پەرویز ڕەحیم قادر- دکتۆرا لە ئاسایشی نەتەوەیی و مامۆستای بەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و دیپلۆماسی/ زانکۆی سەڵاحەددین

پێشەکی

گه‌وره‌ترین كێشه‌ له‌ گۆڕه‌پانی گشتی و سیاسیی كوردستاندا  "نه‌بوونی متمانه‌"یه‌، كه‌ ئه‌وه‌یش ئه‌نجام و ده‌رهاوێشته‌ی پرسه‌ بنچینه‌یییەكانە. ئه‌وه‌ی له‌ كوردستاندا ڕوو ده‌دات، ڕاستییەکەی تێنه‌گه‌یشتن یاخود به‌هه‌ڵه‌تێگه‌یشتنه‌ له‌ چه‌مكی "دیموكراسی" و "ئازادی" و  "فره‌یی". به‌م مانایه‌ كه‌ ئه‌م ئازادی و دیموكراسی و فره‌یییه‌ له‌ ئه‌گه‌ری تێنه‌گه‌یشتن و نه‌بوونی ڕێككه‌وتن له‌سه‌ر بنه‌ما گشتییه‌كان، (نه‌ك بیروبۆچوون و بەرژەوەندی و بنه‌مای تایبه‌ت)، ده‌بێته‌ هۆی دروستبوون و هاتنه‌ئارای ئه‌و بارگرژی و توندوتیژییه‌ سیاسییه‌ به‌رده‌وامه‌ی ئێستا و، ته‌نانه‌ت سه‌ر ده‌كێشێت بۆ دروستبوونی جه‌نگی ناوخۆیی (براكوژی یاخود خۆكوژی) و تێكچوونی ئاسایشی كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی له‌ هه‌رێمی كوردستاندا. به‌م پێیه‌یش "دادپه‌روه‌ریی یاسایی و سیاسی"، ده‌كه‌وێته‌ مه‌ترسی و، ئاشتیی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌چێته‌ ژێر هه‌ڕه‌شه‌وه.

لەم چوارچێوەیەدا، هەر لە سەرەتای دامەزراندنی حکوومەتی هەرێمی کوردستانەوە تاوەکوو ئێستا پرسێکی هەستیار و پڕ لە مشتومڕ لە ئاستی ڕای گشتی لە لایەک و دەسەڵات و ئۆپۆزیسیۆن لە لایەکی ترەوە لە ئارادا بووە و تەنانەت بارگرژیی لێ کەوتۆتەوە؛ ئەم پرسەیش بریتی بووە لە وه‌ڵامدانەوەی پرسیاری ئەولەوییەتی ئاسایش یان ئازادی، کە ئەمەیش لە چوارچێوەی دوانەیەکی دانەبڕاو وەکوو؛ ئاشکرا/شاراوە و بە قەبارەیەکی کەم/زۆر و هەندێ جاریش لە چوارچێوەی یاسا/سیاسەت و دەسەڵات/ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵات/هاووڵاتیان و تەنانەت ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان/حکوومەتی هەرێمی کوردستان و...، خراوەتە ڕوو. بەڵام لێرەدا "بەهەڵەتێگەیشتن" یاخود "بەهەڵەخستنەڕوو"یەکی شاراوە خۆی لە هەناوی ئەم مشتومڕە سیاسی و یاسایی و تەنانەت فەلسەفییەدا حەشار داوە، کە ئەویش بریتییە لە وه‌ڵامی ئەو پرسیارە بەڕواڵەت سانایە کە، ئایا دەکرێت وڵات و سیستەمێک لە نێوان ئەم دوو چەمک و بوارەدا یەکێکیان هەڵبژێرێت، یاخود هەر پێویستە ئەمە بکرێت؟! لێرەدا چەندین پرسیاری تر دێتە ئاراوە، بۆ نموونە؛ هەڵبژاردن یاخود ئەولەوییەتی کامە لەم دوو چەمکە لە قازانجی دەسەڵاتە و کامەیان لە قازانجی هاووڵاتیان؟ چ جیاوازییەک لە نێوان ئاسایش و ئازادیدا هەیە؟ کامەیان ئەولەوییەتیان هەیە؟ و دەیان پرسیاری هاوشێوە.

 ئەوەی جێگەی سەرنجە وتەیەکی سەرۆکی هەرێمی کوردستان، بەڕێز "نێچیرڤان بارزانی" بوو لە مشتومڕێکی نوێ سەبارەت بە گرێکوێره‌ی ئاسایش و ئازادی کە دووبارە کۆمەڵگە و دەسەڵاتی بەخۆیەوە سەرقاڵ کرد، کە ئەویش بریتی بوو لە: "گەلی کوردستان هه‌رگيز پاشەکشە لە ئازادی ناکات؛ ڕێگەیش نادرێت ئازادى بۆ لەباربردنی خودی ئازادی، خراپ بەکار بهێنرێت." هەرچەندە لەژێر کاریگەریی دابەشبوونی قووڵی هیزە سیاسییەکان و ناکۆکییان، هەروەها تەوژمی ڕاگەیاندنەکان بەمەبەست و بێمەبەست ئەم ڕستە زێڕینە بەرجەستە نەکرایەوە و وەکوو خۆی خوێندنەوەی بۆ نەکرا، بەڵام ئەمە دەتوانێت وه‌ڵامی پرسیارەکەمان بەڕوونی بداتەوە. هەر بۆ ئەم مەبەستەیش هەوڵ دەدەین لەم نووسینەدا ئەم پرسە، واتا گرێکوێرەی "ئاسایش" و "ئازادی" شرۆڤە بکەین، بۆ ئەوەی وێنایەكی ڕوونترمان بۆ پەیوەندیی دیالێکتیکی ئەم دوو چەمکە هەبێت؛ چونکە بە بڕوای ئێمە نابێت/ناکرێت هەڵبژاردنێک لە نێوان ئەم دوو چەمکەدا هەبێت و مشتومڕی نێوانیان تاوەکوو ئێستا لە سیستەمە دیموکراسییەکانیش هەر بەردەوامە، بەڵام گرنگ ئەوەیە کە گرنگی و پێگەی هەر کامەیان بزانین و تەنانەت بە تەواوکەری یەکتریان بزانین و هیچ کات پەنا بۆ یەکلاییکردنەوەی  ئەولەوییەتی نێوانیان و واتای کۆتایییان نەبەین.

