 |
ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ، یاخود سیسته‌م و حكوومه‌تی دیموكراتیك؟ (ده‌وڵه‌ت، حكوومه‌ت و دیموكراسی) – بەشی دووەم و کۆتایی
دیموكراسی:
دیموكراسی، وەك شێوازێكی ژیانی كۆمەڵایەتی و سیاسی لە جیهانی نوێدا، لەسەر چەند بنەمایەك دادەمەزرێت كە لە پڕۆسەیەكی مێژووییدا هەوڵی دامەزراندنی سیستەمێكی دیموكراتیك هاتووه‌تە ئاراوە. كرۆكی ئەم بنەمایانە لەسه‌ر بنەماكانی هاوڵاتیبوون و بەشداریی سیاسی، یاساسەروەری، سەروەریی هاووڵاتیان، ئازادی و مافە مەدەنی و سیاسییەكان و یەكسانی دامەزراوە.
سیستەمێكی دیموكراسی، لە ڕێگەی هەڵبژاردنێكی ئازاد و دادپەروەرانە و دەستاودەستكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات و جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكانه‌وه، دەتوانێت ڕەوایەتیی هەبێت و لە ئاستی ئەو ئەرك و بەرپرسیارێتییانه‌دا بێت كە ئەركی سیستەمن. بۆیە لەم جۆرە سیستەمەدا هاووڵاتیان نەك بە هۆی ترس، بەڵكوو بە حەز و ویستی خۆیان پابەندی یاساكان دەبن، چونكە بەشداریی سیاسیی هاووڵاتیان لە درووستكردنی بڕیارەكانی سیستەمدا ڕەنگدانەوەی ویستی هاووڵاتیانە و، لێرەوەیە كە كەرامەت و مافەكانی مرۆڤ دەپارێزرێت و كۆمەڵگا لە ئاشتی و سەقامگیری و ئاسایشدا دەژیت.
مەرجی سەرەكیی بەردەوامبوونی دیموكراسی ئەوەیە كە هیچ گرووپێك، جگە لە نوێنەرانی هەڵبژاردەی هاووڵاتیان، مافی سیستەم و بڕیاروەرگرتنی نابێت. كەواته، دەسەڵاتی گشتی یان ڕێژەییی هەر یاریكەرێكی سیاسیی هەڵنەبژێردراو، بەربەستی سەرەكی بۆ دیموكراسی پێك دێنێت. هەر بۆیە دەسەڵات و دەستڕۆیشتووییی سه‌رباز و سوپا لە سیاسەتدا و هەروەها نفووزی یاریكەرانی دەرەكی بەسەر سیستەمە دیموكراتیكییەكاندا، یان گرووپەكانی فشار و ڕێكخراوی نهێنیی توندوتیژ، زیان بە دیموكراسی دەگەیەنن.
مانای جەوهەریی دیموكراسی ئەوەیە كە هەموو هاووڵاتیان لە بواری سیاسی و یاساییدا یەكسانن. لە لایەكی ترەوە، دیموكراسی لەسەر بنەمای ڕێژەییبوون ڕادەوەستێت. بەم مانایەی كە دیموكراسی لەسەر بنەمای ڕێژەییبوونی بەهاكان دادەمەزرێت و هیچ چەشنە پێوەرێكی ڕەها بۆ دیاریكردنی بەهاكان له ئارادا نییە. واتە، ناكرێت بەهایەك بە شێوەی ڕەها، بەسەر هاووڵاتیان بسەپێنرێت.
بەگشتی، چەمكی دیموكراسی لە چەند بنەمایەكی سەرەكیدا پوخت دەكرێتەوە: سەرچاوەگرتنی هێز و یاسا لە ویستی هاووڵاتیانه‌وه، ئازادیی ڕادەربڕین و پاڵپشتیی سیستەم لەسەر ئەو ڕایە، هەبوونی میكانیزمی دیاریكراو بۆ دەربڕینی ڕای گشتی وەكو پارتە سیاسییەكان، بنەمای سیستەمی زۆرینە بە ڕەچاوكردنی سازانی سیاسی، سنورداركردنی دەسەڵاتی سیستەم لە ڕێگەی ماف و ئازادییەكانی تاك و گرووپەكان و فرەییی گرووپەكان و بەرژەوەندییەكان و بەها كۆمەڵایەتییه‌كان، بەهێزبوونی كۆمەڵگەی مەدەنی، بنەمای ڕێژەییبوونی بەهاكان، ئاسانگیری لە هەمبەر بیروڕای جیاواز و دژ، یەكسانیی سیاسیی گرووپە كۆمەڵایەتییەكان لە بواری دەستپێڕاگەیشتن بە دەسەڵات، بواری بوون بە زۆرینەی كەمینە فكرییەكان لە ڕێگەی بانگەشەی بیروڕاكانه‌وه، سەربەخۆییی دەسەڵاتی دادوەری، دابەشبوونی دەسەڵاتەكان و سەربەخۆبوونیان، بوونی ئۆپۆزسیۆنی یاسایی.
