خستنه‌ڕووی پرس

بەپێی پێناسەی زانایەك بە ناوی "دێڤید هێڵدDavid Held-" (1951- ...) خاوه‌ن كتێبی به‌ناوبانگی مۆدێله‌كانی دیموكراسیModels of Democracy(1987)، سیاسەتی پراكتیكی بریتییە لە ڕێكخستنی سەرچاوە مرۆیییەكان، بەم پێیەیش بنەمای ڕێكخستن و دروستبوونی "بەرژەوەندیی گشتی" لەسەر سازان و گونجانی بەرژەوەندییەكانە. لە عێراقدا بە درێژاییی مێژووی دروستبوونی خۆی، كێشە لە پێناسەكردنی " بەرژەوەندیی گشتی" هەبووە و هەیە. ئەوە دەمان گەڕێنێتەوە بۆ ڕۆڵی "ناسنامەIdentity" و، بەم پێیەیش تێگەییشتن لە خود و ئەوی تر و بەدوایدا بەرژەوەندی.

لێرەدا، هەر ناسنامەیەك وا پێناسەی "بەرژەوەندیی گشتی" دەكات وەكوو ئەوەی كە بەرژەوەندیی ناسنامەكەی دەخوازێت و هەر داواكاری و بەرگرییەك لە لایەن ناسنامەكانی ترەوە وەكوو دژایەتی بۆ سەر "بەرژەوەندیی گشتی" دەناسرێت. لەم نێوەندەدایە كە حكوومەتی نادیموكراسی و ملهوڕ و ده‌ستبردن بۆ جینۆساید و سڕینەوەی ناسنامەیی دێتە ئاراوە.

لە عێراق، دادپەروەری و ئازادیش هه‌ر بەم تێگەییشتنه‌ی‌ "بەرژەوەندیی گشتیpublic- interest" پێناسە دەكرێت. بۆیە، گۆڕینی حكوومەت و تەنانەت گۆڕانی سیستەمی سیاسیش ناتوانێت قەیران و ناكۆكییەكان چارەسەر بكات. له‌به‌ر ئه‌وه‌، تا ئەو كاتەی سازانێكی دیموكراتیك نەكرێت یان دان بە ناسنامە جیاوازەكان و مافەكانیان و هەروەها بەرژەوەندییە جیاوازەكان نەنرێت، ئەوە ئێمە ناتوانین باس لە سەرمایەی سیاسی و كۆمەڵایەتی بكەین و بەم پێیەیش چەمكێك بە ناوی دەوڵەت – نەتەوەی عێراق لەدایك نەبووە و نابێت. ئەمەیش بەپێی مێژوو و پێكهاتەی تائیفی و نەتەوەیی و كه‌لتووری سیاسی و ستراكچەری ئابووری- سیاسیی عێراق، تەنیا بە سیاسەتی دابەشكردنی دەسەڵات و سەرچاوەكانی سامان لە ڕێگەی یەكسانی و دادپەروەری لە نێوان پێكهاتە نەتەوەیی و تائیفییەكاندا دەكرێت .

بەم مانایە كە ناكرێت هیچ ناسنامەیەك بە تەنیا بەرژەوەندیی خۆی (ناسنامەكەی) بە "بەرژەوەندیی گشتی" بزانێت. بەڵكوو پێویستە ئەم قەیرانە ناسنامەیییە بۆ دروستبوونی "بەرژەوەندیی گشتی" تێپەڕێندرێت و بەپێچەوانەوە، ئەوە بەردەوامبوونی توندوتیژی و دیكتاتۆری و سڕینەوە  یان دابەشبوونی عێراقە.

