خستنه‌ڕووی پرس

ڕووداو و كارەساتەكانی ئەم دوایییەی كردەوە نامرۆڤانە و توندوتیژه‌ بێسنووره‌كانی گرووپی ناسراو بە خەلافەتی ئیسلامی (داعش) لە سووریا و عێراق، كۆمەڵگەی جیهانیی تووشی شۆك كرد. بەم پێیەیش، وڵاتانی ڕۆژاوا هەستیان بە نائاسایشی كرد و ئەم گرووپەیان بە هەڕەشە و مەترسی بۆ ئاسایشی جیهانی دانا و، تەنانەت ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان بڕیاری دەركرد و وڵاتان كەوتنە خۆ و هەوڵی پێكهێنانی بەرە، یان هاوپەیمانییەكیان دا، كە بە توانا و ئیمكانیاتی سەربازی و هەواڵگریی ڕۆژاوا و هەروەها یارمەتیی وڵاتانی ناوچەكە، بتوانن ئەم گرووپە بوەستێنن و پاشان لەناوی ببەن.

بەڵام پێویستە ئێمە بەپێی چوارچێوەیەكی زانستی، بەتایبەت لە بواری ئاسایشدا ئەم هاوپەیمانییە و هەوڵە، هەڵسەنگێنین و خوێندنەوەی بۆ بكەین. چونكە بە هۆی سروشتی ناوچەكە و جیاوازیی ستراتیژیی دەوڵەتانی هه‌رێمی و سه‌رووهه‌رێمی له‌ ناوچەكە و بەم پێیەیش ناكۆكی لە بەرژەوەندی و مەبەست و ئامانجی ئەم ده‌وڵه‌تانه‌ لە بەرەنگاربوونەوەی داعش و هەروەها ناڕوونیی ستراتیژیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا له‌ ناوچه‌كه،‌ دۆخه‌كه‌ی ئاڵۆزتر كردووه‌.

 لە لایەكی ترەوە، جۆری بەرژەوەندی و سروشتی ناكۆكییەكانی ئێران لەگەڵ ده‌وڵه‌تانی ناوچه‌كه‌ و ده‌وڵه‌تانی ڕۆژاوا و، هه‌روه‌ها سیاسه‌ت و ستراتیژیی كۆماری ئیسلامیی ئێران لە ناوچەكە، پێویستە بە ڕوانگەیەكی ڕەخنەیییەوە دروشم و كردەوەكان و ئامانج و ئەنجامەكانی ئەم پارادۆكس و لایەنە پێكناكۆكانە هەڵسەنگێنین و گرێكوێرە، یان پارادۆكسە ئاسایشییەكانی ناوچەكە  و ئەگەری دەستەبەربوونی ئاشتی و سەقامگیریی ناوچەكە و دابینكردنی ئاسایش بۆ هەموو گرووپە ناسنامەیییەكان و تەنانەت ده‌وڵه‌ته‌ هه‌رێمییه‌كان دەستنیشان بكەین.

یه‌كه‌م- چوارچێوه‌ی تیۆری: ئاسایش و ئاسایشی هه‌رێمی

یەكێك لە گرنگترین بەرهەمە تیۆرییەكانی "قوتابخانەی كۆپنهاگCopenhagen School of security studies" لە بواری ئاسایشدا لە كتێبی بیرمه‌ندی سه‌ره‌كی ئه‌م قوتابخانه‌یه‌، "باری بۆزان-Barry Buzan" له‌ كتێبێك بەناوی "خەڵك، دەوڵەتان و ترس" People, States, and Fear: An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era  یان (بەرنامەی كارێك بۆ خوێندنەوەی ئاسایشی نێودەوڵەتی لە سەردەمی دوای جەنگی سارد) بەرجەستە بووە. لە ڕوانگەی قوتابخانەی كۆپنهاگه‌وه‌، ئاسایش فرەڕەهەندە. لەم قوتابخانەیە، ڕەخنە لە ڕوانگەی ڕیالیزم دەگیرێت كە تەنیا خاوەن ڕەهەندێكی سەربازییە و زانایانی ئەم قوتابخانەیە بڕوایان وایە كە ئاسایشی تاكڕەهەند ئیمڕۆكە بوونی نییە، بەڵكوو ئاسایش بۆ چەند بوار و ڕەهەندێك، وەكوو ڕەهەندی (سەربازی، كۆمەڵگەیی، ئابووری، ژینگەیی و سیاسی) بەرفراوان بووەته‌وه‌. هەروەها لە قوتابخانەی كۆپنهاگندا هەڕەشە و مەترسییەكان لەسەر بنەمای "كۆمەڵگە" دەستنیشان دەكرێن، كە كۆمەڵگه لە تەك دەوڵەت، سەرچاوەی ئاسایشە.