ده‌وڵه‌ت، یاسا و ده‌ستوور:
ژیانی سیاسی لە چوارچێوەی دەستووردا پیادە دەكرێت و، هەندێك بنەما هەن كە لە دەستووردا هاتوون و پێویستە سیستەمی دیموكراسی پارێزگارییان لێ بكات، بەو پێیەی كە هەموو تاكەكانی كۆمەڵگا لەسەری ڕێك كەوتوون. ئەمه‌یش دەبێتە هۆی هاتنەدیی سەقامگیریی كۆمەڵگە و، كۆمەڵگه‌یش دەتوانێت تواناكانی بۆ چارەسەركردنی ئاشتیانەی كێشەكانی بخاتە گەڕ. كەواتە لێرەدا سیستەمێكی دیموكراسی، سەقامگیری و ئاسایش دەستەبەر دەكات و لە لایەكی ترەوە ئەم سەقامگیری و ئاسایشە لە كۆمەڵگەدا، دەبێتە هۆی چارەسەركردنی كێشەكان بە شێوەی ئاشتیانە و دیموكراتیك.
ئەو دەسەڵاتانەی كە ڕەوایەتییان لە دەستوور وەردەگرن، بە دەسەڵاتێكی سەركەوتوو هەژمار دەكرێن. لەم جۆرە دەسەڵاتانەدا، سەركردەكان تەنها وەكوو فەرمانبەر وان. تەنها دەسەڵات بەڕێوە دەبەن و خاوەنی سەرەكیی دەسەڵاتیش، بریتیە لە دەوڵەتەكە. ئەم دەسەڵاته‌یش لە سیستەمێكی دیموكراتیكدا بریتییە لە ویستی هاووڵاتیان. لە سیستەمە نادیموكراسییەكاندا دەوڵەت ڕەوایەتیی نییە، چونكە دەستوور و سیستەمەكە بەپێی ویستی هاووڵاتیان نەبووە. كەواتە قەیرانی ڕەوایەتی، یەكێكە لە گرنگترین ئەو قەیرانانەی كە لە دەوڵەتە نادیموكراسییەكاندا بەهۆی نەبوونی دەستوورێكی ڕەوا، تووشی دەبن. دیموكراسی، تا ڕاددەیەكی زۆر، گرێدراوی بوونی دەستوورە، كە لە گرنگترین خاڵەكان دەتوانین ئاماژە بەمانه بكه‌ین:
1- لە دەستووردا، سیستەمی فەرمانڕەواییی دەوڵەت دەستنیشان دەكرێت لەگەڵ هەموو ئەو بنەما و دامەزراوانەی كە پێویستن بۆ بەڕێوەچوون و جێگیربوونی سیستەمە دیموكراسیەكە، یان لە دەوڵەتێكدا كە جۆری فەرمانڕەوایی، سیستەمێكی دیموكراسییە، لە ناو ئەو دەستوورە به‌رجه‌سته ده‌بێت.
2- دەستوور، دەسەڵات بۆ هەموو ئۆرگانەكانی سیستەمی سیاسی دەستنیشان دەكات وەك دەسەڵاتی پاشا، سەرۆك، سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران، وەزیرەكان و پەرلەمان و دەسەڵاتی دادوەری و، دیاریكردنی دەسەڵاتەكانیان دەبێتە هۆی سنوورداركردنی دەسەڵاتەكانیان و لێرەوە، كەس لە سەرووی یاساوە نییە. ئەمه‌یش ڕێگری لە قۆرخكردنی دەسەڵات دەكات و هەر كەسێكیش لەم پرەنسیپانە لا بدات، لێپرسینەوەی لەگەڵ دەكرێت.
دەستوور، چونكە لە لایەن هەموو، یان زۆرینەی هاووڵاتیانەوە پەسەند كراوە، ئەگەر پارتێكی سیاسی، زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمانی لەدەستدا بوو، ناكرێت پەرلەمان یان سیستەم دەستكاریی ده‌ستووره‌كه بكەن، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی لە دەستووردا باس لە ماف و ئازادییەكانی هاووڵاتیان كراوە؛ بۆیە هەر دەستكارییەك، دەبێت بگەڕێتەوە بۆ هاووڵاتیان. مەبەست لە سەروەریی یاسا، حوكم و دەسەڵاتی یاسایە (The Rule of Law) و، بریتییە لەوەی كە هەموو كەس و دامەزراوە گشتی و تایبەتییەكان لەژێر دەسەڵاتی یاسادان كە بەیەكسانی بەسەریاندا جێبەجێ دەكرێت و سەربەخۆ دەردەكرێت. ئەمه‌یش هاوتەریبە لەگەڵ بنەماكانی یاسای نێونەتەوەیی بەتایبەت لە بواری مافی مرۆڤدا. بۆیە ئەم جۆرە سەروەرییەی دەسەڵاتی یاسا، تەنیا لە سیستەمێكی دیموكراسیدا جێبەجێ دەكرێت، چونكە تەنانەت ئەگەر لە سیستەمەكەدا پاشایش بوونی هەبێت كەس لە سەرووی یاسا نییە، بەڵكوو هەرچی هاووڵاتییە، بە سەرۆك و پاشایشەوە، دەبێت پابەندی یاسا بن و ڕێزی لێ بگرن و پێشێلی نەكەن. هەروەكوو مۆنتسكیۆ Montesquieu (1689-1755)، یاساناس و فه‌یله‌سوفی سیاسیی به‌ناوبانگی فه‌ره‌نسی، دەڵێت: "پێویستە یاسا وەكوو مردن وا بێت، لەسەر كەس باز نەدات".