دیموکراسی لە نێوان ئاسایش و ئازادی

بە شێوەیەكی گشتی، چەمكی ئاسایش لە سێ بازنەی پەیوەندیدار پێك دێت: یەكەمیان بازنەی مرۆیی، كە لەسەر بنەما و چوارچێوەی پاراستنی مرۆڤە، كه‌ بریتییه‌ له‌ ئاسایشی مرۆڤ، به‌بێ لەبەرچاوگرتنی ئایین، ڕەنگ، زمان، نەژاد و...؛ ئەمەیش لە سیستەمە دیموكراسییەكاندا بوونی هەیە. دووەمیان بازنەی ئاسایشی نەتەوەیی، كە پەیوەندیدارە بە پاراستنی دەسەڵاتی سیاسی (كۆمەڵگەی سیاسی) كە لە تاك و كۆمەڵگه‌ پێك هاتووە. كۆمەڵگه دەبێت ئاسایشی دەوڵەت بپارێزێت و، لە هەمان كاتدا دەوڵەتیش بەرپرسیارە لە ئاسایش و پاراستنیان. لەم چوارچێوەیه‌دا ئاسایشی ناوخۆییی دەوڵەت، بریتییە لە بەهێزكردن و سەقامگیری و گرنگیدان بە سەروەریی یاسا و بەرجەستەكردنی یەكسانی و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و دەستەبەركردنی دەرفەتی ژیانێكی شەڕەفمەندانە بۆ هەمووان، هەروەها كاركردن بۆ فەراهەمكردنی ئاسایشی دەرەكی، لەو هەڕەشە و مەترسییانەی كە لە دەرەوەی سنوور دێن و تەنیا لە لایەن دەوڵەتانەوە نییە، بەڵكوو لە لایەن ڕێكخراو و گرووپ و كۆمەڵە و...ه‌كانه‌، كە لە ڕێگەی ئامرازی جیاوازه‌وه هەوڵی تێكدانی ئاسایشی نەتەوەیی دەدەن‌. بازنەی سێیەمیش پەیوەندیدارە بە ئاسایشی كۆمەڵایەتی؛ كە دەتوانین بڵێین ئەمە لە گرنگترین پێكهێنەرەكانی ئاسایشی نەتەوەیییە، بەهۆی ئەوەی كە دامەزراوەكانی كۆمەڵگە لە بەدەستهێنانی ئاسایشی نەتەوەییدا بەشدارن؛ وەك خێزان، كە بنەمای ئاسایشی كۆمەڵگەیە.

له ‌ڕوانگه‌یه‌كی دیكه‌وه‌، ئاسایشی كۆمەڵگەیی بریتییە لە ئاسایشی تاك و كۆمەڵەكان لە مەترسی و هەڕەشە ناوخۆیی و دەرەكییەكان، وەك: تاڵانكردن، سووتاندنی موڵك و ماڵی گشتی و تایبەت، كوشتن، دزی، دەستدرێژی، سەركوتكردن، مەترسی و هێرشی سەربازی. لە ڕوانگەی "قوتابخانەی كۆپنهاگن"ه‌وه‌ كەمبوون و زیادبوونی تاوانەكان پەیوەندیی بە ئاسایشی كۆمەڵایەتییەوە هەیە؛ ئەمەیش پەیوەندیی بە دامەزراوە حكوومی و ناحكوومییەكانەوە هەیە بۆ سنووردانان و ڕووبەڕووبوونەوەی تاوانەكان. بۆیە پاراستنی تاك و كۆمەڵگه ئەركی دەسەڵاتی سیاسییە، كە لە ڕێگەی بەكارهێنانی دامەزراوەكان و هێز بۆ دەستەبەركردنی ئاسایش و دادپەروەری، پابەندی و ڕەوایەتی بۆ دەوڵەت دروست بكات. بەو پێیەی كە پارێزەرە، واتە پارێزەری ژیان و سامانی هاووڵاتیانە، بۆیە ئاسایش، بەرپرسیارێتییه‌كی كۆمەڵایەتییە.

لەم ڕوانگەیەوە، بۆ وه‌ڵامدانەوەی هەر کامە لە پرسیارەکانی وتارەکە و دەستکەوتنی ڕوانگەیەکی تۆکمە و جێگیر بۆ ئەولەوییەتی ئاسایش یاخود ئازادی، جۆری کەلتوور و یاسا و سیستەمی سیاسیی وڵات وێستگەیەکی یەکلاکەرەوەیە. بەم واتایە کە ئەوە سیستەمی سیاسییە کە دەستنیشانی دەکات کە ئایا مەبەست لە ئاسایش، ئاسایشی کێیە و چییە؟ هەروەها سەرچاوەی ئەو ئاسایشە، دەوڵەتە یان کۆمەڵگە؟ لە دیراساتی نوێی ئاسایشیدا ئەو ڕوانگەیە ڕووبەرووی ڕەخنەیەکی زۆر بوویەوە کە تەنیا دەوڵەت سەرچاوەی ئاسایشە، چونکە لە ڕوانگەی کلاسیک دەوڵەت سەرەڕای ئەوەی کە چ جۆرە سیستەمێکی سیاسیی هەیە، بە سەرچاوەی ئاسایش دادەندرا، بەڵام ڕووداو و گۆڕانکارییەکان و تەنانەت کارەساتەکان لە ڕووی جیاکاری، سەرکوتکردن و کوشتار و داپڵۆسینی سیستەمەکان دەریان خست، کە دەوڵەت تاکە سەرچاوەی ئاسایش نییە، بەڵکوو لەپاڵ دەوڵەت کۆمەڵگەیش سەرچاوەیەکی ئاسایشییە. بەم واتایە کە گۆڕانکارییەکان دەریان خست زۆربەری جار کۆمەڵگە و تاکەکان بەهۆی سیاسەتی دەوڵەتەوە ڕووبەڕووی دۆخی نا-ئاسایشی دەبنەوە؛ ئەوەیش بەپێی سیستەمی سیاسی و وه‌ڵامدەرایەتیی دەسەڵاتدارانی وڵاتێک و پابەندبوونیان بە بنەما و پرەنسیپەکانی دیموکراسی و مافی مرۆڤ و یاسا نێودەوڵەتییەکان گۆڕانی بەسەردا دێت. بۆ نموونە، لەو سیستەمە سیاسییانەی کە لەسەر بنەمای جیاکاری و سەرکوتکاری و زاڵبوونی ناسنامەیەکی تایبەتی ئایینی و مەزهەبی و ئیتنیکی یاخود سیاسی و ئایدیۆلۆژی دامەزراون، پێناسەی سیستەم بۆ ئاسایش و بەم پێیە هەڕەشە و مەترسییەکان دەگۆڕدرێن. بۆیە لێرەدا ئازادایش بەپێی سیستەمە سیاسییەکە و فەلسەفەی کۆتاییی ئەم سیستەم و دەوڵەتە پێناسە ده‌كرێت و، سنوور و ئەکتەرەکانی گۆڕانیان بەسەردا دێت.