زانایانی ئەم قوتابخانەیە (بۆزان و ئۆلە وەیڤێرBuzan and Ole Waever-)، گرنگیی تایبەت بە "پرسی ناسنامە" دەدەن. چونكە كۆمەڵگە بە سروشتی خۆی، لە چەندین پێكهاتەی جیاواز پێك دێت كە هەر پێكهاتەیەك ناسنامە و بەرژەوەندیی تایبەتی خۆی هەیە. هەندێك جار پەیوەندی و كارلێكی ئەم پێكهاتە جیاوازانە بە هۆی سروشتی سیستەمی سیاسی و كۆمەڵایەتی، جۆرێك لە ململانێی لێ دەكەوێتەوە كە كاریگەرییان لەسەر "ئاسایشی نەتەوەیی" دەبێت.

باری بۆزان لە كتێبی"Regions and Powers: The Structure of International Security" (ناوچەكان و هێزەكان: بونیادی ئاسایشی نێودەوڵەتی) لە ساڵی (2003)دا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە لەگەڵ هەڵوەشاندنەوەی یەكێتیی سۆڤیەت، شەش هێشوو- ناوچەی ئاسایشی وەكوو: ئاسیا، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەورووپا، ئەفریقا، ئەمریكای باكوور و ئەمریكای باشوور،  پێك هات. بەم شێوەیە، شەش هێشووی ئاسایش دروست بوو، كە بابەت و پرس و گیروگرفتەكانیان لەگەڵ یەكتری (لەناو هێشووەكە ـ ناوچەكە) وێكچوونی تێدایە. بۆزان، بەرگری لە ئاستی شیكردنەوەی ناوچەیی دەكات و "تیۆریی ئاسایشی ناوچه‌یی ئاوێته‌" Regional security complex theory (RSCT) بونیاد دەنێت.

بە بڕوای بۆزان، ئاستی شیكردنەوەی نەتەوەیی واتا "ئاسایشی نەتەوەیی"، كە ڕیالیستەكان بەرگریی لێ دەكەن، ناتوانێت هەموو بوار و بابەتەكانی ناوچەیی لەخۆ بگرێت، بەڵكوو هەموویان دەخاتە ژێر ویستی نەتەوەیی و ویستی دەوڵەت؛ كە ئەمەیش ڕاست نییە. هەروەها لە ئاستی جیهانیدا، كۆنتێكستی ناوچەیی و خوارنەتەوەیی و نەتەوەیی، هەموویان دەكەونە ژێر هێژموونیی سیستەمی نێودەوڵەتی و، بەپێی فۆرمۆڵی دابەشكردنی هێز لە ئاستی جیهانیدا شیكردنەوەیان بۆ دەكرێت؛ كە ئەمەیش ڕاست نییە.