حكوومه‌ت (Government) و پەیڕەوكردنی دەسەڵاتی سیاسی:
حكوومه‌ت، سیسته‌مێكه كه له ڕێگه‌یه‌وه وڵات و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك به‌ڕێوه ده‌بردرێت. حكوومه‌ت سیاسه‌تداڕێژ و جێبه‌جێكار و ده‌ستنیشانكه‌ری ستراتیژیی به‌ڕێوه‌بردنی وڵاته. جۆری حكوومه‌ت و شێوازێك كه وڵاتی پێ ئیداره ده‌كرێت، له ڕێگه‌ی سیسته‌می سیاسیی جیاواز و دامه‌زراوه و ده‌زگای جۆراوجۆر و چۆنیه‌تیی په‌یوه‌ندییان ده‌ستنیشان ده‌كرێت.
چه‌مكی حكوومه‌ت له ڕیشه‌ی "حكم"، كه به مانای "دادوه‌ریكردن" و "فه‌رمانپێكردن" و "ناوبژیوانی" و هه‌روه‌ها لغاوكردنی ئه‌سپیش دێت. ئه‌م چه‌مكه له‌گه‌ڵ "حكمة" به مانای "دانایی"، هاوڕیشه‌یه.
له زمانی ئینگلیزیدا"Government" به ده‌سه‌ڵاتی جێبه‌جێكردن ده‌گوترێ و به هاوتای چه‌مكی ئه‌مریكیی "Administration" دێت؛ به‌و واتایه‌ی كه له ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا "Government" به سیسته‌مێكی فراوانتر، كه وڵات ئیداره ده‌كات ده‌گوترێت و به‌كار دێت.
به‌گشتی، حكوومه‌ت به مانا فراوانه‌كه‌ی (نه‌ك ته‌نیا كابینه) به دوو مانا به‌كار دێت:
یه‌كه‌م- به مانای گشتیی كرده‌وه‌ی حوكمڕانی
دووه‌م- به مانای كۆمه‌ڵه دامه‌زراوه‌كانی داڕشتن و جێبه‌جێكاری بڕیاره‌كان دێت. كه‌واته، ئه‌ركی سه‌ره‌كیی حكوومه‌ت یاسادانان و جێبه‌جێكردنیه‌تی. واته وه‌كوو ده‌وڵه‌ت، زه‌ینی و دابڕاو له واقعی سیاسی نییه. هاووڵاتیانیش هه‌موو كاروباره‌كانیان ڕووه‌و حكوومه‌ته.
دابه‌شكردنی ئه‌ركی دامه‌زراوه‌كان (یاسادانان، جێبه‌جێكردن و دادوه‌ری) په‌یوه‌ندیی به ڕێكخستنی حكوومه‌ته‌وه هه‌یه، به‌م واتایه كه پێشووتر به‌ڕێوه‌بردن و بیرۆكراسی به به‌شی سه‌ره‌كیی حكوومه‌ت داده‌ندرا. به‌ڵام ئێستاكه ئه‌ركی ده‌سته‌به‌ركردن و پاراستنی ئاسایشی ناوخۆ و ده‌ره‌كی و هه‌روه‌ها سه‌قامگیری و دابینكردنی دادپه‌روه‌ری و خۆشگوزه‌رانی و گه‌شه‌سه‌ندن و په‌ره‌پێدانی ئابووری و سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و...هتد و، به‌گشتی خزمه‌تگوزاریی گشتی، بووه‌ته ئه‌ركی سه‌ره‌كیی ده‌وڵه‌ت.
شێوازی په‌یوه‌ندیی نێوان ئه‌و دامه‌زراوانه‌ی حكوومه‌ت له لایه‌ك و له لایه‌كی تره‌وه، به‌ڕێوه‌بڕدن و حوكمڕانیی كۆمه‌ڵگه‌یه، كه حكوومه‌تێك ده‌كاته ئیستیبدادی یاخود یاسایی. به‌م مانایه كه سه‌ره‌كیتیرین پێوه‌ری ده‌ستنیشانكردنی جۆری حكوومهتهكان، یان به مانا فراوانه‌كه‌ی، سیسته‌می سیاسیی ده‌وڵه‌تان، دوو پێوه‌ره: 1- په‌یوه‌ندیی ده‌سه‌ڵاته‌كانی یاسادانان و جێبه‌جێكردن 2- چۆنیه‌تیی وه‌رگرتنی ده‌سه‌ڵات. به‌ڵام جۆری ده‌وڵه‌ته‌كان له‌سه‌ر پێوه‌ری په‌یوه‌ندیی ناوه‌ند و یه‌كه پێكهێنه‌ره‌كانیه‌تی (بۆ نموونه ده‌وڵه‌تی ساده و ناوه‌ندی و ده‌وڵه‌تی فیدراڵی و كۆنفیدراڵی). لێره‌وه به‌ڕوونی ده‌رده‌كه‌وێت كه چه‌نده هه‌ڵه‌یه كه ئێمه له سیاسه‌تدا، ده‌وڵه‌ت و حكوومه‌ت له بری یه‌كتر به‌كار بێنیین.