لە لایەكی ترەوە، لە عێراق، بە هۆی نەبوونی بەشداریی ڕاستەقینە لە دەسەڵات بۆ هەموو پێكهاتە و ناسنامەكان (قەیرانی بەشداری)، ئەوە ئێمە ناتوانین باس لە "بەرژەوەندیی گشتی" بكەین، چونكە بەرژەوندیی گشتی لە كۆی هەموو بەرژەوەندییەكان و سازان لە نێوانیان و پارێزراوبوونیان و به‌شداریی ڕاستەقینەیان لە بەڕێوەبردنی وڵات و هەروەها دابەشكردنی سامانی وڵات دەبێت، كە  ئێمە ئەمە لە عێراق نابینین بەڵكوو بەپێچەوانەوە سامان و داهاتی وڵات بۆ سڕینەوەی ناسنامەكانی تر بەكار دێت.

بۆیە لە عێراق ئۆگری یان  ئینتیما بۆ دەوڵەت، بوونی نییە و تا ئەو كاتەی كە دەوڵەتێك نەتوانێت گەرەنتیی ژیانێكی ئاسوودە و خۆشگوزەران و پڕ لە ئاسایش بۆ هەموو چین و توێژەكان و ناسنامەكان بكات و هەروەها دادپەروەری و یەكسانی لە نێوان تاك و ناسنامەكان بە شێوەی ڕاستەقینە و لە ڕێگەی میكانیزمەكانی دیموكراسی (وەكوو هەڵبژاردن، فێدرالیزم و دیموكراسیی تەوافوقی و...هتد) بێنێتە ئاراوە، ئەوە ناتوانین باس لە "بەرژەوەندیی گشتی"، كە گرێدراوی ئاسایشی نیشتمانی و پەرەپێدانی نیشتمانییە، بكەین. چونكە هاووڵاتیبوون و فرەییی ناسنامەكان و دەوڵەتی یاسا و بەرژەوەندیی گشتی، كۆڵەكەی دەوڵەتی مۆدێرنن .

یه‌كه‌م: ده‌وڵه‌ت، له ‌نێوان ئاسایشی كۆمه‌ڵگه‌یی و ئاسایشی ناسنامه‌ییدا

بە شێوەیەكی گشتی، چەمكی ئاسایش لە سێ بازنەی پەیوەندیدار پێك دێت:

 یەكەمیان بازنەی مرۆیی، كە لەسەر بنەما و چوارچێوەی پاراستنی مرۆڤە، كه‌ بریتییه‌ له‌ ئاسایشی مرۆڤ، به‌بێ لەبەرچاوگرتنی ئایین، ڕەنگ، زمان، نەژاد و ... هتد. ئەمەیش لە سیستەمە دیموكراسییەكاندا بوونی هەیە.

دووەمیان بازنەی ئاسایشی نەتەوەیی، كە پەیوەندیدارە بە پاراستنی دەوڵەت كە لە تاك و كۆمەڵگه‌ پێك هاتووە. كۆمەڵگه دەبێت ئاسایشی دەوڵەت بپارێزێت و لە هەمان كاتدا دەوڵەتیش بەرپرسیارە لە ئاسایش و پاراستنیان. لەم چوارچێوەیه‌دا ئاسایشی ناوخۆییی دەوڵەت، بریتییە لە بەهێزكردن و سەقامگیری و گرنگیدان بە سەروەریی یاسا و بەرجەستەكردنی یەكسانی و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و دەستەبەركردنی دەرفەتی ژیانێكی شەڕەفمەندانە بۆ هەمووان، هەروەها كاركردن بۆ فەراهەمكردنی ئاسایشی دەرەكی، لەو هەڕەشە و مەترسییانەی كە لە دەرەوەی سنوور دێن و تەنیا لە لایەن دەوڵەتانەوە نییە، بەڵكوو لە لایەن ڕێكخراو و گرووپ و كۆمەڵە و ...هتد، كە هەوڵی تێكدانی ئاسایشی نەتەوەیی دەدەن لە ڕێگەی ئامرازی جیاوازه‌وه‌.