بۆیە ڕوانگەی نوێ بۆ ئاسایشی نەتەوەیی، بەپێچەوانەی ڕوانگەی كلاسیكه‌وه‌، تەنیا لەسەر نەبوونی هەڕەشە ڕانەوەستاوە؛ بەو مانایەی كە ڕوانگەی نوێ لەجیاتی ئەوەی لەسەر ڕوانگەی نەرێنی بۆ ئاسایش- كە ئاسایش لە نەبوونی هەڕەشە و مەترسی پێناسە دەكرا- لەسەر بنەمای ڕوانگەی ئەرێنییە، كە جگە لە نەبوونی هەڕەشە، جەخت لەسەر ئاستێك لە متمانە و دڵنیایی بۆ بەدیهێنان و پاراستنی بەرژەوەندییە نەتەوەیییەكان دەكاتەوە. هەر بۆیه‌یش "ڕۆبیرت ماندیل" متمانە و دڵنیایی، دەبەستێتەوە بە "هەستی ڕزگاربوون لە ترس و دڵەڕاوكێ" یان "هەستی دڵنیایی و متمانە" كە هەردوو ڕەهەندی ماددی و دەروونی، یان ناماددی دەگرێتەوە.

لە ڕوانگەی نوێی ئاسایشی نەتەوەیییه‌وه‌، جگە لە گرنگیدان بە هەڕەشە و مەترسییە دەرەكییەكان، گرنگی بە هەڕەشە و مەترسییە ناوەخۆیییەكانیش دەدرێت، وەكوو فاكتەری كاریگەر لەسەر نەبوونی ئاسایش یان بوونی ئاسایش. لێرەدا گرنگی بە سەقامگیریی سیاسی، توانای ئابووری و تەكنەلۆژیی دەوڵەت، سیستەمی كۆمەڵایەتی و سیستەمی سیاسیی دیموكراتیك و یەكگرتوویی و بەهاكانی دیموكراتیك و سەرمایەی كۆمەڵایەتی، ڕەوایەتیی سیستەمی سیاسی و...، دەدرێت. لێرەدا دابینكردنی پێویستییە ماددی و ناماددییەكانی تاكەكانی كۆمەڵگه‌، یان پاراستنی بەهاكانی خودی كۆمەڵگه‌ دەبێتە پێوەر بۆ ئاسایشی نەتەوەیی.

ئاسایش و ئازادی لە سیستەمە دەسەڵاتخواز و تۆتالیتەرەکاندا

یەکێتی سۆڤیەت و سیستەمە هاوشێوەکانی لە ڕابردوو و ئێستایشدا و لێکەوتەکانی لە کوشتار و سەرکوتکردنی ئەوانی تری ناسنامەییی ئایدیۆلۆژییان، کۆماری ئیسلامیی ئێران و زاڵبوونی ناسنامەی ئایینی-نەتەوەیی و بەم پێیە پەراوێزخستن و سەرکوتکردنی ئایین و نەتەوەکانی تر، عێراقی پێش ٢٠٠٣ و زاڵبوونی ناسنامەی عەرەبی-سوننە و بەم پێیە جیاکاری و سەرکوتکردنی هەموو ناسنامەکانی تر بەتایبەتی کورد و شیعە، سووریای سەردەمی ئەسەد لە چوارچێوەی ناسنامەی عەلەوی-بەعسی و، تورکیای خاوەن ناسنامەی تورک-سوننە و پەراوێزخستن و سەرکوتکردنی هەموو ناسنامەکانی تر، بەتایبەتی کورد و...، نموونەی هەرە زەقی ئەم جۆرە سیستەمانە و بەم پێیە تێگەیشتن و خوێندنەوە و پێناسەیانه‌ بۆ ئاسایش. لێرەدا ئاسایش تەنیا ئاسایشی ئەو سیستەمە سیاسییەیە کە لەسەر بنەمای ناسنامەکەی بنیات نراوە و ئەوانی تر نەک سەرچاوەی ئاسایش نین، بەڵکوو بە مەترسی و هەڕەشەیش دادەندرێن. کەواتە ئەوە جۆری سیستەمە سیاسییەکەیە کە ئاسایش و ئازادی واتادار دەکات و پێناسەیان دەکات و  دەیانپارێزێت. لێرەدا ئاسایشی سیستەم جیاواز و جیایە لە ئاسایشی هاووڵاتی/تاکەکان یاخود کۆمەڵگە و ناسنامەکان. بۆیە بەپێچەوانەی سیستەمی دیموکراسی بە واتا گشتی و ناسراو و باوەکەی، کە پابەندییەکی ڕێژەیی بە بەشداریی هاووڵاتیان و لەسەر بنەمای دەنگ و ئیرادەی تاکەکان دانراوە و ڕەنگدانەوەی ویست و ئیرادەی گشتییە، ئازادی بریتییە لە ئازادیی دەسەڵاتداران بۆ پاراستنی ئاسایشی خۆیان و ناسنامەکەیان. هەروەها سنووری ئازادی تا ئەو شوێنەیە کە ئاسایشیان نەکەوێتە مەترسییەوە؛ بۆیە لێرەدا لە نێوان سیستەمە دەسەڵاتخوازەکان لەگەڵ سیستەمە تۆتالیتەرەکاندا جیاوازی هەیە. لە نموونەی یەکەمدا زۆر بواری ئازادیی تاکەکەسی و کۆمەڵایەتی و کەلتووری هەیە تا ئەو سنوورەی کە دەسەڵات و مانەوەی دەسەڵاتدار نەکەوێتە مەترسییەوە؛ بەو واتایەی کە ئازادییەکان نابێت بگاتە ئەو ئاستەی کە ڕەنگدانەوەی ویستی تاک و کۆمەڵگە بێت لە بواری سیاسی و، هەروەها لێرەدا ئەو ئازادییەی پێی دراوە، لەلایەن دەسەڵاتدارەوەیه‌ و مافێکی بنچینەیی تاک و کۆمەڵگە نییە. لە نموونەی دووەمیشدا ئازادی زۆر تەسک و سنووردارترە و هەموو بوار و ڕەهەندەکانی ژیانی تاکەکەسی و بەکۆمەڵ و بوارەکانی ئابووری و سیاسی و کەلتووری و کۆمەڵایەتی بەپێی ئایدیۆلۆژیا زاڵەکە دەبێت و ئازادی تەنیا بریتییە لە ئازادیی مومارەسەکردنی ئایدیۆلۆژیا تایبەتەکە کە کرۆکی ناسنامەی سیستەمە سیاسییەکەیە و دەسەڵاتدارەکان ڕەوایەتیی لێ وەردەگرن. هەروەها بەپێی ڕاڤەی دەسەڵاتدارەکانە کە ئایدیۆلۆژیاکە واتادار دەکرێت و لە دەرەوەی ئەو ڕاڤەیە هیچ کەس و لایەنێک بۆی نییە کە خوێندنەوەیەکی جیاواز بۆ ئایدیۆلۆژیاکە بکات. لەم نموونەیەیشدا ئازادی، ئەو پرس یاخود بابەت و چەمکەیە کە ئایدیۆلۆژیاکە پێناسە دەکات، نەک مافێکی بنچینەییی هەر تاک/مرۆڤ و کۆمەڵگەیەک بێت.