دەسەڵات لە كاركردن، سێ بابەتی سەرەكی و گرنگ وەردەگرێت و هەرسێكیان تەواوكەری یەكترن. یەكەمیان: لایەنی یاسادانانە. ئەمه‌یش بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی پێداویستییەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی و ڕێكخستنی ئەم ژیانە، لە چوارچێوەی ئەو بڕیارانەی گونجاون و ئامادە دەكرێن، ڕەنگ دەداتەوە. بەواتایەكی تر، ئامادەكردنی كۆمەڵە یاسایەك و ڕێنمایییەكی تایبەت بۆ ئەم مەبەستە. ئەمه‌یش دەزگایەك پێی هەڵدەستێت، پێی دەگوترێت دەزگای یاسادانان.
دووەمیان: لایەنی جێبەجێكردنە. ئەمه‌یش پێك دێت لە ئامادەكردنی ژینگەیەكی گونجاو بۆ گواستنەوەی ئەم بڕیارانە بۆ كۆمەڵە پرۆژەیەك كە ژیانی خەڵك و گوزەرانەكەی خۆش دەكات. ئەمه‌یش دەزگایەك پێی هەڵدەستێت كه پێی دەڵێن دەزگای جێبەجێكردن.
سێیەمیان: لایەنی دادگایە. ئەمه‌یش لە كۆمەڵە بڕیارێكی دادگایی بۆ چارەسەری هەموو كێشە و ململانێ و ناكۆكییه‌كان لە ناو كۆمەڵگادا، ڕەنگ دەداتەوە. بە هەمان شێوە، جێبەجێكردنی دادپەروەری. ئەمه‌یش پێی دەگوترێت دەزگای دادوەری.
بەكارهێنانی دەسەڵات لە چوارچێوەی ئەم سێ بوارە سەرەكییەدایه. به‌م مانایه كه سێ دەزگای تایبەت و جیاواز، بۆ دووركەوتنەوەی هەموو هێزێك كه توانای دروستكردنی كاریگەریی نێگەتیڤی لەسەر ژیانی تاك هه‌یه و دووركەوتنەوە لە قۆرخكاری و تاكڕەوی، دروست دەكرێن.
ده‌وڵه‌ت، حكوومه‌ت و سیسته‌می سیاسیی دیموكراتیك:
ئه‌وه‌ی كه زۆر گرنگه بیزانین، ئه‌و خاڵه‌یه كه دیموكراسی به‌گشتی جۆر و شیوازی سیسته‌می په‌یوه‌ندیی نێوان ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌یه. دیموكراسی لە سەردەمی نوێدا بریتییە لە بەرنامە و میكانیزمێك بۆ ڕێكخستنی ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی، نەك بیروباوەری دیاریكراو و گشتگیر و، بەپێی دەستوور پیادە دەكرێت و سیستەمێكە بۆ درووستكردنی بڕیار لە لایەن هاووڵاتیان لە كۆمەڵگەی دیاریكراو بەپێی دەستوور و، ڕێبازێكی پێویستە بۆ پێكەوەژیانی ئاشتیانە لە نێوان تاكەكان لە كۆمەڵگەدا. سیستەمی سیاسی، بەپێی پرەنسیپ و دامەزراوەكان، دەرفەت دەڕەخسێنێت كە هاووڵاتیان و لایەنە سیاسییەكان بتوانن چارەسەری كێشە و ناكۆكییەكان بكەن، لە هەمان كاتدا بە لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندییەكان ئەم ململانێیە لە كۆمەڵگەدا بە شێوازێكی ئاشتیانە بەڕێوە بچێت. لەم بارودۆخەدایە كە كۆمەڵگا توانای كۆنتڕۆڵكردنی سەرچاوەكانی توندوتیژی و ڕووبەڕووبوونەوەی ئاژاوە و جەنگی ناوخۆییی هەیە و لێرەوە پیادەكردنی دیموكراسی بەپێی دەستوور ڕێك دەخرێت.
"جیمس برایس- James Bryce" مامۆستای ماف لە زانكۆی ئۆكسفۆرد (1922-1838)، دیموكراسیی بە سیستەمێك دەزانی، كە تیایدا ویستی زۆرینەی كۆمەڵگە سەروەر بێت. برایس بڕوای وا بوو كە دیموكراسی، سێ تایبەتمەندیی هەیە، كە سیستەمی دیموكراتیك لە سیستەمە نادیموكراتیكەكان جیا دەكاتەوە:
- ئامانجەكان لە ڕێگەی ڕای گشتییه‌وه دەستنیشان و دیاری دەكرێن، نەك لە ڕێگەی گرووپەكانی ئەشراف و خانەدانەكان.