 بازنەی سێیەم پەیوەندیدارە بە ئاسایشی كۆمەڵایەتی، كە دەتوانین بڵێین ئەمە لە گرنگترین پێكهێنەرەكانی ئاسایشی نەتەوەیییە، بە هۆی ئەوەی كە دامەزراوەكانی كۆمەڵگە لە بەدەستهێنانی ئاسایشی نەتەوەییدا بەشدارن، وەك خێزان، كە بنەمای ئاسایشی كۆمەڵگەیە. دەتوانین بڵێین ئەم سێ بازنەیە پەیوەندییەكی توندوتۆڵیان بە یەكەوە هەیە وەك مرۆیی، نەتەوەیی و كۆمەڵایەتی، هەرچەندە جیاوازییان لە ئەولەویەتپێدانە، ئەگەرنا بنەمای هەموویان ئاسایشە. بۆیە دەتوانین بڵێین بۆ دەستەبەركردنی ئاسایش، دەبێت بەرپرسیارێتیی تاك و كۆمەڵ لە یەك كاتدا كۆ بكرێتەوە، كە هەموویان بۆ دووركەوتنەوەیە لە مەترسی.

له ‌ڕوانگه‌یه‌كی دیكه‌وه‌  ئاسایشی كۆمەڵگەیی بریتییە لە ئاسایشی تاك و كۆمەڵەكان لە مەترسی و هەڕەشە ناوەخۆیی و دەرەكییەكان، وەك كوشتن، دزی، دەستدرێژی، سەركوتكردن و مەترسی و هێرشی سەربازی. لە ڕوانگەی "قوتابخانەی كۆپنهاگن"ه‌وه‌ كەمبوون و زیادبوونی تاوانەكان پەیوەندیی بە ئاسایشی كۆمەڵایەتییەوە هەیە، ئەمەیش پەیوەندیی بە دامەزراوە حكوومی و ناحكوومییەكانەوە هەیە بۆ سنووردانان و ڕووبەڕووبوونەوەی تاوانەكان.

بۆیە پاراستنی تاك و كۆمەڵگه ئەركی دەوڵەتە، لە ڕێگەی بەكارهێنانی دامەزراوەكان و هێز بۆ دەستەبەركردنی ئاسایش و دادپەروەری، كە پابەندی و ڕەوایەتی بۆ دەوڵەت دروست بكات. بەو پێیەی كە پارێزەرە، واتە پارێزەری ژیان و سامانی هاووڵاتیانە، بۆیە ئاسایش، بەرپرسیارێتییه‌كی كۆمەڵایەتییە.

بە بڕوای (ئیمانوێل ئادلێر Emanuel Adler,)، "1947-..." لە بری دەوڵەت، ئەوە كۆمەڵگه دەتوانێت سەرچاوەی ئاسایش بێت، ئەگەر دەوڵەتەكە لیبرال و دیموكراسی بێت. تەنیا ئەم جۆرە دەوڵەتانەن كه‌ دەتوانن كێشە و گرفتەكانیان لە ڕێگەی ئاشتییانە و دیموكراسییانە چارەسەر بكەن و بەپێچەوانەوه،‌ دەوڵەتانی نادیموكراتیك (تۆتالیتەر و دیكتاتۆری) كە ئایدۆلۆژییەكانیان پیرۆزی دەداتە ئامانجەكانیان و هەموو ئامرازێكی "نادیموكراتیك" بۆ ئەم مەبەستە بەكار دێنن، ئاسایشیان نییە.

ئاسایشی كۆمەڵگەیی (Societal Security)، پەیوەندیی توندوتۆڵی به‌ سیستەمی كۆمەڵایەتی، ناسنامەی كۆمەڵایەتی، یەكگرتووییی كۆمەڵایەتی و متمانە و سەرمایەی كۆمەڵایەتییه‌وه‌ هەیە. لەم ڕوانگەیه‌وه،‌ كاتێك كۆمەڵگەكان ئاسایشیان هەیە كە ناسنامەیان نەكەوێتە ژێر مەترسی؛ مەبەستیش لە مەترسیی ناسنامەی كۆمەڵایەتی ئەو مەترسییانەن كە مانەوەی كۆمەڵگه دەخەنە ژێر هەڕەشە. لێرەوە بەردەوامی و گەرەنتیی مانەوەی ناسنامە كۆمەڵایەتییە جیاجیاكان و بەرژەوەندی و پێگەیان و میكانیزمی گونجاو و گەرەنتیكردنیان، هەروەها چارەسەركردنی ئاشتییانە و دیموكراتییانەی كێشەكان مەبەستە و، گرووپە كۆمەڵایەتییەكان دەبنە سەرچاوەی ئاسایش، نەك دەوڵەت.

