیاسی و كاریگەری لەسەر سیاسەتە گشتییەكانی هەر كۆمەڵگەیەك دەبینرێت، بەتایبەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و، باشترین نموونەیش بەهاری عەرەبی و بەشداریی گەنجان لە ڕێگەی خۆڕێكخستن لە شۆڕشەكان كە بە شۆڕشی تویتەری و فەیسبووكی و...، ناسرا. بەپێی دوا خەملاندنی دانیشتووان لە دەستەی ئاماری هەرێمی کوردستان بۆ ساڵی ٢٠١٨، هەرزەکاران و لاوان لە تەمەنی نێوان (١٠-٣٠) ساڵ، 39.5%ی کۆمەڵگە لەسەر ئاستی هەرێمی کوردستان پێک دێنن. لە لایەکی تریشەوە بەپێی نیشاندەرە سەرەکییەکانی ڕووپێوی هەرزەکاران و لاوان لە ساڵی ٢٠١٩ لە هەرێمی کوردستان، ڕێژەی 82.6% لەو تەمەنه‌دا سەڵتن. هەر بەپێی ئەو ڕووپێوە ئەوانەی هاوڕان کە كوڕان هەروەك كچان یارمەتیدەر بن له كاری ماڵەوه، ڕێژەیان 84.6% و، لە لایەکی تریشەوە ئەوانەی هاوڕا بوونە کە کچان لەسەر بنەمای ویست و ئیرادەی بەخێوکەرانیان لەگەڵ خزمەکانیان هاوسەرگیری بکەن ڕێژەیان تەنیا 12% بووە. ئەوانەی وەرزش دەکەن لەو تەمەنەدا، ڕێژەیان 61.6% بووە. کۆی ئەمانەیش پێمان دەڵێت کە لێکترازان و  گۆڕانێکی قووڵ لە بەها و ڕوانگە و تێڕوانینی ئەم نەوەیە لەگەڵ نەوەی ڕابردوو هاتۆتە ئاراوە.

لە ڕوانگەی سیاسییەوە کاریگەریی گۆڕانکاری لە ستایلی ژیان تەنیا بە جلوبەرگ و خواردن و ڕەفتاری کەلتووری و کۆمەڵایەتی ناوەستێت، بەڵکوو لێکەوتەی سیاسیی جددیی دەبێت. بۆ نموونە ئەوانەی کە بەردەوام بەدواداچوونیان بۆ کاروباری نێودەوڵەتی لە هۆیەکانی ڕاگەیاندن کردووە، ڕێژەیان تەنیا 8% بووە. لە کاتێکدا نەوەی ڕابردوو بە هۆکاری سیاسی و کۆمەڵایەتی، گرنگترین سەرچاوەی هەواڵ و بەدواداچوون بۆ کاروباری نێودەوڵەتیی ئامێرەکانی ڕاگەیاندن، بەتایبەتی ڕادیۆ و تەلەڤزیۆن بووە لە هەرێمی کوردستان؛ ئەمەیش بەهۆی گرنگیی لێکەوتە و کاریگەرییەکانی گۆڕانکارییە نێودەوڵەتییەکان لەسەر ژیانی هاووڵاتیان بە بڕوای جیلی ڕابردووی کوردستان. لە کاتێکدا جیلی ئێستا بە ڕێژەی تەنیا 30.5% پێیان وایە، کە تەلەڤزیۆن گرنگی بە حەز و ئارەزووەکانی گەنجان دەدات. کەواتە حەز و ئارەزووی گەنجان لە لایەک وەکوو جیلی پێش خۆی سیاسی نییە و، لە لایەکی تریشەوە سەرچاوەی فەرمیی زانیاری، کە پێشووتر ڕۆژنامە و تەلەڤزیۆن و ڕادیۆ بوون، ئێستا بۆ هۆیەکانی تری ڕاگەیاندن گوڕدراوە و گواستراوەتەوە. ئەم گۆڕانی سەرچاوەی زانیاریوەرگرتن و زانیاریپێدانەش گۆڕانی گەورە و قووڵی لەسەر ڕەوایەتیی ئەکتەرەکان و  بەم پێیەیش گوتارەکانیان دەبێت. چونکە لە ڕابردوو ئەو لایەنەی کۆنترۆڵی ئامێر و هۆیەکانی ڕاگەیاندنی فەرمیی کردبایە، ئەوە گرنگترین سەرچاوەی ڕەوایەتیپێدانی سیاسی و بەم پێیەیش دەسەڵاتدارییەتیی دەستەبەر دەکرد و بەپێی ئایدیۆلۆژیا یاخود بەهاکانی خۆی ئەکت و ڕەفتاری سیاسیی پەسند و ویستراوی پێناسە دەکرد. بەڵام فرەبوونی سەرچاوەکانی زانیاری و لەژێرکۆنترۆڵ دەرچوونی و هاتنەئارای سەرچاوەی تر، فرەییی ئەکتەرەکانی لێ کەوتۆتەوە (بەپێچەوانەیشەوە) و، هەر ئەمەیش فرەییی لە سەرچاوەکانی ڕەوایەتیدا دروست کردووە.

