لە ڕۆژی شەممە (٥/١١/٢٠١٦)دا، "پەنێل"ێک لە خانەی هزریی کوردستان بە ناوی "مووسڵ؛ هەڕەشە و دەرفەتەکان" بۆ به‌ڕێزان د. حیسامەددین عەلى گلى، سەرۆکى بەشى زانستە سیاسییەکان، زانکۆى سەلاحەددین، ئاسۆ کەریم، ئەندامی پێشووی پەرلەمانی کوردستان، دکتۆر بڕیار شێرکۆ بابان، پرۆفيسۆری یاریدەدەر، زانکۆی سەلاحەددین، په‌رویز ڕه‌حیم، مامۆستای زانسته‌ سیاسییه‌كان له‌ زانكۆی سه‌لاحه‌ددین و، عەبدولڕەحمان كەريم دەروێش، مامۆستای زانستە سیاسییەكان، زانكۆی سەلاحەددین ڕێک خرا.

ئەمە بەشێکە لەو گوتارەی کە "دکتۆر بڕیار شێرکۆ بابان" لە "پەنێل"ه‌کەدا و لەژێر ناوی "کێشەی مووسڵ و نەتەوە یەکگرتووەکان" پیشکەشی کرد.

دکتۆر بڕیار بابان

پوختە:

"بە دیدێکی جیاوازەوە دەڕوانینه‌ شه‌ڕی مووسڵ؛ پێویستە لە چاوی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە بۆ بابەتی مووسڵ بڕوانین. واتا ڕۆڵی نەتەوە یەکگرتووەکان لە پێش شه‌ڕی مووسڵ چی بووە و، لە کاتی ئێستای شه‌ڕی مووسڵ و داهاتوودا، واتە دوای شه‌ڕی مووسڵ چی دەبێت؟ کەواتە کوردستان لە هەموو قۆناغەکاندا، چۆن چاودێریی سیاسەت و کاردانەوەی وڵاتان دەکات، پێویستە لە هەمان کاتدا تێڕوانينێکی لەسەر نەتەوە یەکگرتووەکان هەبێت. لەوانەیە لە هەندێك پرسی گرنگدا نەتەوە یەکگرتووەکان دەستێوەردان بکات. بۆیە هەر لە ئێستاوە، دەبێت خۆئامادەکردنێك سەبارەت بە کاروباری نەتەوە یەکگرتووەکان لە ناوچەکەدا هەبێت. گه‌رچی کوردستان بەهێز بێت، بەڵام هەندێك خاڵ هەیە پێویستە ڕەچاو بکرێت. شه‌ڕی مووسڵ پرۆسەیەکی ئاڵۆز و لەوانەیە درێژخایەن بێت، بۆیە پێویستی بە خۆئامادەکردنێکی سەربازی، سیاسی، هەروەها یاساییش هەیە.

پێشەکی:

ڕوون و ئاشکرایە، پرۆسەی ڕزگارکردنەوەی مووسڵ بەبێ کورد ئەنجام نادرێت؛ زۆربەی هەوڵە نێودەوڵەتییەکان بۆ ڕازیکردنی هەرێمی کوردستانە بۆ بەشداریکردن. تۆکمەترین و نزیکترین هێزی زەمینی لە مووسڵ، پێشمەرگەیە. هەرچەندە کوردستان بەهێز بێت، بەڵام هەندێك خاڵ هەیە پێویستە ڕەچاو بکرێت. شه‌ڕی مووسڵ پرۆسەیەکی ئاڵۆز و لەوانەیە  درێژخایەن بێت، بۆیە پێویستی بە خۆئامادەکردنێکی سەربازی و سیاسی و، هەروەها یاساییش هەیە. چەندین دەوڵەت خۆیان تەواو بۆ شه‌ڕی مووسڵ ئامادە کردووە، بەڵام هەڵگری ئەجێندایەکی قووڵترن لە ڕزگارکردنی مووسڵ. بۆ ئەم وڵاتانە، گرتنەوەی مووسڵ هەنگاوی یەکەمە. هەنگاوی تری سیاسیی ڕاگەیاندراو و ڕانەگەیاندراویش هەیە و، حکوومەتی عێراقیش ئەڵقەی هەرە لاوازی هاوکێشە سیاسییەکانە.