دووه‌م: ڕێكخراوی نه‌ته‌وه ‌یه‌كگرتووه‌كان و ئاسایشی مرۆیی

بۆیە دەتوانین بڵێین مرۆڤ جەوهەر و ناوەڕۆكی ئاسایشی كۆمەڵایەتییە. لێرەوە چەمكی ئاسایشی مرۆیی دێتە ئاراوە. پێناسەی نەتەوە یەكگرتووەكان و بەرنامەی گەشەپێدانی نەتەوە یەكگرتووەكان (UNDP) بۆ ئەم چەمكە بریتییە لە دوو ڕەهەند، ڕەهەندی یەكەم پارێزراوبوون لە هەمبەر هەڕەشە و مەترسییەكان وەكوو برسیەتی و نەخۆشی و سەركوتكردن، ڕەهەندی دووەم پارێزراوبوون لە هەمبەر پەشێوی و توندوتیژی و مەترسییەكانی ژیان یان كۆمەڵگه كە ئەم بوارانە لەخۆ دەگرێت: 1. ئاسایشی ئابووری 2. ئاسایشی خۆراك 3. ئاسایشی ژینگەیی 4. ئاسایشی تەندروستی و سەلامەتی 5. ئاسایشی كەسی 6. ئاسایشی بەكۆمەڵ 7. ئاسایشی سیاسی.

لێرەوە دەتوانین بڵێین هەڕەشە و مەترسییەكانی سەر ئاسایشی مرۆیی، تەنیا دەرەكی و لە لایەن هێزێكی سەربازیی دەرەكییه‌وه‌ نین، بەڵكوو هەندێ جار خودی دەوڵەتان به‌ پێشێڵكردنی مافەكانی مرۆڤ، دەبنە هەڕەشە بۆ سەر مرۆڤ.

چەمكی ئاسایشی مرۆیی، گرنگی بە مرۆڤ دەدات نەك دەوڵەت. بەپێی ئەم چەمكە هەر سیستەمێكی سیاسی، دەبێت دەستەبەركردنی ئاسایشی مرۆڤ، ئامانجه‌ بنەڕەتییه‌كه‌ی بێت. هەرچەندە چەند هۆكارێك هەن كاریگەرییان لەسەر ئاسایشی مرۆیی هەیە وەكوو: نادادپەروەری لە دابەشكردنی سامانی دەوڵەت، بوونی جیاوازیی نەرێنیی ئەتنیكی لەو كۆمەڵگەیانەی كە پێكهاتەی ئەتنیی جیاوازی تێدایە و هەروەها كاتێك كە بارودۆخێكی ناڵەباری سروشتیی وەكوو كارەساتە سروشتییەكان، بوومەلەرزە، لافاو، بوركان و ... هتد، یان ململانێ توندوتیژییەكان بۆ جیابوونەوە لە دەوڵەت، وا دەكات لایەنی بیانی و هەرێمی دەستێوەردان بكەن.

نەتەوە یەكگرتووەكان لە ڕاگەیاندراوێكیدا لە ساڵی (1997)ی زایینی، چەند بنەمایەكی وەكوو هەڕەشە لەسەر ئاسایشی مرۆڤ دیاری كردووە، وەك: ناسەقامگیریی دارایی، نەبوونی ئاسایشی ئابووری (كه‌ وا دەكات داهاتی تاك نزم بێتەوە)، نەبوونی ئاسایشی تەندروستی (بەتایبەت لە ژینگەیەكی پیس)، نەبوونی ئاسایشی كەلتووری، نەبوونی ئاسایش بۆ تاك، بڵاوبوونەوەی توندوتیژی و تاوانە ڕێكخراوەكان و ماددە هۆشبەرەكان و دەستبەسەرداگرتنی ناڕەوای داهێنانەكان، لە ڕێگەی ساخته‌كاری و فرتوفێڵه‌وه‌، نەبوونی ئاسایشی ژینگەیی و بڵاوبوونەوە و پیسبوونی ژینگە و بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی و، هەروەها نەبوونی ئاسایشی كۆمەڵگەیی بە هۆی گواستنەوەی چەك و ئامرازی كۆمەڵكوژی و توندوتیژییەكان و توندڕەوی و كوشتنی بەكۆمەڵ، كە دەگاتە ئاستی جینۆساید.