ڕەخنەی بۆزان لەسەر ئاستی شیكردنەوەی نەتەوەیی ئەوەیە كە، "دەوڵەتتەوەر"ە و، هەروەها "ئۆبجێكتیڤ"ە. واتە لە ڕوانگەی بۆزانەوە، دەوڵەت تاكە ئەكتەر نییە و چەندین ڕێكخراو و ئەكتەری تری سەروو و ژێر، یان خوارنەتەوەیی و نادەوڵەتی و نێودەوڵەتی بوونیان هەیە و، لە لایەكی ترەوە ئاسایشی نەتەوەیی لە كۆمەڵێك ڕەهەند و ڕەگەزی تر پێك هاتووە، وەكوو: دابینكردنی ژیانی هاووڵاتیان و دەستەبەركردنی خۆشگوزەرانی و نەهێشتنی هەژاری و جیاوازیی قووڵی چینایەتی و بەرهەمهێنانی سامان (ڕەهەندی ئابووریی ئاسایش)، بوونی سیستەمێك یان ڕژێمێكی سیاسیی ویستراو، یان دیموكراتیك و، بەگشتی سروشت و چۆنیەتیی دامەزراوەكانی زاڵ لە بواری هێزی سیاسی (ڕەهەندی سیاسیی ئاسایش)،  پارێزراوبوونی ناسنامەی گرووپەكان (نەتەوەیی، ئایینی، مەزهەبی، ئێتنیكی، نەژادی، ڕەگەزی و...) لە هەمبەر سیاسەتی سڕینەوە و هەڵاواردن و دەستكاری و دەستێوەردان (ڕەهەندی كۆمەڵگەییی ئاسایش)، پاراستنی سروشت و ژینگە (ڕەهەندی ژینگەییی ئاسایش) و، هەروەها بواری بەرگریی سەربازی و پاراستنی خاك و هاووڵاتیان لە دەستدرێژی و هەڕەشەی دەرەكی و هێرشی دەوڵەت بۆ بەرپه‌رچدانەوەی نەیارەكان و بەرگریكردن لە هاوبەش و هاوپەیمانەكان (ڕەهەندی سەربازی) پێك دێت و، لە ئامادەنەبوونی ئەم ڕەگەز و فاكتەر و ڕەهەند و بوارانەدا، باسكردن لە "ئاسایشی نەتەوەیی"، یان هەوڵدان بۆ دەستەبەركردن و پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی، هیچ مانا یان واتایەك نادات.

دووه‌م- قۆناغی پۆست- داعش: سیناریۆی ئاسایشی بكه‌ره‌ هه‌رێمییه‌كان

 بەم ڕوانگە تیۆرییەوە، دەتوانین خوێندنه‌وه‌ بۆ قۆناغی پۆست- داعش و داهاتووی سیناریۆی ئاسایشی بكه‌ر- ئه‌كته‌ره‌كان بكه‌ین:

1. سروشتی ناسنامەی شۆڕشگێڕانە و ئایدۆلۆژیك – ئیسلامیی سیستەمی سیاسیی كۆماری ئیسلامی و، بەم پێیەیش بەرژەوەندییەكانی وا دەكات كە ئەگەر بە شێوەی تاكتیكی و بۆ ڕەواندنەوەی دڵەڕاوكێ ئاسایشییەكانی خۆی لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژاوایی هەوڵی دژایەتیی داعش بدات، بەڵام لە كۆتاییدا كۆماری ئیسلامی لەسەر دروستكردنی قەیران لە دەرەوەی سنوورەكانی ده‌ژیت و بەرژەوەندییەكانی لە ناوچەكە دەستەبەر دەكات و لاوازبوون یان لەناوچوونی داعش، ئێران بەهێز دەكات و نفووزی ئێران لە عێراقی شیعی بەهێزتر دەكاتەوە و ڕژێمی سووریا دەپارێزێت، كە بە خاڵی پێكگەیشتنی هێڵی ئێران بە لوبنان و فەلەستین دادەندرێت (هیلالی شیعی).
2. كۆماری ئیسلامیی ئێران هەوڵی پەراوێزخستن و سڕینەوە و لاوازكردنی ناسنامەكانی تری نەتەوەیی و ئێتنیكی و مەزهەبی و... لە ناوخۆ، لە ڕێگەی سڕینەوە و پەراوێزخستن و سەركوتكردن ده‌دات و، لە دەرەوەیش پاڵپشتی لە دەوڵەتە سەركوتكەرەكان و هەروەها گرووپە توندڕەوە تیرۆریستییەكانی ناوچەكە دەكات. بەپێی ئاسایشی كۆمەڵگەیی كە ناوەڕۆكەكەی ناسنامەیە، ئەوە دەبێتە هۆی ناسەقامگیری لە ناوچەكە، بۆ نموونە دژایەتی لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی- سوننە و، هەروەها پرسی كورد و نەتەوەكانی تر، یان ئایین و ناسنامەكان لە ئێران و وڵاتانی تری ناوچەكە و، بەتایبەت مەترسی لە بەهێزبوونی هەرێمی كوردستان و دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان.
3. سەقامگیری و ئاسایشی ناوچەكە، تاوەكوو گرووپی ئاسایشی،  یان "هێشوو-ناوچە"ی ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەبێتە خاوەن بەرژەوەندی و ئاسایشی هاوبەش، ناپارێزرێت، چونكە هەر یەك لە وڵاتانی عەرەبی- سوننە و كۆماری ئیسلامیی ئێران بەئاشكرا، یان بەنهێنی و ژێربەژێر پاڵپشتی لە گرووپی توندڕەوی تیرۆریستی دەكەن. بۆیە بەردەوام گرووپی جۆراوجۆری تیرۆریستی دروست دەبێتەوە و هەڕەشە لە ئاسایشی وڵاتان و تاك و گرووپە ناسنامەیییە جیاوازەكانی ناوچەكە و، بگرە هەڕەشە لە هەموو جیهان دەكەن.
4. ئاشتی و ئاسایشی ناوچەكە تەنیا بە ئاسایشی سەربازی ناپارێزرێت و پێویستە هەموو ڕەهەندەكانی تری ئاسایش، بەتایبەت ئاسایشی كۆمەڵگەیی (ناسنامەیی) بپارێزرێت، كە ئەویش لە ڕێگەی ئاسایشی سیاسی و ئابووری و لە ڕێگەی گۆڕینی ڕژێمی سیاسیی ئەو وڵاتە دیكتاتۆرانە بۆ ڕژێمێكی دیموكراتیك لەسەر بنەمای داننان بە ناسنامە جیاوازەكان و بەشداریی ڕاستەقینەیان لە دەسەڵات و دابەشكردنی سامان و داهاتی وڵات (ئاسایشی ئابووری)، دەكرێت.

بۆیە، تەنیا وەشاندنی گورزی سەربازی لە داعش ئاسایشی ناوچەكە ناپارێزێت، بەڵكوو گوشاری وڵاتانی ڕۆژاوایی بۆ كرانەوەی سیستەمی سیاسیی ئەو وڵاتانە و، هەروەها پرسی چاكسازی و ڕیفۆرم لە هەموو بوارەكانی سیاسی و كەلتووری و ئابووری و كۆمەڵایەتی و بەتایبەت ئایینی، بەگشتی لە هەموو وڵاتانی ناوچەكە و، بەتایبەت وڵاتێكی بەهێز و گرنگی وەكوو ئێران و پرسەكانی ماڤی مرۆڤ و ئازادی، باشتر لە تەنیا دانوستاندن لەسەر دۆسیەی ئەتۆمی، دەتوانێت ئاسایشی تاك و ناسنامە و دەوڵەتان بپارێزێت. باشترین نموونەیش پرسی كوردە لە هەر چوار وڵاتی توركیا، سووریا، عێراق و ئێران و، هەروەها هەموو ناسنامە نەتەوەیی و ئێتنیكی و مەزهەبییەكانی تری وڵاتانی ناوچەكە.