دوای ئەم پێشەکییە، دەمانەوێت بە دیدێکی جیاوازەوە بڕوانينه‌ شه‌ڕی مووسڵ. لە چاوی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە بۆ بابەتی مووسڵ بڕوانین. واتا ڕۆڵی نەتەوە یەکگرتووەکان لە پێش شه‌ڕی مووسڵ چی بووە و، لە کاتی ئێستای شه‌ڕی مووسڵ و داهاتوودا، واتە دوای شه‌ڕی مووسڵ چی دەبێت؟ کەواتە کوردستان لە هەموو قۆناغەکاندا، چۆن چاودێریی سیاسەت و کاردانەوەی وڵاتان دەکات، پێویستە لە هەمان کاتدا تێڕوانينێکی لەسەر نەتەوە یەکگرتووەکان هەبێت. لەوانەیە لە هەندێك پرسی گرنگدا نەتەوە یەکگرتووەکان دەستێوەردان بکات. بۆیە هەر لە ئێستاوە، دەبێت خۆئامادەکردنێك هەبێت: لە چ کاتێکدا ڕۆڵی نەتەوە یەکگرتووەکان پێویستە و، لە چ کاتێکدا دەستێوەردانی نەتەوە یەکگرتووەکان لە بەرژەوەندیی کوردستاندا نەبێت؟

لەبەر ئەم هۆیانە، ڕۆڵی نەتەوە یەکگرتووەکان لە مووسڵ بۆ سێ قۆناغی جیاواز دابەش دەکەین:

١. پێش شه‌ڕی مووسڵ (ڕۆڵی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ڕابردوودا)

لە دوای داگیرکردنی مووسڵ تا دەستپێکردنی شه‌ڕی مووسڵ، نەتەوە یەکگرتووەکان ڕۆڵێکی ئەوتۆی نەبووە. لە حاڵەتی مرۆیی و یارمەتیی ئاوارەکاندا ڕۆڵی هەبووە، بەڵام لە ڕووی سەربازی و سیاسییەوە هیچ کاریگەرییەکی بەرچاوی بۆ ڕزگارکردنی مووسڵ نەبووە.

ئەوەی پەیوەندیی بە ڕابردووی مووسڵەوە هەیە، پێویستە ئاماژە تەنیا بە دوو خاڵ بدەین: خاڵێکیان مێژوویییە و ئەوی تریان پەیوەندیی بە حاڵەتی دژەتيرۆرەوە هەیە.

خاڵی یەکەم: کۆمەڵەی گەلان لە ساڵی ١٩٢٥، بڕیاری لکاندنی ویلایەتی مووسڵی بە عێراقەوە، دەرکرد. هەرێمی کوردستانیش بەر هەمان چارەنووس کەوت و بە بڕیارێکی ڕێکخراوێکی نێودەوڵەتی (کۆمەڵەی گەلان)، بووین بە بەشێك لە عێراق. ئێستا نەتەوە یەکگرتووەکان میراتگری فەرمیی کۆمەڵەی گەلانە. ئەو بڕیارانەی کە کۆمەڵەی گەلان دەری کردووە، نەتەوە یەکگرتووەکان بە هی خۆی دەزانێت.

خاڵی دووەم: ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان، تا ئەمڕۆ بڕیاری ڕزگارکردنی مووسڵی ڕێک نەخستووە. بە واتایەکی تر، ئەم ئەنجوومەنە لە بڕیاری ٢٢٤٩ (٢٠١٥)، داوای لە هەموو وڵاتانی جیهان کردووە کە داعش لەناو بەرن، بەڵام چۆن لەناوی بەرن، یان بە چ میکانيزمێك لەناو ببردرێن، نەتەوە یەکگرتووەکان ئەمەی دیاری نەکردووە. ئەم بابەتەی بۆ وڵاتان جێ هێشتووە، كه‌ بە چ ئامرازێك و بە چ شێوەیەك ئەم ڕێکخراوە تيرۆریستییە لەناو بەرن. واتا ئامانجه‌ دیاری کراوە، کە نەهێشتنی داعشە، بەڵام هۆکارەکانی گەییشتن بەم ئامانجە دیاری نەکراون.