سێیه‌م:  ئاسایشی مرۆیی و ئاسایشی كۆمه‌ڵگه‌یی له‌ ده‌وڵه‌تی عێراقدا

چەمكی ئاسایشی مرۆیی (Human security) بە مانای ئازادبوون لە ترس و دڵەڕاوكێ و ڕێزگرتن لە كەڕامەتی مرۆیی بۆ بەشداریی چالاكانه‌ لە ژیانی كۆمەڵایەتی، سیاسی و ... هتد، دێت. لێرەدا گرنگی بە تاكەكان دەدرێت و لێرەوە ئامانج و مەبەست، دەستەبەركردنی لانی كەمی ژیانی ماددی و ناماددییه‌ بۆ مرۆڤ، سەرەڕای بوونی هەر جۆرە بیر و بۆچوون و بڕوا و ئایدیا و ڕەنگێك. بەم مانایە، ڕەخساندنی هەل و دەرفەت بۆ ژیانێكی ئابڕوومەندانە و دابینكردنی پێداویستییە سەرەتایییەكانی ژیان و پەروەردە و تەندروستی و بەشداری و كار و ... هتد.

هەر دەوڵەتێك بۆ دروستكردنی ئاسایشی نەتەوەیی، پێویستیی بە ئاسایشی مرۆیی هەیە. بەم مانایە كە دەوڵەتێك لە ڕووی مرۆیی و سەرچاوە مرۆیییەكانەوە لاواز بێت، ئەوە دەوڵەتێكی بەهێزی نییە. واتە پەیوەندییەكی قووڵ لە نێوان ئاسایشی نەتەوەیی و ئاسایشی مرۆڤدا هەیە، بەڵام دەبێت ئەوە بزانین ئاسایشی مرۆیی لە هەر سیستەمێكی سیاسیدا دەستەبەر نابێت، بە هەردوو ڕەهەندی ماددی و ناماددیی ئاسایشی مرۆڤەوە.

لە لایەكی تر، پێشێلكردن و لەبەرچاونەگرتنی مافی مرۆڤ لە لایەن سیستەمە سیاسییەكانەوە، بەردەوام كێشە و گرفت و قەیرانی لێ دەكەوێتەوە و جۆرێك لە لێكترازان لە نێوان خودی كۆمەڵگه و هەروەها كۆمەڵگه و دەسەڵات دروست دەبێت، ئەمەیش وا دەكات دەوڵەت نەبێتە سەرچاوەی ئاسایش بۆ كۆمەڵگه.

بۆیە، لە نێوان توندوتیژییەكان و هەژاری و دەسەڵاتدارێتیی خراپدا پەیوەندی هەیە. لێرەوە تەنیا نەبوونی ترس و هەڕەشە ئاسایش ناپارێزێت بەڵكوو پێویستە مرۆڤ ئازاد بێت لە هەموو بەربەست و كێشە و مەترسییە ماددی و ناماددییەكان.

 لە زۆربەی حاڵەتەكاندا خودی دەوڵەت سەرچاوەی هەڕەشە و مەترسی و توندوتیژییە، واتە دژی ئاسایشی هاووڵاتیانە. بەتایبەت لە دەوڵەتانی نادیموكراتیك و دواكەوتوو، دەوڵەت لە پاراستن و دابینكردنی بنەماكانی ئاسایشی مرۆییدا لاوازە. لێرەوە دەردەكەوێت كە دەوڵەتان بەبێ دابینكردنی ئاسایشی هاووڵاتیان، ناتوانن ئاسایشی نەتەوەیییان هەبێت.