- ڕێبەران لە لایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێن و جگە لە هەڵبژاردنی گشتی، هیچ ڕێگەیەكی تر بۆ گەیشتن بە پۆستە حكومییەكان نییە.
- هەموو هاووڵاتیان ئەو مافەیان هەیە دژایەتیی سیاسەتەكانی كەسانی هەڵبژێردراوی خۆیان بكەن.
"جۆزیف شۆمپیتەر- Joseph Alois Schumpeter"(1883-1950) بەم شێوەیە پێناسەی دیموكراسی دەكات، كە بریتییە له سیستەمێكی ڕێكخراو كە ئامانجه‌كه‌ی درووستكردنی بڕیاری سیاسییە لە ڕێگەی بەشداریی تاكەكان. ئەم ئامانجە، لە پڕۆسەی دەنگدان و هەڵبژاردن و كێبڕكێ و گرتنەدەستی دەسەڵاتدا، دێتە دی.
بە بڕوای "پییێر بۆردیو- Pierre Bourdieu" (1930-2002)، فه‌یله‌سوف و زانای گه‌وره‌ی فەرەنسی، دیموكراسی بریتییە لە: بەشداریی سیاسی، مافەكانی مرۆڤ و ئازادییەكانی. هەروەها سیستەمێكە بۆ دەسەڵاتداریەتی، كە ئامانجی ئەوەیە ئازادی بكاتە بنەمایەك لە پەیوەندییە سیاسییەكان و تەنیا شێوازێكە كە جەخت لەسەر پاراستنی كەرامەتی مرۆڤی ئازاد دەكاتەوە. هەروەك لە ماددەی (19و21)ی جاڕنامەی گەردوونیی مافەكانی مرۆڤیشدا هاتووە، فرەییی ڕێباز و ڕەوایەتییە بۆ سیستەمی سیاسیی هاوچەرخ، كە لە ماددەی (19)دا هاتووە: "بۆ هەر كەسێك هەیە مافی ڕادەربڕین و ئازادیی بیروباوەڕی هەبێت"، هەروەها لە ماددەی (21)دا هاتووە: "هەر تاكێك بۆی هەیە كە بە شێوەی ڕاستەوخۆ یان لە ڕێگەی نوێنەرەكانییەوە بەئازادی و ویستی خۆی، بەشداری لە بەڕێوەبردنی كاروباری گشتیی دەوڵەتەكەیدا بكات."
"ڕۆبیرت داڵ- Robert Alan Dahl" (1915-2004)، تیۆریسیه‌نی سیاسیی ئه‌مریكی، بڕوای وایە كە لە ئەنجامی پڕاكتیزەكردنی دیموكراسی، ئەوا دیموكراسی چەند دەرەنجامێكی باشی لێ دەكەوێتەوە كە خزمەت بە كۆمەڵگا دەكات و لە توندوتیژی و ناسەقامگیری دووری دەخاتەوە، وەكوو:
- دووركەوتنەوە لە دەسەڵاتێكی دیكتاتۆری و پاوانخواز و ملهوڕ.
- دابینكردنی مافە بنەڕەتی و سەرەتایییەكانی مرۆڤ و هاووڵاتیان.
- دابینكردنی ئازادییە گشتییەكان.
- دەستەبەركردن و ڕەخساندنی بوار و هەل بۆ دیاریكردنی ماف و چارەنووس، چ بۆ تاك و هه‌روه‌ها بۆ گرووپە جیاوازەكانی ئەتنیكی، ئایینی، زمانی، كەلتووری و ...هتد.
- سەربەخۆیی و ڕێزگرتن لە بەها ئەخلاقییە جیاوازەكانی ناو كۆمەڵگە.
- پارێزگاریكردن لە بەرژەوەندییه ماددی، مەعنەوی و تاكەكەسییه‌كان.
- دەستەبەركردن و پارێزگاری لە یەكسانیی سیاسی.
- هێنانەكایەی ئاشتیی كۆمەڵایەتی.
- ڕەخساندنی دەرفەت بۆ پەرەپێدان و پاڵپشتیكردن لە هەموو بوارەكاندا.
لە لایەكی تر، زانایان بڕوایان وایە كە دیموكراسی تەنها بە هۆی یاساكانەوە نایەتە دی، بەڵكوو دەبێت لە ڕێگەی گەشەی پەروەردەی سیاسی و فرەیی و دوورخستنەوەی توندوتیژی و بەدیهێنانی جۆرێك لە یەكسانی بێت، كە دوور بێت لە بنەماكانی نادیموكراسیەت و هەوڵی پتەوكردنی دیموكراسیەت بدەین. بەم شێوەیە دەتوانین بڵێین دیموكراسی سیستەمێكە بەردەوام پەیوەندیی نێوان دەوڵەت و بكەرە كۆمەڵایەتییەكانی كۆمەڵگە ڕێك دەخات.
بە بڕوای " سیمۆر مارتین لیپیست- Seymour Martin Lipset"(1922-2006) كۆمه‌ڵناسی سیاسیی ئه‌مریكی، سیستەمە دیموكراسییەكان پێویستە سێ تایبەتمەندیی سەرەكییان تێدا بێت:
- لەسەر وەرگرتنی پۆستە دەوڵەتییەكان كێبڕكێ هەبێت.