ئەمه‌ جگە لەوەی كە هەوڵەكانی كۆماری ئیسلامی بۆ بەدەستهێنانی توانای دروستكردنی چەكی ئەتۆمی و مووشەكی دوورهاوێژ و چەكی كۆمەڵكوژ و...، بووه‌تە هۆی كێبڕكێی سەربازی و دڵەراوكێی ئاسایشی لە نێوان دەوڵەتانی ناوچەكە و، وڵاتانی ناوچەكەیش هەوڵی خۆپرچەككردن دەدەن و ئەمەیش دیسانەوە دەبێته‌ هۆی "نائاسایشی" و ناسەقامگیریی ناوچەكە و لە لایەكی ترەوە كەوتنەژێردەست یان پێدانی ئەو چەك و تەقەمەنییانە بە گرووپە تیرۆریستی و توندڕەوەكان. باشترین نموونەیش جۆری چەك و توانا سەربازییەكانی خەلافەتی ئیسلامییە (داعش).

1. ستراتیژیی سیاسەتی دەرەوەی ئێران، بەتایبەت لە عێراق، لەسەر بنەمای چه‌مكیك به‌ ناوی "ئاژاوەی بنیاتنه‌ر" (Creative chaos) دانراوە. بەم مانایە كە كۆماری ئیسلامی لە سەقامگیری و ئاسایشی وڵاتان زەرەرمەند دەبێت و نفووزری لاواز دەبێت، كه‌چی بە نانەوەی پشێوی و ئاژاوە و ناسەقامگیری، به‌ڵام سنووردار و لەژێر كۆنترۆڵی خۆی، باشتر بەرژەوەندییەكانی دەپارێزێت، بە مەرجێك لە كۆنترۆڵی خۆی دەرنەچێت.

بەم شێوەیە، مانەوە و نفووزی خۆی لە ناوچەكە مسۆگەر دەكات و وەكوو كارتێكی گوشار له‌ دژی ڕۆژاوا و وڵاتانی ناوچەكە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی بەكاری دێنێت و، لەمەیش گرنگتر هەڕه‌شە و مەترسییە ئاسایشییه‌كان لەسەر ناوخۆ و لە ناوخۆی وڵاتلا دەبات و مانەوەی خۆی دەستەبەر دەكات.

بۆیە عێراقێكی بەهێز، یان دیموكراتیك كە بە بەشداریی هەموو لایەن و ناسنامەكان پێك هاتبێت، مەترسییه‌ بۆ ئاسایشی نەتەوەییی (ڕژێمی) ئێران و، نفووزی ئێران لاواز دەكات و كێشە ناوخۆیییەكانی ئێران بەرجەستەتر دەبێت و هیلالی شیعی دەپچڕێت و، هەروەها كارتێكی بەهێزی گەمەی ئێران لە ناوچەكە و دژی وڵاتانی عەرەب و ڕۆژاوا و تەنانەت لە پرسی ئەتۆمیی ئێران لە دەست كۆماری ئیسلامی دەردەهێندرێت.

1. توركیا، تاوەكوو بۆ پاراستنی بەرژەوەندی و مسۆگەركردنی نفووزی خۆی لە ناوچەكە، واز لە پاڵپشتیی گرووپە ئیسلامییە سوننەكان نەهێنێت و پرسی كورد چارەسەر نەكات، نە لە ناوخۆ و نە لە ناوچەكەیش، ئاسایشی دەستەبەر نابێت.
2. تاوەكوو كێشەی مانەوە، یان داهاتووی ڕژێمی ئەسەد لە سووریا چارەسەر نەبێت و گرووپە میانڕەوەكان بەهێز نەبن و ڕۆژاوا ڕووسیا سنووردار نەكات و ململانێ جیۆپۆلیتیكییەكانیان نەگوازنەوە بۆ ناوچەی تر و، هەروەها ڕژێمی سیاسیی داهاتووی سووریا، هەموو پێكهاتە و ناسنامە جیاوازەكان لەخۆ نەگرێت و سیستەمێكی دیموكراتیك پێك نەیەت، ئەوە بەدڵنیایییەوە نە سووریا خاوەن ئاسایشی نەتەوەیییە و نە هێشوو- ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئاسایش و سەقامگیریی هەیە.
3. پرسی فەلەستین و ئیسڕائیل، بوار و دەرفەتی بۆ وڵاتانی عەرەبی- سوننە لە لایەك و، كۆماری ئیسلامیی ئێران له ‌لایه‌كی تره‌وه‌، خوڵقاندووە كە دەستێوەردانی تێدا بكەن و كێشە و ململانێیەكانیان بۆ ئەم پرس و ناوچەیە بگوازنەوە. بۆیە، دەبێت ڕۆژاوا لە چارەسەركردنی ئەم پرسە جددی بێت، چونكە ئاسایشی ناوچەكە به ‌هۆی چاره‌سه‌رنه‌كردنی ئه‌م پرسه‌وه‌،‌ بەردەوام لەژێر هەڕەشەدایە. هه‌روه‌ها، ئه‌م توندوتیژییانه‌ ده‌توانێت پرسی كورد له‌ ناوچه‌كه‌ بخاته‌ په‌راوێزه‌وه و، له‌ پرسێكی شوناسته‌وه‌ر-سیاسی و مافخوازانه‌وه‌‌ بیكاته‌ پرسێكی ئاسایشی، كه‌ بۆ چاره‌سه‌ركردنی پرسی كورد زۆر مه‌ترسیداره‌.‌