ئامانج لە ئاسایشی مرۆیی، پارێزگاریكردنە لە ناوەڕۆك یان گەوهەری ژیانی هەموو كۆمەڵگەكان لە هەمبەر هەڕەشە و مەترسییەكان؛ بە جۆرێك كه‌ گونجاو بێت لەگەڵ كەرامەت و پەرەسەندنی مرۆیی. لێرەوە دەردەكەوێت كە ئەم ناوەڕۆك یان گەوهەری نەتەوەیییە هەردوو ڕەهەندی ژیانی ماددی و ناماددی دەگرێتەوە. لێرەدا ئازادی و مافەكانی مرۆڤ و مافی دیاریكردنی چارەنووس و بەشداریی ئازادانە لە ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ڕزگاربوون لە چەوساندنەوە و سەركوتكردن لە لایەن پێكهاتەیەكی نادیموكراتیكه‌وه‌، پێویستیی ئاسایشی مرۆیییە. لەم ڕوانگەیەوە پەیوەندیی ئاسایشی مرۆیی و دیموكراسی بە هەموو ڕەهەندەكانییەوە خۆی دەر دەخات.

 بۆیە، دەكرێ بڵێین ئەگەر دەوڵەت بە تەنیا بیەوێت ببێت بە سەرچاوەی ئاسایش، ئەوا بۆ خۆی دەبێتە هەڕەشە و مەترسی لەسەر كۆمەڵگه. لە سەردەمی ئێستادا چەندین پرسی وەكوو ناسنامە و ژینگە، گرنگیی زۆریان پەیدا كردووە؛ وەك چۆن "باری بۆزان" باس لە پرسی ناسنامە و گرووپە كۆمەڵایەتییەكان لە كۆمەڵگه‌دا دەكات.

"باری بۆزان-Barry Gordon Buzan" (1946- ...) ئاسایشی كۆمەڵایەتی و ئاسایشی كۆمەڵگەیی لێك جیا ده‌كاته‌وه‌. لە ئاسایشی كۆمەڵگه‌دا، دەبێت ناسنامە و بەرژەوەندیی هەموو گرووپە كۆمەڵایەتییەكان بە هەموو ڕەهەندەكانییەوە (وەك ڕەهەندی ئابووری، سیاسی، كۆمەڵایەتی، كه‌لتووری، ژینگەیی) بپارێزرێت. بەڵام ئاسایشی كۆمەڵایەتی، تەنیا پاراستنی بارودۆخە كۆمەڵایەتییەكەیە كە تیایدا گرنگی بە پرسی ناسنامە نادات.

لە عێراق، قەیرانی دابەشكردن (ئابووری، سیاسی و...هتد) بووه‌تە هۆی  هەژاری و جیاوازی و لێكترازانی چینایەتی و نەتەوەیی و تائیفی و، لە ئه‌نجامدا ناسەقامگیریی سیاسی، كۆمەڵایەتی و بوونی نائەمنی و توندوتیژی. لێرەوەیە كە سیاسەت بە درێژاییی مێژووی دەوڵەتی عێراق، لەسەر بنەمای ڕێكخستنی سەرچاوە مرۆیییەكان نەبووە بەڵكوو لەسەر بنەمای سڕینەوەی ناسنامەكانی تر و ڕێكخستنی بەرژەوەندییە ناسنامەیییە تائیفی و نەتەوەیییەكان بووە، چونكە "بەرژەوەندیی گشتی"، بەرژەوەندیی هەموو تاكەكانە، بە هەموو ناسنامە جیاوازەكانیانه‌وه‌.

 بۆیە لە چوارچێوەی چەمكی "بەرژەوەندیی گشتی" و نەبوونی لە عێراقدا، ئێمە دەبێت یان چاوەڕوانی توندوتیژی و جینۆساید و ماڵوێرانیی پێكهاتە و تاكەكانی سەر بە ناسنامە جیاوازەكان بكەین، یان ئەم دەوڵەتە، ده‌بێت هەڵبوەشێتەوە بۆ ئەوەی هەر ناسنامەیەك خاوەن "بەرژەوەندیی گشتی"ی خۆی بێت.