- بۆ وەرگرتنی پۆستەكان، هەڵبژاردنێكی ئازاد، بێگەرد و گشتی هەبێت. هیچ لایەنێك لەژێر هیچ بیانوو و پاساوێك پەراوێز نەخرێت.
- لە كۆمەڵگەدا، ئەوەندە ئازادییە مەدەنی و سیاسییه‌كان بوونی هەبێت كە ڕاستی و بێگەردیی بەشداری و كێبڕكێیەكان گەرەنتی بكرێت.
له لایه‌كی تره‌وه، بە بڕوای "ئانتۆنی گیدێنز- Anthony Giddens"(1938-...) كۆمه‌ڵناسی به‌ناوبانگی بریتانی، مەبەست لە دیموكراسی، سیستەمێكی سیاسییە كە خاوەنی سێ تایبەتمەندی بێت:
یەكەم: فرەحیزبی، واتە پارتەكان لە ڕووی ژمارە و ئایدیۆلۆژیاوە فرەجۆر بن.
دووەم: هەڵبژاردنی ئازاد و مافی ڕاستەقینەی بەشداریكردن تیایدا، بۆ سەرجەم ئەوانەی مەرجەكانی دەنگدان دەیان گرێتەوە، پارێزراو بێت.
سێیەم: دەسەڵاتێكی یاسایی.
دیموكراسی، زەمینەیەك دروست دەكات كە بیروبۆچوون و هێز و گرووپە جیاوازەكان، دەرفەتیان هەبێت كە ویست و داخوازی و ئامانج و بەرژەوەندییەكانیان لە پرۆسەی سیاسەتدانان ڕەنگ بداتەوە. به‌گشتی، دیموكراسی سیستەم و نموونەیەكە، كە بەپێی مێژوو، جیهانییە؛ چونكە سیستەمێكە گرنگی بە مرۆڤایەتی دەدات واتە سیستەمێكی مرۆڤانەیە و مرۆڤایەتی لە پێشكەوتن و گەشەكردنیدا بەشدارە و، هەروەها دەبێتە هۆی خۆشگوزەرانیی مرۆڤ. بەڵام پێویستە تێ بگەین كە ئەمانە ڕەها نین چونكە دیموكراسی بەپێی ئەو كۆمەڵگەیەی كە تیایدا جێبەجێ دەكرێت فۆرم وه‌ردەگرێت، بۆیە ناتوانرێت دیموكراسی لە گۆڕانكارییە ناوخۆیییەكان جیا بكرێتەوە و ناتوانرێت بە هیچ شێوەیەك بسەپێنرێت.
ده‌ره‌نجام: جیاوازییه‌كانی ده‌وڵه‌ت و حكوومه‌ت
- هیچ ده‌وڵه‌تێك به‌بێ حكوومه‌ت نییه، به‌ڵام حكوومه‌ت به‌بێ ده‌وڵه‌ت، بوونی هه‌یه.
- ده‌وڵه‌ت چه‌مكیكی گشتییه.
- له ڕاستیدا ده‌وڵه‌ت دیارده و دامه‌زراوه‌یه‌كی زه‌ینی و داماڵراوه له واقع، واته ئه‌بستراكته.
- هه‌موو خه‌ڵك یاخود دانیشتووانی ده‌وڵه‌تێك، له ده‌وڵه‌ته‌كه‌دا ئه‌ندامن. له‌م سۆنگه‌یه‌وه ئه‌گه‌ر حكوومه‌ت و سیسته‌مێكی سیاسی، نادیموكراتیك بوو، ئه‌وه ئێمه ناتوانین بڵێین ئه‌و ده‌وڵه‌ته نادیموكراتیكه، چونكه ئه‌و كاته خه‌ڵك یاخود دانیشتووان یاخود نه‌ته‌وه‌ی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌یش ده‌گرێته‌وه. چونكه ئێمه باس له ده‌وڵه‌ت- نه‌ته‌وه ده‌كه‌ین. بۆ نموونه له عێراقی پێش ساڵی 2003 سیسته‌می حوكمڕانی نادیموكراتیك و ته‌نانه‌ت دژه‌مرۆیی بوو، به‌ڵام كورد و شیعه‌كان به‌شێك بوون له‌و ده‌وڵه‌ته و به‌پێچه‌وانه‌وه، بۆ ئازادی و دیموكراسی و ماف خه‌باتیان ده‌كرد. بۆیه ئه‌گه‌ر بڵێین ده‌وڵه‌تی عێراق نادیموكراتیك بوو، ئه‌وه له ڕاستیدا كورد و شیعه و ته‌نانه‌ت به‌شێكی سوننه‌یش كه ده‌سه‌ڵاتیان نه‌بوو ده‌كه‌ونه ئه‌و چوارچێوه‌یه، كه ئه‌مه‌یش ناڕاست و نازانستییه.