لە نموونەی یەکەمدا هەر تاک و گرووپێک کە جێگرەوەی دەسەڵاتدار بێت، سەرچاوەی نائاسایشییە و بۆیە لێرەدا ئاسایشی تاک و کۆمەڵگە جیاوازە لە ئاسایشی دەسەڵاتدار و، هەر بۆیە ئازادییەکانیش مەترسین بۆ سەر ئاسایشی دەسەڵاتدار. لە نموونەی دووەمیش هەر ئایدیۆلۆژیایەکی جێگرەوە یاخود ئەلتەرناتیڤ مەترسییەکی وجوودیی ئاسایشییە بۆ سەر سیستەمە سیاسییەکە و ناسنامەکەی؛ بەم پێیە لە دەرەوەی مومارەسە و جێبەجێکردنی ئایدیا و ئامانجەکانی ئەو ئایدیۆلۆژیایە، ئازادی بۆ ئەم جۆرە سیستەمانە خۆی لەخۆیدا مەترسییەکی ئاسایشییە.

ئاسایش و ئازادی لە سیستەمە دیموکراسییەکاندا

بە شێوەیەكی گشتی ده‌توانین ئاماژه‌ به‌ دوو جۆر یاخود مۆدێل و تیۆریی ڕیفۆرم، یاخود چاكسازی و گۆڕانكاری له‌ چوارچێوه‌ی په‌ره‌پێدانی سیاسی و دیموكراتیزاسیۆندا (Democratization) بكه‌ین:

١-  گرووپی یه‌كه‌م بریتین له‌‌و تیۆرییانه‌ی كه‌ ده‌سته‌به‌ركردن و گواستنه‌وه‌ به‌‌ره‌و‌ دیموكراسی له‌ چوارچێوه‌ی فاكته‌ر و هۆكاره‌ درێژخایه‌ن و بونیادییه‌كان یاخود پێكهاته‌یییه‌كانه‌وه‌ ده‌بینن و خوێندنه‌وه‌ی بۆ ده‌كه‌ن.

٢-   گرووپی دووه‌م بریتین له‌و ڕوانگه‌ و تیۆرییانه‌ی كه‌ گرنگی به‌ هۆكار و زه‌مینه‌ كورتخایه‌ن و زیاتر بكه‌رانه‌ی ئه‌كته‌ر و هه‌ڵگرانی گوتاره‌كه‌ ده‌ده‌ن، كه‌ زیاتر "ده‌سته‌بژێر‌گه‌را" (نوخبه‌گه‌را) یاخود"كۆمه‌ڵگه‌گه‌را"ن.

ئه‌م ڕوانگه‌یه‌ی دوایییان جه‌خت له‌سه‌ر ڕۆڵی سیاسەت و بەم پێیە ده‌سته‌بژێر و ڕێبه‌رایه‌تی، هەروەها چۆنێتیی ڕێككه‌وتن و كۆده‌نگی و دانوستاندن له‌ نێوان ده‌سته‌بژێری ده‌سه‌ڵاتدار و ده‌سته‌بژێره‌‌ ڕیفۆرمخوازه‌كان و، هه‌روه‌ها له‌سه‌ر پێكهێنانی ده‌سه‌ڵات و حكوومه‌تێكی بنكه‌فراوان بۆ قۆناغی گواستنه‌وه،‌ ده‌كه‌نه‌وه‌. ئه‌م ڕوانگه‌یه‌ زیاتر له‌سه‌ر ڕۆڵی تاك و ده‌سته‌بژێر له ‌هه‌مبه‌ر پێكهاته‌ و بونیاده‌ جۆراوجۆره‌كان ڕاده‌وستێت. به‌ڵام له ‌به‌رامبه‌ردا ڕوانگه‌ی "كۆمه‌ڵگه‌گه‌را یاخود كۆمه‌ڵگه-‌ته‌وه‌ر" له‌سه‌ر ڕۆڵی پرۆسەی بنچینەیی و درێژخایەن و پەروەردەیی ڕاده‌وستێت و، له‌پاڵ گرنگیی فاكته‌ر و هۆكاره‌كانی تری گۆڕانگاری، گرنگیی پێ ده‌دات. ئه‌م ڕوانگه‌یه‌ زیاتر، له‌ ده‌یه‌ی 1980 و 1990ی سه‌ده‌ی ڕابردوو په‌ره‌ی سه‌ند. دوو زانا به ‌ناوی "ئۆدانێل و شمیتێر" له‌ نووسینێكدا به‌ ناوی "گواستنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات له‌ حوكمڕانیی نادیموكراسیدا"، بڕوایان وایه‌ كه بوونی ناكۆكی له‌نێو ده‌سه‌ڵاتداران و چۆنێتیی ڕێككه‌وتن له‌ نێوان میانڕه‌وه‌كانی ده‌سه‌ڵاتدار و میانڕه‌وه‌كانی ئۆپۆزیسیۆن، ده‌توانێت ئه‌م گواستنه‌وه‌یه‌ مسۆگه‌ر بكات. به‌پێی ئه‌م تیۆرییه‌ بێت، پرسیاری سه‌ره‌كی، بێجگه‌ له‌ پرسی لانی كه‌م و لانی زۆری گۆڕان (ڕووخانی سیسته‌م یاخود چاكسازی له‌ سیسته‌م)، بریتییه‌ له‌وه‌ی كه‌ گۆڕان و پرۆسه‌ی دیموكراتیزاسیۆن له‌ كامه‌ به‌ش و بواردا ئه‌وله‌وییه‌تی هه‌یه‌؟ به‌ مانایه‌كی تر، پێویسته‌ ئه‌م گۆڕانكارییه‌ له‌ ڕێگه‌ی كۆمه‌ڵگه‌وه‌ بێت بۆ سه‌ره‌وه‌، یاخود به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی ده‌سه‌ڵات و پاشان هه‌نگاونان بۆ گۆڕانكاری له‌ سیسته‌می سیاسی و ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی و هتد. ئه‌مه‌ ده‌ربڕ و ده‌رخه‌ری سروشتی "ده‌سته‌بژێر-‌ته‌وه‌ر" له‌ بری "كۆمه‌ڵگه‌-ته‌وه‌ر" و، به‌م پێیه‌یش زاڵبوونی ڕوانگه‌ی دووه‌مه‌ لە ئۆپۆزیسیۆنی هەرێمی كوردستاندا؛ واته‌ گۆڕانكاریی ڕیشه‌یی و ته‌نانه‌ت ڕووخانی سیسته‌مه‌‌كه‌ له ‌به‌رامبه‌ر گۆڕانكاری له‌ خواره‌وه‌ و هه‌نگاو به‌ هه‌نگاو له‌ ڕێگه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و ڕێككه‌وتن و دانوستاندن له‌گه‌ڵ هێزه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان كه‌ جومگه‌ سه‌ره‌كییه‌ ئابووری، سیاسی و سه‌ربازییه‌كانی هه‌رێمی كوردستانیان تا ئه‌م ساته‌وه‌خته‌ له‌ژێر كۆنترۆڵدایه‌. كاردانه‌وه‌كانیش (له‌ لایه‌ن خه‌ڵك و ده‌سه‌ڵاته‌وه‌) هه‌ر له‌م چوارچێوه‌یه‌دا خوێندنه‌وه‌ی بۆ ده‌كرێت.