٢. ئێستای شه‌ڕی مووسڵ (ڕۆڵی نەتەوە یەکگرتووەکان لە کاتی ئێستادا)

پێویستە ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیارێكی تایبەت بۆ ڕزگارکردنەوەی مووسڵ دەربکات، لەبەر ئەم هۆیانەی خوارەوە:

یەکەم: بەنێودەوڵەتیکردنی شه‌ڕی مووسڵ لە لایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە

 هەرچەندە ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان دەزگه‌یەکە ڕەهەندی سیاسی و ئەمنیی تێدا زاڵە، بەڵام لە زۆر کات و شوێندا وەکوو دەزگه‌یەکی یاساییش کاری کردووە. بەتایبەتی لە کاتی دانانی چوارچێوەیەکی یاسایی بۆ شه‌ڕێکی دیاریکراو و ڕێگه‌دان بۆ دەستپێکردنی شه‌ڕێکی ڕەوا. لە ڕۆژی ئەمڕۆدا، ئەنجوومەنی ئاسایش باشترین دامەزراوەی نێودەوڵەتییە بۆ ڕاگەیاندنی شه‌ڕێكی هاوشێوەی شه‌ڕی مووسڵ. کاتێکی زۆر بەسەر دەستپێکردنی شه‌ڕه‌کەدا تێ نەپەڕیوە. بۆیە پێمان باشە پێشنیار بۆ نوێنەری وڵاتانی زلهێز بکرێت، کە ئەم جۆرە بڕیارە دەربچێت.

سەبارەت بە ڕێکخراوە نێودەوڵەتییە هەرێمییەکانیش، تاکوو ئەمڕۆ، ڕێکخراوی ناتۆ NATO (ڕێکخراوی پەیماننامەی باکووری ئەتلەنتیك)، بایەخێکی ئەوتۆی به‌ جەنگی داعش لە سووریا و عێراق نه‌داوه‌. وا هەست دەکەین کە NATO  خۆی لەو ناوچە جوگرافییانەی کە ناکەونە چوارچێوەی کاری ئەم ڕێکخراوەوە بەدوور دەگرێت؛ عێراق ئەندام نییە لەم ڕێکخراوە. هەروەها NATO نایەوێت ئەزموونێکی نوێی کۆسۆڤۆ لە مووسڵ دووبارە بکاتەوە. لە هەمان کاتدا، به‌ بەشداریکردنی ئەم ڕێکخراوە، لەوانەیە کاردانەوەی دەوڵەتانی "دژە-ناتۆ" پەیدا ببێت و، ئەوان بە شێوەیەکی تر و بە خەیاڵێکی دیکە، بێنە شه‌ڕی مووسڵەوە.

لە لایەکی ترەوە، عێراق لە ڕێکخراوی کۆمکاری دەوڵەتانی عەرەبیدا ئەندامە. باوەڕ ناکەین ئەم ڕێکخراوە، بتوانێت یەك هەنگاويش بۆ هێرشی سەر مووسڵ بهاویژێ. لە هەموو ڕوویەكەوە ڕێکخراوێکی ئیفلیجە. لە ماوەی تەمەنی ٧٠ ساڵەی خۆیدا، جگە لە چەند ڕاگەیاندنێک دژی ئیسرائیل، هيچ کردەوەیەکی سەربازیی نەبووە. کەواتە سەیر نییە بڵێین، بە هیچ شێوەیەك ڕزگارکردنی شاری مووسڵی- زۆرینە عەرەبی سوننی - بە كۆمکاری عەرەبی نابێت و ناکرێت.