- ده‌وڵه‌ت، كه‌م یا زۆر، دامه‌زراوه‌یه‌كی هه‌میشه‌یی و به‌رده‌وامه. به‌م مانایه كه سیاسه‌ت و سیسته‌می سیاسی، كاتییه و ده‌گۆڕدرێت به‌ڵام ده‌وڵه‌ت به‌رده‌وامه.
- ده‌وڵه‌ت پێویستیی به شێوه یاخود جۆریك له حكوومه‌ت هه‌یه.
- ده‌وڵه‌ت په‌یوه‌ست نییه به تاك یا گرووپی حوكمڕانییه‌وه، واته ئه‌وان ده‌گۆڕدرێن به‌ڵام ده‌وڵه‌ت ناگۆڕدرێت و به‌رده‌وامه. بۆیه، ده‌كرێت ئه‌و كه‌س و كه‌سانه، نادیموكراتیك سیاسه‌ت بكه‌ن و پاش ماوه‌یه‌ك كه‌سانی تر به‌پێی سیسته‌می سیاسیی نوێ، به دیموكراتیك هه‌ڵبژێردرێن و حكوومه‌تێكی دیموكراتیك پێك بێت.
- سه‌روه‌ری، تایبه‌تمه‌ندیی ده‌وڵه‌ته و نادرێته كه‌س یان گرووپ و پارت و كه‌سانێكی ده‌سه‌ڵاتدار. ئه‌م ڕه‌گه‌زه‌یشه كه ده‌سه‌ڵاتی به‌كارهێنانی هێزی ڕه‌وا، بۆ ده‌وڵه‌ت قۆرخ ده‌كات. به‌م مانایه كه سه‌روه‌ریی ده‌وڵه‌ت نادرێته حكوومه‌ت و كابینه و... هتد.
- حكوومه‌ت به‌شێكه له ده‌وڵه‌ت، وه‌كوو ڕێكخراو یاخود مه‌كینه‌ی كاری ده‌وڵه‌ت كار ده‌كات. به‌م مانایه كه ده‌وڵه‌ت گشتییه و حكوومه‌ت به‌شێكه له‌و گشته.
- حكوومه‌ت دیاریكراو و ڕاسته‌قینه‌یه و هاووڵاتیان هه‌ست به كار و سیاسه‌ته‌كانی ده‌كه‌ن و ده‌یبینن. به‌پێچه‌وانه‌ی ده‌وڵه‌ت، كه زیاتر چه‌مكێكی ئه‌بستراكت و زه‌ینی و یاسایی و سیاسییه.
- ته‌نیا به‌شێك له خه‌ڵك له ئۆرگانه جیاواز و جۆراوجۆره‌كانی حكوومه‌تدا ئه‌ندامن یاخود كار ده‌كه‌ن. هه‌موو خه‌ڵك ئه‌ندامی حكوومه‌ت و دامه‌زراوه‌كانی نین.
- حكوومه‌ت، گۆڕانی به‌سه‌ردا دێت و به‌رده‌وام ده‌گۆڕێت. ته‌نانه‌ت له ڕێگه‌ی نائاشتیانه و توندوتیژییه‌وه ده‌روخێنرێت و شۆڕش و ئینقلاب و كۆده‌تای به‌سه‌ردا ده‌كرێت.
- حكوومه‌ت، پێش دروستكردنی ده‌وڵه‌ت و جیا له ده‌وڵه‌ت، بوونی هه‌یه. بۆ نموونه ئێستا ئێمه له هه‌رێمی كوردستان، پێش ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی كوردستان، حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستانمان هه‌یه.
- هه‌موو حكوومهتهكان په‌یوه‌ست و سنووردارن به سنووری یاسا و ده‌ستوور و واقعه‌وه. به‌م مانایه كه له چوارچێوه‌ی ده‌ستوور و به‌پێی واقعی كۆمه‌ڵایه‌تی، سیاسی، یاسایی، كه‌لتووری، مێژوویی و ئابووری... هتد، كار ده‌كه‌ن. به گۆڕانكاری له واقعدا، بۆ نموونه شۆڕش، ئه‌ویش ده‌گۆڕدرێت. به‌ڵام ده‌وڵه‌ت، به هۆی سه‌روه‌رییه‌كه‌یه‌وه به‌رده‌وام و هه‌میشه‌یییه. بۆ نموونه حكوومه‌تی به‌عس پێش 2003 و حكوومه‌تی نوێی عێراق پاش2003 ، ده‌ستوور و یاساكانیان جیاوازه و به‌پێی دوو واقعی جیاوازیش كار ده‌كه‌ن.
- زۆربه‌ی كات، سكاڵا له‌سه‌ر حكوومه‌ت یاخود پیاوانی حكوومه‌ت ده‌كرێت. ڕاستییه‌كه‌ی، ئه‌وه حكوومه‌ت و پیاوانی ئه‌و حكوومه‌ته‌ن كه له ئاستی ناوخۆیی و ده‌ره‌كیدا تووشی كێشه و سكاڵا ده‌بنه‌وه. هه‌رچه‌نده به نه‌مانی حكوومه‌ت، ده‌وڵه‌ت هه‌ر ده‌مێنێته‌وه و به‌رپرسیاره له گرێبه‌ست و ڕێككه‌وتنه‌كان و ته‌نانه‌ت تاوانه‌كان، كه ئه‌وه‌یش په‌یوه‌ندیی به سه‌روه‌رییه‌وه هه‌یه.