گۆڕانكارییەكانی ئەم دوایییەی عێراق، چ لە ڕووی تێكچوونی زیاتری بارودۆخی ئەمنی و چ لە ڕووی دروستبوونی بارگرژی و تێكچوونی پەیوەندییەكانی هەرێم و بەغدا و ڕۆڵی نەرێنیی نوخبە سیاسییەكانی بەغدا، كە بەپێی ئەقڵییەتێكی داخراو و دواكەوتووی ڕەگەزپەرستانەوە، لەگەڵ چەمك و پرسە مۆدێرنەكانی جیهانی سیاسەت و دەوڵەتداری، وەكوو: پێكەوەژیانی ئاشتیانە، لێبووردەیی، سەروەریی یاسا، ڕەوایەتی، دیموكراسی، دەستاودەستكردنی ئاشتییانەی دەسەڵات، بەرژەوەندیی گشتی و نەتەوەیی، دابەشكردنی دادپەروەرانەی داهات و سامانی وڵات، ئاسایشی نەتەوەیی، پاراستن و بەرگری لە ناسنامەكان و مافەكانی مرۆڤ، پاراستنی كەرامەتی مرۆڤ و... هتد مامەڵە ده‌كه‌ن، زیاتر ئەو ڕاستییەی سەلماند كە كورد چیتر ناتوانێت قوربانی بە ڕۆڵەكانی بدات بۆ بنیاتنانی دیموكراسی و پێكەوەژیانی برایانە لە نێوان پێكهاتەكانی عێراق. لە كاتێكدا ڕۆژ بە ڕۆژ سیمای نادیموكراسییانە و شكستخواردووی ئەم دەوڵەتە و نوخبە سیاسییەكانی، ئاشكرا دەبێت.

بڕینی بودجه‌ی هه‌رێمی كوردستان و مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان-عێراق ته‌نیا به‌ شێوه‌ی ‌زاره‌كی و به ‌بڕیارێكی سیاسی له ‌لایه‌ن سه‌رۆكی پێشووتری ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیرانه‌وه (نوری المالكی و، به‌رده‌وامبوونی تاوه‌كوو ئیستا)‌ و هەڵسوكەوتی دەسەڵاتخوازانە و پڕ لە توندوتیژیی دەسەڵاتدارانی ڕابردوو و ئێستای عێراق، ئەوەی دەرخست كە لە وڵاتێكی شكستخواردوودا (بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتییەكان، عێراق وڵاتێكی شكستخواردووە) هەردەم دەسكەوتەكان و مافەكان لەژێر هەڕەشەدان و ئەگەری هەڵگەڕانەوە لە پرەنسیپە باڵا مرۆیییەكانی دیموكراسی لە ئارادایە.

"باری بۆزان" سەبارەت بە ڕەهەندی سیاسیی ئاسایشی نەتەوەیی، پێی وایە كە شێوازی مامەڵەكردنی سیستەمی سیاسی لەگەڵ كۆمەڵگه، كاریگەریی لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی دەبێت. چونكە كاتێك سیستەمێكی سیاسی، بیەوێت لە ڕێگەی توندوتیژییه‌وه‌ سیاسەتێكی دیاریكراو یان ئایدیۆلۆژیایەكی دیاریكراو بسەپێنێت، ئەوا دۆخێكی نائاسایشی دروست دەكات.