یاسای نێودەوڵەتی پێمان دەڵێت، هەر دەستێوەردانێكی دەرەکی لە هەر دەوڵەتێکەوە بێت، نایاسایییە. تەنیا بڕیارێکی نەتەوە یەکگرتووەکان، یان ڕەزامەندیی دەوڵەتی پەیوەندیدار، دەتوانێت بۆ ئەم دەستێوەردانە ڕێگەخۆشکەر بێت. سەبارەت بە پرسی ڕزگارکردنی مووسڵ، بڕیارێکی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان باشترین ميکانيزمە، بۆ ئەوەی بەرگێكی یاسایی بكرێته‌ به‌ر شه‌ڕی مووسڵ. ئەم جەنگە، پێویستە لە بەرژەوەندیی تەسك و تاكلایەنەی هەندێك دەوڵەته‌وه‌ دوور بێت، هەروەها نابێت بکرێتە هۆکارێك بۆ تۆڵەکردنەوە لە مێژوو، یان لە پێکهاتەیەکی دانيشتووی شاری مووسڵ.    

دووەم: دیاریکردنی ئامانج و ئامراز و ئەکتەرەکانی شه‌ڕ لە لایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە

 پرسی ڕزگارکردنی مووسڵ لە دەستی تيرۆریستانی داعش، لە ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیدا، پرسێکی تەواو ڕەوایە. ئێمە لێرەدا، هۆکاری ڕەوابوونی ئەم پرسە باس ناکەین، بەڵام دەمانەوێت هۆکاری دەرچوونی بڕیارێکی نوێ لە ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکانه‌وه‌، بخەینە ڕوو. شه‌ڕی مووسڵ بابەتێکە دەچێتە چوارچێوەی جەنگی دژی تیرۆره‌وه‌، بەتایبەتیتریش جەنگی دژی داعش. ئەم بابەتە بەنێودەوڵەتی بووە و، چەندین بڕیاری نەتەوە یەکگرتووەکانمان بۆ ئەم مەبەستە هەیە. ڕاستە بڕیاری ٢٢٤٩ی ڕۆژی ٢٠/١١/٢٠١٥، داوا لە هەموو وڵاتانی جیهان دەکات کە شوێنە پارێزراوەکانی داعش و هاوشێوەکانی لەناو ببردرێن، بەڵام ئەم قسەیە زۆر گشتییە و، پێویستیی بە دەقێکی تایبەت هەیە بۆ شاری مووسڵ، كه‌ دووەم گەورەترین شاری عێراقە، پایتەختی بەناو خیلافەتی دەوڵەتی ئیسلامە، ئامارەکانی ڕۆژ، وا نيشان دەدەن نزیکەی یەک مليۆن و نیو تا دوو ميلۆن کەسی سیڤیلی تێدا دەژی. پێشوەختە، بڕیارێکی نوێی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ شه‌ڕی مووسڵ پێویستە. ئەم بڕیارە نوێیە، گه‌ره‌كه‌ ئامراز، هاوپەیمانەکان، ئەکتەرەکان و ئامانجی ئەم شه‌ڕه دیاری بكات‌. بڕیاری ٢٢٤٩، تەنیا ئامانج دیاری دەکات بەڵام ئامرازەکانی دیاری نەکردووە؛ كه‌چی خودی ئامرازەکان (واتا سوپای دەوڵەتانی ڕزگارکەر) خەریكی هەڕەشەن لە یەکتر و، لەوانەیە جەنگی دژەداعش بگۆڕدرێت بۆ جەنگێکی نێودەوڵەتی لەسەر زەویی شاری مووسڵ. دۆخی مووسڵ، خۆی هەڕەشەیەكه‌ بۆ ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی و، ئەگەریش هەیە شه‌ڕی مووسڵيش ببێت بە هەڕەشەیەکی فراوانتر بۆ سەقامگیریی  نێودەوڵەتی و ناوچەکە، بەتایبەتی بۆ كوردستان. بۆیە دەزگه‌ی هەرە سەرەکیی پاراستنی ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی (ئەنجومەنی ئاسایش)، دەبێت جڵەوی تەواوی شه‌ڕی مووسڵ بگرێتە دەست. وه‌ك چۆن بۆ ڕزگارکردنی کوێت ڕووی دا، پێویستە زۆر بەڕوونی هاوپەیمانییه‌کی نێودەوڵەتی لەژێر سێبەری نەتەوە یەکگرتووەکان دابمەزرێت كه‌ تەنیا، كاری شه‌ڕی مووسڵ و چارەسەری کێشە و دەرهاوێشتە نەخوازراوەکان بکات.