- حكوومهتهكان، له ڕووی شێوازی حوكمڕانییه‌وه زۆر جیاواز و فره‌جۆر‌ن. لێره‌وه‌یه كه سیسته‌مێك به دیموكراتیك یاخود نادیموكراتیك ده‌ستنیشان ده‌كرێت. ڕاستییه‌كه‌ی، دیموكراسی په‌یوه‌ندیی به خودی ده‌وڵه‌ته‌وه نییه، به‌ڵكوو له سیسته‌می سیاسی و چۆنیه‌تیی حوكمڕانیدایه كه ئێمه هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ دیموكراتیكبوون یاخود نادیموكراتیكبوونی سیسته‌م و حكوومه‌تێك ده‌كه‌ین. به‌م مانایه كه ڕه‌گه‌ز و بنه‌ماكانی دیموكراسی و حكوومه‌ت و ده‌وڵه‌ت، زۆر جیاوازن.
- له سه‌رده‌می كۆنه‌وه تاوه‌كوو ئێستا، هه‌ر له سه‌رده‌می ئه‌فلاتۆن و ئه‌ره‌ستۆ‌وه تا زاناكانی مۆدێرن، ئه‌وه‌ی كه پۆلین ده‌كرێت و باسی لێ ده‌كرێت، له‌سه‌ر بنه‌مای جیاوازی له شێوازی ده‌سه‌ڵاتداریه‌تی و جۆری حكوومه‌ته‌كانه نه‌ك ده‌وڵه‌ت، بۆ نموونه: سیسته‌م و حكوومه‌تی پاشایه‌تی (به‌میرات، هه‌ڵبژاردن، سته‌مكار و ده‌ستووری)، سیسته‌می دیكتاتۆری، ده‌سه‌ڵاتخوازانه، تۆتالیتێر، ئه‌ریستۆكراسی، ئۆلیگارشی، فاشیست، كۆرپۆراتیست، دیموكراتیك و...هتد.
له كۆتاییدا ئه‌وه سه‌لمێندرا، كه ده‌وڵه‌ت جیاوازیی زۆری له‌گه‌ڵ حكوومه‌تدا هه‌یه. بۆیه هه‌ڵه‌یه كه ئه‌م دوو چه‌مك و دامه‌زراوانه له بری یه‌كتری به‌كار بێنین. به هۆی ئه‌رك و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ده‌وڵه‌ت له ڕووی ئاسایشی و سیاسی و یاسایییه‌وه‌یه له ئاستی ناوخۆ و ده‌ره‌كیدا، كه كورد ده‌توانێت به دروستكردنی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ به‌رگری له مانه‌وه و ناسنامه‌ی خۆی بكات و، ئه‌و كاته له پرۆسه‌یه‌كدا سیسته‌م و حكوومه‌تێكی دیموكراتیك دابمه‌زرێنێت. هه‌رچه‌نده دیموكراتیزاسیۆن پرۆسه‌یه‌كی به‌رده‌وامه و په‌یوه‌ندیی به ڕه‌وتی نه‌ته‌وه‌سازییه‌وه هه‌یه و جیاوازه له ده‌وڵه‌تسازی، كه په‌یوه‌ندیی ڕاسته‌وخۆی به ئاسایشه‌وه هه‌یه.
Latest from پەرویز ڕەحیم
- یاسای بوودجەی ٢٠٢٣ی فیدراڵی: چیڕۆکی عێراقبوون لە هەمبەر گێڕانەوەی کوردستانیبوون!
- ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بەردەم گۆڕانکارییەکی دیکەی جیۆسیاسی: ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەکانی ئیسرائیل و سعوودیا و لێکەوتەکانی
- هەرێمی کوردستان و ئیتاڵیا: چی وا دەکات جۆرجیا مێلۆنی، ڕاستڕەوی ڕادیکاڵ، وەکوو سەرۆکی دەوڵەتان پێشوازی لە نێچیرڤان بارزانی بکات؟
- هاوکێشە جیۆپۆلیتیکییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ساڵی ٢٠٢٣: گۆڕانکاری و جەمسەربەندییەکان
- بزووتنەوەی ژینا و سیناریۆکانی داهاتووی کۆماری ئیسلامیی ئێران: هەڕەشە و دەرفەتەکان
- ١٠ مەترسیی سەرەکی بۆ سەر هەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠٢٣دا
- ١٠٠ ڕۆژ پاش شۆڕشی "ژن، ژیان، ئازادی": شرۆڤە و هەڵسەنگاندن
- شۆڕشی ٢٠٢٢ی ئێرانییەکان و ستراتیژیی هاوبەشی تورکیا و ئێران: کورد وەکوو قۆچی قوربانی!
- شۆڕشی ژنانی ئێران: ژن، ژیان، ئازادی
- ئەگەرەکانی کاراکردنەوەی ڕێککەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و ئەمریکا: بەربەست و ئالنگارییەکانی ڕێکنەکەوتن!