٦- كەلتووری هاوردەكراو

ئەم دۆخەی ئێستای كوردستان و تەنانەت جیهان، سیاسەت بەرەو پۆپۆلیزم دەبات و لە بنەماكانی ڕاستەقینەی بەشداریی سیاسی دووری دەكاتەوە. ئەمەیش لە لایەك گەنجان بە ئاراستەی جۆراوجۆر دابەش دەكات و، لە لایەكی ترەوە پرس و داواكارییەكان ڕووكەشی و كورتخایەنن. یەکێک لە هۆکارەکانی لێکترازانی کۆمەڵایەتی لە هەرێمی کوردستان، کەلتووری هاوردەکراوە؛ بەم واتایە کە بەهۆی بەجیهانیبوون و شۆڕشەکانی زانیاری و تەکنەلۆژیا و پەیوەندی و پێکەوەگرێدراوبوونی کۆمەڵگە و وڵاتان، تاکەکان هەوڵی لاساییکردنەوە و هاوردەکردنی بەها کەلتوورییەکانی کۆمەڵگەکانی تر دەدەن. لەم نێوەندەیشدا بەهۆی نەبوونی ستراتیژییەکی کەلتووری و سیاسەتێکی ڕوون و دامەزراوەیی بۆ بەهێزکردنی بەها کەلتوورییەکانی کوردستان، کەلتووری عەرەب و فارس و تورک لەپاڵ  زاڵبوونی بەهاکانی کەلتووری ڕۆژاوایی وا دەکات، کە ناسنامەی تاکی کورد لێڵ و تەنانەت بزر، نەخوازراو و نەویستراو بێت. کەلتووری هاوردەکراو چونکە لە واقعە کۆمەڵایه‌تییەکان و پاشان لەگەڵ دینامیزمە سیاسی و ئابوورییەکانی هەرێمی کوردستان ناتەبایە، دەبێتە هۆی پێکدادن لە نێوان گرووپ و وردە-ناسنامەکان و، لەم نێوه‌ندەیشدا ناسنامەی کەلتووری و پاشان ناسنامەی نەتەوەییی کورد تووشی قەیران دەکات. هەر لەم چوارچێوەیەدایە کە ئەو حزب و لایەنانەی کە بانگەشەی پارێزگاری لە کەلتووری نەتەوەیی دەکەن، لە بواری کۆمەڵایەتی و پاشان سیاسیدا ڕووبەڕووی چەندین بەربەست و گرفت دەبنەوە.