سێیەم: دووبارەنەبوونەوەی ئەزموونی حەلەب

مووسڵ و حەلەب ٦٢٦ کیلۆمەتر لێك دوورن. پرۆفيسۆر Dominique Moisi پێی وایە چارەنووسی ئەم دوو شارە گرێدراوی یەکن[1]. گەورە ئەفسەرێکی فەرەنسی پرسیار دەکات و دەڵێت: "کام لەم دوو شارە، پێش ئەوی تریان دەگيرێت؟"  گرتنەوەی شاری مووسڵ و شاری حەلەب، دوو شێوازی شەڕی جیاوازن. شه‌ڕی حەلەب، شه‌ڕێکی کلاسیکی و خوێناوییە؛ حکوومەتی سووری و ڕووسی پێکەوە لەگەڵ  هاوپەیمانەکانی خۆیان، دەیانەوێت بە هەر نرخێك بێت ئەم شارە ڕزگار بکرێت. ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان له‌ دەرکردنی بڕیارێك سەبارەت بە ڕێکخستنی شه‌ڕ لە حەلەب شکستی هێناوە، لە ٨/١٠/٢٠١٦ دوو پرۆژەبڕیاری فەرەنسی و ڕووسی سەبارەت بەم شه‌ڕە شکستیان هێنا. دەنگدان لەسەر ئەم دوو پڕۆژەیە بە شێوەیەکی جیا بوو؛ "ڤيتۆ"ی ڕووسیا، ڕێگر بوو لە قبووڵکردنی پڕۆژەکەی فەرەنسا و، زۆرینەیش دژی پڕۆژەکەی ڕووسیا بوون. بەڵام کاتێك دێینە سەر شه‌ڕی مووسڵ، هيچ دەوڵەتێك باسی پرۆژەبڕیار ناکات لە نەتەوە یەکگرتووەکان. جیاوازیی نێوان شه‌ڕی مووسڵ و شه‌ڕی حەلەب، لێرەدا دەردەکەوێت.

شه‌ڕی حەلەب چەند ساڵێكە بەردەوامە و تا ئێستا نەتوانراوە بڕیارێك دەربکرێت، بەڵام شه‌ڕی ناو شاری مووسڵ لەوانەیە درێژخایەن بێت. ئیستا باشترین دەرفەتە بۆ دەوڵەتان، بير لە پڕۆژەبڕیارێك بکەنەوە تاوەکوو دۆخەکە لە مووسڵ، ئاڵۆزتر نەبووە. جیاوازییەکی تری نێوان شه‌ڕی مووسڵ و حەلەب، ئەوەیە، وا هەست دەکرێت کە شه‌ڕی حەلەب شه‌ڕی زلهێزی ڕووسیایە،  شه‌ڕی مووسڵ شه‌ڕی زلهێزی ئەمریکایە. ئەم دوو زلهێزە، شێوازی جەنگەکەیان جیاوازە. ئەمریکا جەنگی  ٢٠٠٣ی لە عێراق بە هێزێکی تەواوەوه‌ دەست پێ کرد و، بێ ڕەزامەندیی نەتەوە یەکگرتووەکان بوو، بەڵام ئێستا شێوازی جەنگیی خۆی گۆڕیوە، زیاتر کار لەسەر هاوکاریکردنی هێزە ناوخۆیییەکانی عێراق دەکات: پێشمەرگە، سوپای عێراق و هۆزەکان. کەواتە هەڵوێستی ئەمریکای ئێستا و ٢٠٠٣، تەواو گۆڕاوە. ئێستا ئەمریکا کار لەسەر قەناعەتپێکردنی هێزە ناوخۆیییەکان دەکات و، تا پێی بکرێت هێزی سوپای ئەمریکی بەکار ناهێنێت. ئەمریکا دەیەوێت سەربازی خۆی، نەکاتە قوربانیی جەنگەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لە ئەنجامدا وا هەست دەکات ئەگەر تەنیا بە هێزی ئاسمانی بەشداری بکات، کاریگەرتر دەبێت. بەڵام ئەم جۆرە شێوازە نەرمەی ئەمریکا لە شه‌ڕی مووسڵ، بۆ دەستێوەردانی هەندێك هێزی تری ناوچەیی، ڕێگه‌خۆشکەر دەبێت.   