لە لایەکی تریشەوە، ئاسایشی مرۆیی ئاماژه‌ به‌ بارودۆخێك دەکات كه‌ تاك و هاووڵاتیان له‌ هه‌ر جۆره‌ گوشار و به‌ربه‌ستێكی ڕۆحی و ده‌روونی كه‌ ڕێگرن له‌ گه‌شه‌سه‌ندنی مرۆڤ، ئازاد و ڕزگارن؛ هه‌روه‌ها دوورن له‌ مه‌ترسییه‌كانی برسێتی و نه‌خۆشی و سه‌ركوت و تێكچوونی مۆدێل و ڕه‌وتی ژیانی ئاسایییان. به‌م پێیه‌ ئاسایشی مرۆیی چه‌ند تایبه‌تمه‌ندیی سه‌ره‌كیی هه‌یه‌، وه‌كوو: خه‌ڵك-سه‌نته‌ری (people-centered) و چه‌ندكه‌رتیبوون (multispectral) و گشتگیربوون (comprehensive) و تایبه‌تبوون یاخود زه‌مینه‌مه‌ندبوون (context-specific) و ڕوانگه‌ی پێشگیری-ته‌وه‌ربوون (prevention-oriented).

له‌ كورتترین پێناسه‌یشدا ئاسایشی مرۆیی بریتییه‌ له‌ پارێزگاری و پاراستنی كرۆك و ناوه‌رۆكی ژیاری یاخود ژیانی (Vital Core)ی مرۆڤ له‌ هه‌مبه‌ر هه‌ڕه‌شه‌ و مه‌ترسییه‌ به‌ربڵاو و باو ‌(Pervasive)ە جۆراوجۆره‌كان. ئه‌م كرۆك و ناوه‌رۆكه‌یش هه‌موو ماف و ئازادییه‌كانی مرۆڤ ده‌گرێته‌وه‌. بۆیه‌ په‌یوه‌ندیی توندوتۆڵی له‌گه‌ڵ دیموكراسیدا هه‌یه‌. چونكه‌ پاراستنی ئازادی و كه‌ڕامه‌ت و ڕێزی مرۆڤ، به‌ كرۆكی ژیانیی مرۆڤ داده‌دندرێت، كه‌ سه‌ربه‌خۆییی تاك و مافی دیاریكردنی چاره‌نووس و به‌شداریی ئازادانه‌ له‌ ژیانی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌گرێته‌ خۆ. بۆیه‌ ڕزگاری له پێكهاته‌ی‌ سه‌ركوتكه‌رانه‌ی هێز و ده‌سه‌ڵات، مه‌رجی ده‌سته‌به‌ركردن و پاراستنی ئاسایشی مرۆیییه‌.

بۆیە بەپێچەوانەی هەردوو مۆدێلە گشتییەکە (سەرەڕای بوونی جیاوازی لە خودی هەر مۆدێل و سیستەمێک)، لە سیستەمە دیموکراسییەکان ئاسایش تەنیا بریتی نییە لە ئاسایشی دەوڵەت، بەڵکوو ئاسایشی تاک و کۆمەڵگە بۆ بەدواداچوون و پاراستنی بەها و بەرژەوەندییە ژیانییەکانیان بە کرۆکی ئاسایش دادەندرێت. لەم دۆخەدا هەر مەترسییەک کە ئەو بەها و ڕەفتارە ئاساییکراوانە و بەرژەوەندییە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵگەیی و تەنانەت ژینگەیی و سەربازییانە بخاتە مەترسییەوە، ئەوە بە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی ئەو کۆمەڵگە و دەوڵەت و سیستەمە دادەندرێت. لەم حاڵەتەدا، ئاسایش هەمان ئازادییە لە کۆتوبەند و بەربەستەکانی سەر بەدیهاتن و دەستەبەرکردنی ئەو بەرژەوەندی و پاراستنی ئەو بەهایانە و، بەگشتی بریتییە لە توانای بەدواداچوونی ئەو بەها و بەرژەوەندییانە. لە نموونەی یەکەمدا ئازادیی نەرێنی بەرجەستە دەبێت (بە مانای نەبوونی بەربەست و هەڵگرتنیان: "ئازادی لە...") و لە نموونەی دووەمدا ئازادیی ئەرێنی (بە واتای توانای ئەنجامدان و مومارەسەکردنی بەها و بەدواداچوونی بەرژەوەندییەکان: "ئازادی بۆ..."). لێرەوە له‌ ڕاستیدا بە واتا گشتی و بەرفراوان و فەلسەفییەکەی، ئاسایش و ئازادی دەبنە دوو ڕووی یەک دراو؛ چونکە لە لایەک "دەسەڵات" لە "گەل" جیا نییە و ڕەنگدانەوەی ئیرادەی گەلە و، لە لایەکی تریشەوە  مەترسییەکانی سەر دەسەڵات، مەترسییە بۆ سەر کۆمەڵگە چونکە ئەرکی پاراستنی بەهاکانی کۆمەڵگە و تاکەکانی پێ سپێرداوە و، هەروەها هەڕەشەکانی سەر کۆمەڵگەیش بریتییە لە مەترسی بۆ سەر دەوڵەت، بەو پێیەی کە دەسەڵاتداران و دەوڵەت تەنیا نوێنەر و بریکاری ڕێگەپێدراوی گەل و چوارچێوەیەکی یاسایی و سیاسین بۆ بەدواداچوونی بەرژوەندییەکانیان لە ئاستی ناوخۆیی و دەرەکی و پاراستنی ماف و ئازادییەکانی هاووڵاتیان و بەرژەوەندییەکانیان. لەم ڕوانگەیەوە، ئاسایش بریتییە لە دەستەبەرکردن و پاراستن و پەرەپێدانی مافە سیاسی و ئابووری و ژینگەیی و کۆمەڵگەیی و سەربازییەکانیان لە هەمبەر هەڕەشە و مەترسیییە دەرەکی و ناوخۆیییەکان. بۆیە ئاسایشی سەربازی و ئاسایشی سیاسی و ئاسایشی ئابووری و ئاسایشی ژینگەیی و ئاسایشی کۆمەڵگەیی، لە ڕاستیدا بۆ پاراستن و دەستەبەرکردن و پەرەپێدانی ئازادییە تاک و بەکۆمەڵەکانی هاووڵاتیانە وەکوو مافێکی ئەو تاک و ناسنامانە.

نە "ئازادی" بێسنوورە و نە "ئاسایش" ڕەها!