 بۆ نموونە کاتێک کە هەڕەشەیەکی ئاسایشی دێتە ئاراوە، لایەنە فەرمییە سیاسییەکان و حکوومەت ناتوانن ئەو پرسە بە ئاسایشی بکه‌ن، چونکە لەلایەن تاکەکان یاخود جیلی نوێوه‌ وەکوو هەڕەشەیەکی ئاسایشی نابیندرێت و ناناسرێت. بەپێی نیشاندەرە سەرەکییەکانی ڕووپێوی هەرزەکاران و لاوان لە ساڵی ٢٠١٩ لە هەرێمی کوردستان، ڕێژەی 20.1% لە لاوان پێیان وایەکە "لێکترازانی خێزانی" و ڕێژەی 8.1%  "تاوان و تاوانکاری" و تەنیا ڕێژەی 7.2% "ناکۆکیی عەشایری" و ڕێژەی 12.5% "تیرۆر" بە گرنگترین هەڕەشەکانی سەر ئارامی و ئاسایشی هەرێمی کوردستان دەزانن. کەواتە بە هەڕەشەیەکی ئەوتۆی نابینن، بەڵام ڕێژەی 62.1% لە لاوان هیچ هەڕەشەیەک بۆ سەر هەرێمی کوردستان نابینن! لە کاتێکدا هەرێمی کوردستان چ لە ئاستی کۆمەڵایەتی و چ لە ئاستی سیاسیی ناوخۆیی و پاشان لە ئاستی عێراق و ئاستی هەرێمایەتیدا ڕووبەڕووی چەندین هەڕەشە و مەترسیی ئاسایشی بۆتەوە، بەڵام بەپێی ئەو ڕووپێوە لاوانی کوردستان بە ڕێژیەکی بەرز ئەمە ڕەت دەکەنەوە کە هەڕەشەیەکی جددی، چ لە ئاستی ناوخۆیی و چ لە ئاستی دەرەکی، لەسەر هەرێمی کوردستان هەبێت.

٧- ئامرازە تەكنۆلۆژییه‌كانی پەیوەندی و زانیاری

بەپێی نیشاندەرە سەرەکییەکانی ڕووپێوی هەرزەکاران و لاوان لە ساڵی ٢٠١٩ لە هەرێمی کوردستان، ڕێژەی 84.9% لە لاوان لە تەمەنی ١٠ بۆ ٣٠ ساڵی خاوەنی ئامێرە ئەلیکترۆنییەکانن (مۆبایل، کۆمپیوتەر و لاپتۆپ، تابلێت و ئایپاد و تەلەڤزیۆنی مۆدێرن)؛ هەروەها بە ڕێژەی 72% بەکاربەری ئینترنێتن و ڕێژەی 47.9%  یارییە ئەلیکترۆنییەکان دەکەن. لە لایەکی تریشەوە، ڕێژەی 60.2%  لەو تەمەندا، بەردەوامن لە خوێندن و ڕێژەی 52.0% لەو تەمەنەدا کاتەکانیان بە گەڕان بەناو ئینتەرنێت بەسەر دەبن و، ڕێژەی 21.2% کاتە بەتاڵەکانیان بە یاریکردنی ئەلیکترۆنی بەسەر دەبەن. هەروەها ئەوانەی کە پێیان وا بووە کە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان وەک ناوەندێکی ڕاگەیاندن گرنگی بە ئارەزووەکانی لاوان دەدات، ڕێژەیان 46.6% بووە. کۆی ئەم ئامارانە ئەوە دەردەخەن کە ئامراز و شێواز و سەرچاوەکانی پەیوەندی و هەواڵ و زانیاری کە پرسێکی زۆر گرنگن لە بواری کۆمەڵایەتی و پاشان سیاسی، گۆڕانی بەسەردا هاتووە و لێرەوە تاکەکان ناچار نین گوێ بۆ وتاری فەرمیی سیاسی بگرن، بەڵکوو خۆیان سەرچاوەی جۆراوجۆریان هەیە کە لەژێر کۆنترۆڵی دەسەڵات و لایەنە نەریتییەکانی کۆمەڵایەتیدا نییە. هەروەها لێرەوە تاک تەنیا بەکاربەر نییە بەڵکوو خۆی شرۆڤەی ڕوودا و زانیارییەکانیش دەکات و، جاڕێکی تر دەبێته‌ سەرچاوەی هەواڵ و زانیاری. بۆیە لێرەدا مەرجه‌عییەتە نەریتییەکان تووشی قەیران دەبن.