کەواتە، بۆ ئەوەی شه‌ڕێكی خوێناویی دوور و درێژی وەکوو شه‌ڕی حەلەب، لە مووسڵ ڕوو نەدات، پێویستە پرسی دەستپێکردن و بەردەوامیی ئەم شه‌ڕە لە ڕێگه‌ی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە ڕێک بخرێت و، وەكوو دەسەڵاتێکی بێلایەن لەم شه‌ڕەدا، ڕۆڵێکی کۆکەرەوەی هێزەکانی ببینێت. لەو باوەڕەداین ئەمریکا و فەرەنسا، دوو دەوڵەتی زلهێزی خۆئامادەکەر بۆ شه‌ڕی مووسڵ، بیانەوێت مۆدێلێکی باشتر لە مۆدێلی شه‌ڕی حەلەب پێشکەش بکەن. بەڵام پرسیار ئەوەیە بەم هەڵوێستە سەربازییە جیاوازەی ئەمریکا لە ناوچەکە، تا چەند لە شه‌ڕێكی درێژخایەن لە مووسڵ، سەرکەوتوو دەبن؟

 چوارەم: تێوەگلانی تەواوی نەتەوە یەکگرتووەکان لە پرسی مرۆیی و ئاوارەکان

 کەس نازانێت شه‌ڕی مووسڵ چەند دەخایەنێت؟ شار هەیە لە سووریای دراوسێ، پێنج ساڵی ڕەبەقە لە جەنگدایە. کەس نازانێت چەند کەس لەگەڵ دەستپێکردنی ئەم شه‌ڕه‌دا دەربەدەر و ئاوارە دەبن؟ کەس نازانێت شه‌ڕی مووسڵ، شه‌ڕی نوێ بەرهەم دەهێنێت؟ ئایا دوای مووسڵ، جه‌نگی نێوان پێکهاتەکانی عێراق دەبێت؟ یان جەنگێکی ناوچەیی لە نێوان دەوڵەتانی دراوسێ دەبێت؟ یان جەنگێکی نێوان زلهێزەکانی جیهان دەبێت؟ کەس نازانێت تێچووی داراییی ئەم شه‌ڕه‌، چەند دەبێت؟ قوربانیی یەکەمیش دیارە: کەسی سیڤیلی ناوچەکە و، بەتایبەتی کەمایەتییە ئایینی و نەتەوەیییەکان. نزیکترین و ئارامترین شوێنێش ڕووی تێ بکەن، دیسانەوە هەرێمی کوردستانە. ڕوون و ئاشکرایە کە هەرێمێش توانای بەرگەگرتنی ئەم هەموو شەپۆڵەی ئاوارەكان ناگرێت. كوردستان خۆی، ئێستا لە قەیرانی ئابووریدا دەژيت. هەر لێرەوە، بە پێویستی دەزانم کە نەتەوە یەکگرتووەکان، سەرپەرشتیکردنی ڕەوشی ئاوارە و کەمایەتییەکان لە ناوچەکەدا بگرێته‌ ئه‌ستۆ. ڕاستە، تا ڕادەیەك دەزگه‌کانی نەتەوە یەکگرتووەکان لە کوردستاندا ئه‌کتيڤ بوونە، بەڵام هاوکارییەکان سنووردارن. جگە لە هاوکاریی مرۆیی، لە ڕوانگەی تری ئابووری و سیاسی و ئیدارییه‌وه‌ پێویستیی به‌ دیدگه‌یەکی ڕوون و فراوانی نەتەوە یەکگرتووەکان هه‌یه‌. ده‌بێ هەر لە ئێستاوە کار بۆ بنیاتنانەوەی ئاشتی (Peace Building  ( بکرێت. تێوەگلانی نەتەوە یەکگرتووەکان بە شێوەیەك بێت، کە نەتوانێت خۆی بكێشێتەوە، وه‌ك چۆن لە ساڵی ١٩٩٤ لە سۆماڵ ڕووی دا. نزیکكردنەوەی نەتەوە یەکگرتووەکان لەم ناوچەیە پێویستە، لەبەر ئەوەی ئەگەری ئه‌وه‌ هەیە شه‌ڕی تر بەڕێوە بن.