هەروەها بۆزان گرنگی بە ڕەوایەتیی سیستەمە سیاسییەكان دەدات و بڕوای وایە ناڕەوایەتیی ئەم سیستەمە سیاسییانە، دەبێتە مایەی پشێوی و نائارامی لە كۆمەڵگه‌دا. بۆزان هەروەها لەسەر ئاستی دەرەوەیش، پێی وایە كە جۆری سیستەم و ئەو سیاسەتە توندوتیژەی كە لە ناوخۆ دەیگرێتەبەر، وا دەكات كە لەسەر ئاستی دەرەوەیش تووشی قەیران ببێت، كە هەندێك جار وا دەكات دەوڵەتانی تر لەسەر ئاستی هەرێمی و نێونەتەوەیی ئاسایشیان بكەوێتە مەترسییەوە. ئه‌و پێی وایە ئەو دەوڵەتانەی كە دەبنە هەڕەشە لەسەر ئاسایشی ناوخۆ، هەرێمی و نێونەتەوەیی، بە دەوڵەتی لاواز و شكستخواردوو ناسراون كە ئەمەیش دەره‌نجامی نەبوونی ڕەوایەتییە لە ناوخۆ و دەرەوە.

كۆبه‌ند

ئەقڵییەتی دواكەوتوو و ڕەگەزپەرستی نوخبەكانی زۆرینە( تەنیا لە ڕووی ژمارەوە!) لە دەوڵەتانی شكستخواردوو، هیچ كات ناتوانێت ئەوە قبووڵ بكات كە مافی یەكسان و تەنانەت مرۆڤبوون بداتە تاك و لایەن و ناسنامەكانی تر و هەوڵیش دەدات لەم ڕێگەیەوە ڕەوایەتی بداتە كردەوە و ڕەفتارە نادیموكراسییەكەی خۆی. لێرەوەیە كە ئەم سەركردەیە بە حەز و ویستی خۆی "ماف" پێناسە دەكات و بەم پێیەیش سامان و داهات دابەش دەكات و یاسا بریتییە لە ئارەزوو و حەزی حوكمڕان.

لەبەر ئەوە پێویستیی یەكگوتاریی كورد، بۆ ڕووبەرووبوونەوەی مەترسی و هەڕەشەكان و پاراستنی "ئاسایشی بوونناسانە"ی كورد، زیاتر دەردەكەوێت. لە لایەكی ترەوە، هۆشداری و ئاگاداركردنەوەكانی بەڕێز سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە ماوەی ڕابردوودا و هەڵوێستەكانی لە هەمبەر زیادەڕەوی و تاكڕەوەیی"نوری المالكی"دا، دەڕبری ئەو ڕاستییەن كە ئەگەر كورد یەكڕیز و یەكهەڵوێست و یەكگوتار بووبایە، ئەوە ئیمڕۆ تاكی كورد و تەنانەت عێراقییەكانیش لەژێر هەڕەشەی جەنگی خوێناویی تایفەگەریدا نەدەبوون.

بۆیە، دەسەڵات و دەسەڵاتدارێك كە "نان" ( مووچە)ی هاووڵاتیانی بڕی و بوونی ژیانی و ماددیی مرۆڤ (بەتایبەت كورد)ی خستە ژێر هەڕەشەوە و وەكوو كارتێكی سیاسی بۆ چەسپاندنی دەسەڵات و هه‌ژموونی خۆی بەكاری هێنا، ئەوە هیچ كات نابێت چاوەڕوانی پەیڕەوكردنی سەروەریی یاسا و پاراستنی مافەكانی مرۆڤ و ناسنامە جیاوازه‌ نەتەوەیی و مەزهەبی و ئایینییەكان و بەگشتی ڕێزگرتن لە پرەنسیپەكانی دیموكراسی و پێكەوەژیانی ئاشتییانەی لێ بكەین و، ئەگەر ئەم دۆخە نەگۆڕێت ئەوە بە دڵنیایییەوە تاكە ڕێگا، شكستخواردن و هەڵوەشانەوەی ئەو دەوڵەتەیە بۆ پاراستنی گیان و كەرامەتی مرۆڤەكان، به‌تایبه‌ت بۆ پاراستنی ئاسایش، گیان، مانه‌وه‌ و ئاسایشی ناسنامه‌ییی كورد و كوردستانییه‌كان له‌ چوارچێوه‌ی ده‌وڵه‌تی كوردستاندا.