ئەم ئامارە بەرزە لە خاوندارییەتیی ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان و پاشان بەکارهێنانی ئینترنێت لە هەرێمی کوردستان، کۆی بەها و سیستەمی بەهاییی کۆمەڵایەتیی تووشی گرفت کردووە و کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر سەرچاوەکانی ڕەوایەتیی کۆمەڵایەتی و سیاسی داناوە. ئەم گۆڕانكارییانە وایان كردووە كە گەنج چاوەڕوانیی وه‌ڵامدانەوەی خێرای پرس و بابەتە سیاسییەكانی لە دەسەڵاتی سیاسی هەبێت. هەروەها پێی وایه‌ كه‌ سیاسەت ده‌بێت لە خزمەت دابینكردن و دەستەبەركردنی ستایل و پێداویستییەكانی ژیانیدا بێت. بۆیە لە كوردستان و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست چەمكی "بەمیدیاییبوونی سیاسەت" و "سیاسەتی میدیایی" هاتۆتە ئاراوە یاخود دەبینرێت. چونكە لەم سەردەمەدا میدیا دەرفەتی دروستبوونی ستایل و مۆدێلی نوێی بۆ بەشداری لە سیاسەت خوڵقاندووە. بۆیە سیاسەت زیاتر بەرەو مۆدێلی نواندن و نمایش و دیجیتاڵی و فرەیی چووە، چونكە دەسەڵاتی سیاسی، تاكە مەرجەعی زانیاری نییە (جەیمز ڕۆزێناو)؛ یاخود جۆریكە لە "كارنڤالیزم"ی سیاسی و سیاسەتی كارنڤالیزمی.

کۆبەند

لە كۆمەڵگەی نەریتیدا لێكترازانی جیلی ناچالاكە و، گەنجان پەیڕەو و شوێنكەوتووی بەتەمەنەكانن و، لە كۆمەڵگەی پێشكەوتوودا ئەم كەلێن و لێكترازانە چالاكە و لە قۆناغی گواستنەوەدا بەپێی بارودۆخی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی، چالاك و ناچالاك دەبێت. لە وڵاتانی دواكەوتوو، یان ناسراو بە جیهانی سێیەم، كێشەیەک هەیە كە كاریگەریی لەسەر ئاسایش و ناسنامەی نەتەوەیی هەیە و، ئەویش بریتییە لەوەی كە بەهۆی ئەوەی كە لەم وڵاتانەدا سەرچاوە ئابوورییه‌كان و دەسەڵاتی سیاسی، پێكەوەگرێدراون، ئەمه‌ وا دەكات ململانێی نێوان نوخبە سیاسییەكان و هەوڵ بۆ كۆنترۆڵی دەسەڵاتی سیاسی، سەر بكێشێت بۆ سوودوەرگرتنیان لە لێكترازانە جۆراوجۆره‌كانی ئایینی و مه‌زهه‌بی، ئایدیۆلۆژی، چینایه‌تی، جیلی، ناوچه‌یی و ئه‌تنیكی و... لە كۆمەڵگە، لە بەرژەوەندیی خۆیان.

به‌م واتایه‌ كه‌ بەئایدیۆلۆژیكردن یاخود تەنانەت بەحزبیبوون، هەروەها گشتگیرنەبوونی ناسنامەی نەتەوەیی، ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ ململانێ‌ سیاسییه‌كان، مەترسی بۆ ئاسایشی نەتەوەیی (بە واتا مۆدێرنە فرەڕەهەندەكەی) دروست بكات. بەم پێیە و لە سۆنگەی ڕووپێو و ئامارەکان دەردەکەوێت، کە لێکترازانە نوێیە کۆمەڵایەتییەکان دەبنە مەترسی بۆ ئاسایشی سیاسیی هەرێمی کوردستان، چونکە بەهۆی بێدەوڵەتییەوە، ئاسایشی سیاسی و مانەوە و بەردەوامبوونی کیانی هەرێمی کوردستان لەم قۆناغەدا پێکەوەگرێدراون. بۆیە پێویستە ئەم لێکترازانانە بەهەند وەربگیرێن و کاری زانستییان لەسەر بکرێت.