هەروەکوو ئاماژەمان پێ دا کە لە سیستەمە تۆتالیتەر و دەسەڵاتخوازەکان سنووری ئازادی و ئاسایشی بەپێی ناسنامەی سیستەمە سیاسییەکە و ڕاڤەی دەسەڵاتدار و ده‌سته‌بژێره‌کان دەستنیشان دەکرێت، نەک لەسەر بنەمای بەرژەوندی و چاکەی گشتی. بەڵام پرسیار ئەوە کە ئایا لە سیستەمە دیموکراسییەکانیشدا ئازادی بێسنوورە، یاخود ئاسایش هەموو بوار و ڕەهەندەکان دەگرێتەوە؟ وه‌ڵامی کورت ئەوەیە کە نه‌ "ئازادی" بێسنووره‌ و نه‌ "ئاسایش" ڕەهایه‌.

لە ئەدەبیات و بواری لێکۆڵینەوەی ئاسایشیدا دەگوترێت کە، ئاسایشی ڕەها بە واتای نا-ئاسایشی یاخود نائه‌منییه‌؛ بەو واتایه‌ی کە هەوڵدان بۆ دەستەبەرکردنی ئاسایشی ڕەها، خۆی دەبێتە هۆکاری دروستبوونی نا-ئاسایشی و، ئەمەیش بەپێچەوانەی ئامانج و مەبەستی ئاسایشییە کە خوڵقاندنی دۆخێکی بێدڵەڕاوکێی ماددی و ناماددییە بۆ تاک و کۆمەڵگە. لە ڕووی ئازادییشەوە کاتێک کە هەڕەشە بۆ ئاسایشی تاک و کۆمەڵگە و دەوڵەت دروست دەبێت، ئەوە ئازادی دەبێتە فاکتەرێک بۆ دروستبوون و خوڵقاندنی نا-ئاسایشیی تاک و کۆمەڵگە و دەوڵەت. بەڵام پرسیاری قورس و جەوهەری ئەوەیە کە، کێ یاخود چ کەسێک ئەو هەڕەشە و مەترسییانە دەستیشان دەکات؟ هەرچەندە لە ئێستادا لە وڵاتانی نادیموکراتیک ئەوە دەسەڵاتدارانن کە بەپێی بەرژەوەندییەکانی خۆیان مەترسییەکان دەستنیشان دەکەن، بەڵام لە سیستەمە دیموکراسییەکان لە پرۆسەیەکی ئالۆز و چەندڕەهەندی و بە بەشداریی چەندین دامەزراوەی پسپۆڕ و، هەروەها لە چوارچێوە و بە چاودێریی یاسا و لەسەر بنەمای بەها گشتییەکانی سیستەمە دیموکراسییەکە و بەرژوەندیی گشتی، ئەو هەڕەشانە بۆ سەر بەها بنچینەیییەکانی ئەو کۆمەڵگەیە دەستنیشان دەکرێت.

بۆیە لە لایەک بەپێی جۆری بەها و ئاستی پێگەیشتوویی و ناسنامەی هەر دەوڵەت و کۆمەڵگەیەك و، لە لایەکی ترەوە جۆری ئەو هەڕەشانە کە ئایا هەڕەشەی وجوودین یان نا، دەکەونە چوارچێوەی بواری ئاسایشی. بەم واتایە کە هەموو مەترسی و هەڕەشەیەک ناکەوێتە چوارچێوەی ئاسایشییەوە. بۆ نموونە کاتێک کە بەرژوەندیی گشتی لە هەمبەر هێرشی تیرۆریستی و گرووپە تێکدەرەکان یاخود هەڕەشەی سەربازی و هێرشی دەرەکی دێتە ئاراوە و هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی سەربازی و سیاسی و کۆمەڵگەیی و ژینگەیی و ئابووریی وڵات یاخود بەها بنچینەیییەکانی کۆمەڵگە دروست دەبێت، ئەوە دەبێتە هەڕەشەیەکی ئاسایشی. تەنانەت ئیمڕۆکە پەنابەری و کۆچی بەکۆمەڵ، پیسبوونی ژینگە، هەژاری و نەخۆشییەکانیش وەکوو فاکتەرێکی نا-ئاسایشی (Insecurity) هەژمار دەکرێن. بەڵام جیاوازییەک لێرەدا هەیە کە ئەویش بریتییە لەوەی کە لە سیستەمە داخراو و دەسەڵاتخوازەکاندا هەموو پرس و بابەته‌ ئاسایییەکان بە-ئاسایشی (Securitization) دەکرێن و، بۆیە قوتابخانە نوێیە ئاسایشییەکان چەمکی Desecuritization دێننە ناو لێكۆڵینه‌وه‌ ئاسایشییه‌كانه‌وه. هەرچەندە ئەم مشتومڕە بەردەوام لە نێوان کۆمەڵگە و دەوڵەت لە ئارادایە، تاوەکوو ئێستا بە قازانجی هیچ کام1یان تەنانەت لە وڵاتە دیموکراسییەکانیشدا یەکلایی نەبۆتەوە. چونکە هەم ئازادی و هەم ئاسایش بە کۆڵەکەی بەردەوامی و گەشەسەندنی تاک و کۆمەڵگە دادەندرێت، بەڵام لە ڕاستیدا هیچ کامیان ڕەها نین و لەمەیش گرنگتر هیچ کامیشیان لە کۆتاییدا تەنیا و تاکە ئامانج نین، بەڵکوو ئامراز/ئامانجن بۆ دەستەبەرکردنی ماف و پاراستنی کەڕامەت و شکۆ و بەرژەوەندییەکانی تاک و ناسنامەکان و تەنانەت دابینکردنی پێداویستییەکانی مرۆڤ بەپێی ئەو چوارچێوە بڕوایی و بەهایییانەی کە خودی تاک یان گرووپ و کۆمەڵگە بڕوای پێ هەیە. فەلسەفەی بوونی دەوڵەتیش هەر ئامراز و چوارچێوەیەکە بۆ دابینکردنی ئاسایش و دەستەبەرکردنی ئازادی لەپێناو دەستەبەرکردن و پەرەپێدانی مافەکانی مرۆڤ.