كۆبه‌ند

 تاكوو وڵاتانی عەرەبی، چاكسازی و ڕیفۆرمێكی جددی و قووڵ لە هەموو بوارەكانی ئاسایشی نەتەوەیی نەكەن و نەبنە خاوەن سیستەمێكی كراوەتر و، لەسەر بنەمای ناسنامەی ئایینی دامەزرابن و ڕەوایەتی وەربگرن، كێشە ئاسایشییەكان هەر بەردەوام دەبن. لە لایەكی ترەوە، هەوڵەكانی كۆماری ئیسلامیی ئێران( بە ناسنامەی ئایینی- شیعی- شۆڕشگێڕانە بۆ بەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمی و كۆنترۆڵی ناوچەكە و دەستێوەردان لە كاروباری ناوخۆییی وڵاتانی ناوچەكە بە هۆی سروشتی فرەییی پێكهاتە و ناسنامە جیاوازەكانیان، دڵەڕاوكێی ئاسایشییان بۆ دروست دەكات. ئەوانیش بە پاڵپشتیی گرووپی جیهادی و سەلەفیی  توندڕەو و، هەروەها هەوڵدان بۆ خۆپڕچەككردن، هەوڵی بەرەنگاری و دروستكردنی هاوسەنگیی هێز دەدەن؛ بۆیە ئاشتی و ئاسایشی ناوچەكە لە مەترسیدا دەبێت.

لە كۆتاییدا، دەتوانین بڵێین پرسی ئاسایشی هەموو وڵاتانی ناوچەكە (هێشووی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست) هاوبەشە، كە بە كورتترین وشە "كۆمەڵگەیی، یان ناسنامەیییە"، كە بە سەركوتكردن و بەكارهێنانی ئامراز و میكانیزمی سەربازی، ئاسایش ( بەمانا مۆدێرن و فرەڕەهەندەكەی)، دابین و دەستەبەر ناكرێت.

بۆیە ده‌وڵه‌تانی ڕۆژاوایش بۆ دابینكردنی ئاشتی و ئاسایشی جێگیر و بەردەوامی خۆیان، پێویستە پاڵپشتی لە ئازادی و دادپەروەریی ناسنامەكان لە چوارچێوەی سیستەمێكی دیموكراتیكدا بكه‌ن، كه‌ بۆ كورد،  له‌ ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆدا به‌رجه‌سته‌ و ده‌سته‌به‌ر ده‌بێت. ئەمەیش، باشترین یاخود تاكە چارەسەره‌ بۆ ئاسایشی كورد و، ته‌نانه‌ت سه‌قامگیریی و ئاسایشی ناوچه‌كه و ئه‌كته‌ره‌ هه‌رێمییه‌كان ده‌سته‌به‌ر ده‌بێت‌.