پێنجەم: پێناسەکردنی ڕۆڵی هێزی پێشمەرگە لە لایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە

 نە عێراق، نە ئەمریکا، نە نەتەوە یەکگرتووەکان و نە هیچ هێزێکی تر، نکوڵی لە ڕۆڵی کاریگەری پێشمەرگە لە شه‌ڕی مووسڵ ناکەن. ئەم شارە زۆر نزیکە لە هەرێم؛ شاخ و گردەکانی کوردستان، سێبەر له‌ شاری مووسڵ ده‌كه‌ن و، بارووتی چەکە تەقێنراوەکان لە مووسڵ، لە شار و شارۆچکەکانی کوردستان بۆن دەکرێت. لە پارێزگای نەینەوا و لە دوایین هەڵبژاردنەکانی ئەنجوومەنی پارێزگاکان لە ٢٠١٣، ليستی کوردستانی (پێکەوەژیان و برایەتی) یەکەم بوو؛ توانیی ١١ کورسی لە کۆی ٣٩ کورسی بەدەست بهێنێت. ڕێژەی ئەو کەسانەی لە پارێزگای نەینەوا دەنگ به‌ پارتە کوردستانییەکان دەدەن، دەگاتە نزیکه‌ی %٣٠ی کۆی دانيشتووانی پارێزگاکە. لە هەمان کاتدا بەشێکی زۆری نەینەوا، دەکەوێتە چوارچێوەی ناوچە جێناکۆکان کە بە کێشەی ماددەی ١٤٠ی دەستووری عێراقی ناسراوە.

لێرەدا نامەوێت زیاتر باسی گرنگیی پێگەی شاری مووسڵ بکەم بۆ هەرێمی کوردستان، بەڵام دەمەوێت باس لە پێگەی پێشمەرگە لە شه‌ڕی مووسڵدا بکەم. ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ دەستوری عێراقی ٢٠٠٥ و یاسای وەزارەتی پێشمەرگە ژمارە ١٩ی ساڵی ٢٠٠٧، پێگەی یاساییی پێشمەرگە لە ئاستی ناوخۆی عێراق ڕوون و ئاشکرایە. ئەوەی مەبەستمانە لێرەدا، بەهێزکردنی پێگەی یاساییی هێزی پێشمەرگەیە لە ئاستی نێودەوڵەتیدا. زۆر بەداخەوەین، کاتێك هاوپەیمانیی نێودەوڵەتیی دژی داعش، کۆ دەبێتەوە، نوێنەری حکوومەتی هەرێم بەشداریی پێ ناکرێت. یاخود هەندێك پەیمان و یاداشتی لێكتێگەییشتن لەگەڵ هەرێمی کوردستان دەکرێن، كه‌ بە نهێنی دەمێننەوە یاخود بە شێوەیەکی سەرزارەکی ڕادەگەیەنرێن. بەڵام لەگەڵ نزیکبوونەوەی شه‌ڕی مووسڵ، گۆڕانکارییەك لە هەڵوێستی بەغداد هەستی پێ دەکرێت، بە بەشداریپێکردنی نوێنەری هەرێم لە شاندی عێراق لە واشنتۆن. پرسیار ئەوەیە: تا چەند ئەم هەڵوێستە نوێیە بەردەوام دەبێت؟