لەم ڕوانگەیەوە، ناکرێت ئازادی ببێتە کەناڵ و پاساوێک بۆ دروستکردنی نا-ئاسایشی و، هەروەها ئاسایشیش ببێتە کوتەکێک بۆ سنووردارکردنی ئازادی، بەڵام بەو مەرجانەی خوارەوە:

• ئازادی نابێت ئاسایشی تاک، کۆمەڵگە و دەوڵەت (بە واتا فرەڕەهەند و مۆدێرنەکەی) بخاتە مەترسییەوە. بەم واتایە کە لەژێر چەتری ئازادی، مەترسی بۆ سەر تاک و کۆمەڵگە و دەوڵەت دروست بکەیت؛ ئەم مەترسییانەیش بە یاسا ڕێک خراوە و سنووری ئازادی و ئاسایشی ئەوانی تر دەگرێتەوە و هەر پێنج بوارەکەی ئاسایشی، واتە (ئابووری، سیاسی، کۆمەڵگەیی، سەربازی و ژینگەیی) دەگرێتەوە.
• بەهۆی ئەوەی کە سروشتی پرسە ئاسایشییەکان ژیانییە و مەترسییە هەنووکەییەکان دەگرێتەوە، بۆیە دەکرێت لەپێناو پاراستنی ئاسایشی هەمووان، بۆ ماوەیەکی کاتی چەند ئازادییەکی تاک و کۆمەڵگە هەڵپەسێردرێت؛ بۆ نموونە مەترسییە تیرۆریستییەکان و ژیانییەکان بۆ سەر مانەوە و بەردەوامیی ناسنامە و کۆمەڵگە و تاکەکان. بەڵام ئەمەیش بە یاسا دەبێت لەپێناو بەرژەوەندییەکی باڵاتری گشتی و، نابێت نادیار و بۆ هەمیشەیی بێت و تەنانەت یاساش ناتوانێت ماف و ئازادییە جیهانی و بنەڕەتییەکانی تاک و کۆمەڵگە قەدەغە و بێبەش بکات.
• ناکرێت بە پاساوی ئازادی، ئاسایشی ئەوانەی تر بکەوێتە مەترسییەوە؛ بۆ نموونە لە وڵاتانی دیموکراسیشدا بڵاوکردنەوەی زانیارییە ژیانی و سەربازی و تەنانەت بازرگانی و ئابووری و هەواڵگرییە نهێنییەکان بە تاوان دادەندرێت و سزای هەیە. بۆ نموونە چ لە کەیسی "ئیدوارد سنوودن"[1] و چ لە کەیسی "جوولیان ئاسانژ"[2]، ئەمریکا کە خۆی بە پێشەنگ و ڕێبەر و تەنانەت پارێزەری ئازادی و دیموکراسی لەسەر ئاستی جیهان دادەنێت، هەوڵی دادگه‌ییکردن و گەڕاندنەوەی ئەو دوو کەسە بۆ ئەمریکا و سەپاندنی توندترین سزا تاکوو ئاستی بەندکردنی هەمیشەیی بەسەریاندا، دەدات.
• نابێت بە بیانووی ئازادی، هەم ئازادی و هەمیش ئاسایشی ئەوانی تر بخرێتەوە مەترسییەوە؛ بۆ نموونە ناکرێت بە بیانووی هەبوونی مافی ئازادیی ڕادەربڕین و خۆپیشاندان و کۆبوونەوە و...، جیاکاریی ڕەگەزی و ئیتنیکی و ئایینی و نەتەوەیی و مەزهەبی و...، بڵاو بکرێتەوە یاخود نهێنیی ژیانی تاکەکەسیی تاکەکان یاخود شەرەف و ئابروویان بەپێی بەهای هەر کۆمەڵگەیەک لەکەدار بکرێت. بۆ نموونە ئێستایش لە زۆربەی وڵاتانی ئەوروپی، بەتایبەتی ئەڵمانیا، ئینکارکردنی هۆلۆکۆست یاخود جینۆسایدکردنی جووەکان و تەنانەت دروستکردنی شک و گومان لەسەر ڕێژەی جینۆسایدکراوەکانیش بە تاوان هەژمار دەکرێت؛ یاخود بڵاوکردنەوەی نەژادپەرەستی و ڕق و کینە بە تاوان هەژمار دەکرێت و، هەروەها ئایدیا و بیروبڕوا و تەنانەت نیشاندانی جووڵە و هێمای نازییەکان بە تاوان دادەندرێت؛ ئەمەیش وەکوو ئاماژەیەک بۆ قیزەونی و بێزراوبوونی سەردەمی حوکمڕانیی نازییەکان.

بۆ ئەوەی سنووری ئازادییەکان بزانین، لێرەدا پرسێارێک دێتە ئاراوە: لە هەرێمی کوردستان چ پرس و بوارێک ئاسایشییە و دەکەوێتە ناو ئەو چوارچێوەیە؟ ڕاستییه‌كه‌ی، هەموو ئەو هەڕەشە و مەترسییانەی سەر سێکتەر و بوار و ڕەهەندە سیاسی و سەربازی و کۆمەڵگەیی و ئابووری و ژینگەیییەکان بە پرسی ئاسایشی دەزاندرێت و دەتوانێت ئازادییە تاکەکەسی و گشتییەکان سنووردار بکات، هەرچەندە دەبێت زۆر وریا و وشیار بین کە پرسە ئاسایییەکان نەکەوێتە بواری ئاسایشی یاخود بە-ئاسایشی نەکرێت. لێرەدا پێویستە گرنگترین هەڕه‌شە و مەترسییەکان بەپێی بارودۆخی هەرێمی کوردستان بەم شێوەیە پۆلین بکەین:

بەپێی پێناسەی نوێ بۆ ئاسایش، ئاسایشی مرۆیی (Human security) لە سەرووی جۆرەكانی دیكەی ئاسایش دەردەكەوێت كە هەموو ڕەهەندەكانی ئاسایشی وەكوو ئاسایشی ئابووری (Economic security)، ئاسایشی خۆراك (Food security)، ئاسایشی تەندروستی (Health Security)، ئاسایشی ژینگەیی (Environmental security)، ئاسایشی تاكەكەسی (individual Security)، ئاسایشی كۆمەڵگەیی (Societal security) و ئاسایشی سیاسی (Political security) دەگرێتەوە. لەم ڕوانگەیەوە ئاسایشی مرۆیی، بە واتای ڕزگاربوونی مرۆڤە لە گوشاری پێداویستییە ئابوورییەكان و هەژاری و بێكاری؛ چونكە ئەمانە دەبێتە هۆی پێكدادان و توندوتیژی و نائاسایشی. بۆ نموونە: نەبوونی تەندروستیی باش و ئاوی خاوێن و چاودێریی تەندروستی، دەتوانێت ئاسایشی تەندروستی بخاتە ژێر هەڕەشەوە. بەم پێیەیش ئاسایشی تاكەكەسی كە بریتییە لە پاراستنی خەڵك لە هەمبەر توندوتیژی و دەستدرێژی، پەیوەندیی بە ئاسایشی كۆمەڵگەیشەوە هەیە كە بریتییە لە پاراستنی ناسنامە لە هەڕەشە و دەستدرێژی. بۆیە هەموو ئەو ئاست و ڕەهەندانەی ئاسایش، پێكەوەگرێدراون؛ ناكرێت تەنیا بە ڕێگەی ئاسایشی سەربازی (Military security)، ئاسایش بپارێزرێت یاخود ئاسایش دەستەبەر بكرێت. بۆیە ئێمە دەبێت ڕوونتر و ئاشکراتر بوار و ڕەهەند و سێکتەرە ئاسایشی و نا-ئاسایشییەکان دەستنیشان بکەین بۆ ئەوەی هیچ کات ناچار بە هەڵبژاردن لە نێوان "ئەمە یان ئەوە"-واتە ئازادی و ئاسایش- نەبین، بەڵکوو هەردووکیانمان پێکەوە هەبێت.

کۆبەند

کورد بۆ ئازادی خوێنی رۆڵەکانی بەخشیوە و ئێستاش پێویستە ئاسایشی ئەو ئازادییە بپارێزێت. لێرەوەیە کە ئاسایش و ئازادی بۆ کورد هەمان واتای هەیە و لێکدانەبڕاون، چونکە لەرابردوو ئاسایشی عێراق بریتی نەبوو لە ئاسایشی کورد و کوردستان و ئازادیش تەنها ئازادی ناسنامەی باڵادەستی عەرەبی-سوننە و بەعسییەکان بوو. بۆیە لەئێستادا بۆ کورد و پێکهاتەکانی تر، ئەگەر ئازادی نەبێت هیچ ئاسایشێک نییە و لەهەمانکاتیشدا پێویستە ئاسایشی ئەم ئازادییەی بپارێزێت.   لەم روانگەیەوە، "گەلی کوردستان هه‌رگيز پاشەکشە لە ئازادی ناکات؛ ڕێگەیش نادرێت ئازادى بۆ لەباربردنی خودی ئازادی، خراپ بەکار بهێنرێت"؛ ئەمە ئەو ڕەستەیەیه‌ کە دەتوانێت وەکوو مانیفێستێک بۆ بەرجەستەکردن و دەربڕینی دیالێکتیکی "ئازادی و ئاسایش" لە هەرێمی کوردستان کاری پێ بکرێت. بەڵام ئەم ڕستەیە پێمان دەڵێت یاخود دیوێکی دووەمیشی هەیە کە نابێت ئەو بابەتە پشتگوێ بخەین کە بابەتی ئاسایشی كۆمەڵگەیی (ناسنامە)، گرنگیی چۆنایەتیی هەیە. ئاسایشی كۆمەڵگەیی گرنگی بەو مەترسییانە دەدات كە ژیانین؛ واتە ئەگەر گرووپێكی ناسنامەیی وەکوو کورد و هەرێمی کوردستان، ناسنامەی خۆی لەدەست بدەن چیتر "ئێمە"یەك نامێنێت كە بتوانین گرنگیی پێ بدەین؛ ئەمە لە كاتێكدا كە لاوازیی ئابووری، دواكەوتووییی سەربازی، ناكارامەییی سیاسی و كارەساتی ژینگەیی، بە جۆرێك لە جۆرەكان قەرەبوو دەكرێتەوە.

به بڕوای باری بۆزان، ئاسایشی سیاسی، سه‌قامگیری و به‌رده‌وامیی دامه‌زراوه‌ سیاسییه‌كان و، هەروەها سیسته‌می حوكمڕانی و ئایدیۆلۆژییه‌ ڕه‌وایه‌تیپێده‌ره‌كان ده‌گرێته‌وه‌. به‌م پێیه‌ هه‌ڕه‌شه‌كانیش بۆ سه‌ر ناوه‌رۆكی پێكهێنه‌ری ئه‌م بواره‌ی ئاسایش، واتا ئایدیۆلۆژی و سه‌روه‌ریی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌یه‌. لێره‌وه‌ ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی وه‌كوو بونیادێكی ڕێكخه‌ر و واتایی و ڕه‌وایه‌تیپێده‌ر، ده‌كرێته‌ ئامانج. لێره‌وه ‌ڕوایه‌تیی سیاسی و سه‌رمایه‌ی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و جۆری په‌یوه‌ندیی نێوان خه‌ڵك و هاووڵاتیان و ده‌سه‌ڵات، گرنگیی تایبه‌تی هه‌یه‌. به‌م پێیه‌ لە ئێستادا سەرچاوەکان و ڕەهەند و بنەمای هه‌ڕه‌شه‌كانی سه‌ر ئاسایشی نەتەوەیی، زیاتر ناوخۆیین نه‌ك ده‌ره‌كی. ئه‌وه‌ی كه‌ له‌ ئه‌ده‌بیاتی ڕۆژانه‌ و گشتیی خه‌ڵكدا به‌ "ناوماڵ" ده‌ناسرێت، ڕاستییه‌كه‌ی هه‌مان یه‌كانگیریی ناسنامه‌ی پێكهاته‌كه‌یه‌ كه‌ "ئه‌وه‌ی تر"ی خۆی چۆن پێناسه‌ ده‌كات، یاخود كێیه‌؟

[1] - ئیدوارد جۆزێف سنۆودن لەدایکبووی ٢١ی حوزەیرانی ١٩٨٣ کەسایەتیی ئەمریکی و راوێژکاری پێشووی دەزگه‌ی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریکا (NSA) ، بەڵام بەھۆی ئەوەی سنۆودن ھەڕەشەی لە حکوومەتی ئەمریکا کرد لەوەی چەندین بەڵگەنامەی نھێنیی ئەمریکا ئاشکرا دەکات، لە وڵاتی ئەمریکا ھەڵات و لە دواییدا داوای لە وڵاتان کرد کە مافی پەنابەرێتی بدەن بەو لەمەڕ مەترسیی ژیانی.

[2] - جوولیان ئاسانژی بە ڕەگەز ئوسترالی، لە ساڵی (2006) ماڵپەرێکی تایبەتی بۆ بڵاوكردنەوەی بەڵگەنامە و وێنە بە ناوی "ویكیلیكس" دامەزراند، بەڵام لە مانگی نیسانی (2010) ساڵی2010  كاتێك ویكیلیكس ده‌ستی كرد به‌ بڵاوكردنه‌وه‌ی ئه‌و به‌ڵگه‌نامانه‌ی په‌یوه‌ندیی به‌ جه‌نگی عێراق و ئه‌فغانستانه‌وه‌ هه‌بوو، چەندین ڤیدیۆی بڵاو كرده‌وه‌ كه‌ به‌بێ بوونی جه‌نگ خه‌ڵكی ده‌كوژن. ئه‌وەیش وای كرد ئه‌مریكا ده‌ست به‌ لێكۆڵێنه‌وه‌ بكات و داوای له‌ سوید كرد به‌ شوێن ئه‌و ڕووداوه‌ بكه‌وێت، بۆیه‌ جوولیان ئا‌سانژ فه‌رمانی ده‌ستگیركردنی بۆ ده‌رچوو. بەتایبەتی كاتێك كە گرتەیەكی ڤیدیۆییی بڵاو كردەوە كە سەربازانی ئەمریكی (18) هاووڵاتیی مەدەنی لە ڕێگەی هێلیكۆپتەرەوە لە عێراق دەكوژن، ڕای گشتیی جیهانیی تووشی شۆک كرد.