بۆ دڵنەواییی زیاتر، بە پێویستی دەزانین کە ناوی هێزی پێشمەرگەی کوردستان، شان بە شانی هێزەکانی تر، وەکوو ڕزگارکەری شاری مووسڵ، بخرێتە ناو بڕیارێکی نەتەوە یەکگرتووەکانه‌وه‌. ئەوکات بەشداریپێکردنی پێشمەرگە، سیفەتێکی یاسایی و فەرمیی نێودەوڵەتی وەردەگرێت. ئەم جۆرە ئاماژەیە بۆ هێزی پێشمەرگە، پێگەی هێزی پێشمەرگە لە هێزێکی ناوخۆیییەوە، دەگۆڕێت بۆ هێزێکی ئاشتیپارێزی نێودەوڵەتی. کاتێك نەتەوە یەکگرتووەکان ڕێگه‌ بە هێزێك دەدات بۆ ئەرکێکی دیاریکراو، بەرپرسیارێتیی نێودەوڵەتی لەو هێزەوە، بۆ نەتەوە یەکگرتووەکان دەگوازرێتەوە. واتا هەر زیادەڕەوییەك لە کردەوەکانی ئەم هێزە ڕێگه‌پێدراوەدا هەبێت، ئەوا ئەم ڕێکخراوە بەرپرس دەبێت. پێشمەرگە ئەرکێکی نێودەوڵەتیی سەرکەوتوو و کاریگەری لە کۆبانێ ئەنجام دا. ئەم جارەیان ئەگەر ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان ئەم ئەرکەی پێ بسپێرێت، پێگەی پێشمەرگە لە جیهاندا بەهێزتر و بەڕێزتر دەبێت.

٣. دوای شه‌ڕی مووسڵ (ڕۆڵی داهاتووی نەتەوە یەکگرتووەکان):

دوای جەنگی داعش، چاوەڕێ دەکرێت نەتەوە یەکگرتووەکان لە ئاوەدانکردنەوەی مووسڵ  (Peace Building) و، هەروەها لە کاروباری مرۆیی و ئاوارەکان و دادگه‌ییکردنی سەركرده‌كانی داعشدا ڕۆڵی هەبێت. ئەم سێ بوارە کێشەیەکی ئەوتۆیان بۆ كوردستان نییە و، لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی هەرێمی کوردستانیشدا دەگونجێن. دەستێوەردانی نەتەوە یەکگرتووەکان لە هەندێك بواری تردا، لەوانەیە لە بەرژەوەندیی کوردستان نەبێت.

دوای جه‌نگی داعش، لەوانەیە ئەمریکا و فەرەنسا لە کێشە ئەزەلییەکانی عێراق پاشەکشە بکه‌ن. ئەمریکا چارەسەری سەربازی بۆ داعش دەدۆزێتەوە، چونکە ئامانجی هەرە سەرەکییان لەناوبردنی داعشە. بەڵام لەوانەیە خۆی لە کێشە سیاسییەکان بەدوور بگرێت، هەروەک چۆن خۆی لە کێشەکانی نێوان فەلەستین و ئیسرائیلییەکان دوور خستۆتەوە. بۆیە پێویستە و دەبێت ئاگادار بین، كه‌ لەوانەیە نەتەوە یەکگرتووەکان چارەسەرە سیاسی و یاسایییەکان پێشنیار بکات و، ده‌ست لە کێشە هەمیشەیییەکانی عێراق دەربارەی ئیدارە و خاك، وه‌ربدات."