 |
(له ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یییه‌وه بۆ ناسنامه‌ی ناوچه‌یی)
په‌رویز ڕه‌حیم قادر/ مامۆستای زانسته سیاسییه‌كان له زانكۆی سه‌لاحه‌دین
خستنه‌ڕووی بابه‌ت:
قه‌یران و بارگرژییه سیاسییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان له نێوان هێزه سیاسییه‌كاندا، سه‌ره‌ڕای بوونی سیمای یاسایی، ئابووری و سیاسی، به‌ڵام له ڕاستیدا ڕه‌هه‌ند و ڕیشه‌ی ناسنامه‌ییی هه‌یه. به‌م مانایه كه ئه‌مه ته‌نیا بینینی ڕواڵه‌تی كێشه‌كانه كه پێمان وا بێت هێزه سیاسییه‌كان له‌سه‌ر دابه‌شكردنی ده‌سه‌ڵات، پۆست و سه‌رچاوه‌ی داهات، كێشه و ناكۆكییان هه‌یه.
له‌م دوایییه‌یش، ئه‌وه‌ی كه زیاتر به‌رجه‌سته و زه‌ق بوویه‌وه، پرسی مامه‌ڵه‌كردنی پارێزگاكان له‌گه‌ڵ به‌غدا بوو كه كاردانه‌وه‌ی توند، به‌ڵام جیاوازی به دوای خۆیدا هێنا. گه‌وهه‌ری پرسه‌كه ئه‌وه‌یه كه گه‌ڕانه‌وه بۆ به‌غدا بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ پارێزگاكان له ده‌ره‌وه‌ی چوارچێوه‌ی حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، له ڕاستیدا بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانه، یاخود ئه‌م داواكارییه هه‌ڵقووڵاوی كێشه‌یه‌كی قووڵتر و جددیتره له نێوان هێزه سیاسییه‌كان و، به‌تایبه‌ت له‌ناو خودی چۆنیه‌تیی تێڕوانین بۆ ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌ییی كوردستان. لە "ڕوانگەی كۆنستـراكتیڤیستەكان" دژایەتیکردنی ناسنامە، فاكتەری سەرەكیی جەنگ و پشێوییە و، قەیران و پشێویش بەرهەمی دروستكراوی ململانێ ناسنامەیییەكانە. بەم هۆیه‌یشە كە هاوكاری، وەك پڕۆسەیەكی فێربوونی كۆمەڵایەتی سەیر دەكرێت، كە دەبێتە هۆی تێگه‌ییشتنی یەكسان و هاوبەش لە واقعییەت، هەروەها دەبێتە هۆی دووبارەپێناسەكردنەوەی بەرژەوەندییەكان، كە ئەمەیش دەبێتە هۆی پەرەسەندنی ناسنامەكانی بەكۆمەڵ، كە دەتوانێت هاوكێشەی ئاسایشی چارەسەر بكات.
پرسیارێكی تر ئه‌وه‌یه كه، ئایا ئه‌م كاره گه‌ڕانه‌وه‌یه بۆ دواوه (له ڕووی سیاسی و ناسنامه‌یییه‌وه)، یاخود كارێكی ئاسایی و یاسایییه بۆ چاره‌سه‌ركردنی قه‌یرانی داراییی هه‌رێمی كوردستان؟ بۆ وڵامدانه‌وه‌ی ئه‌م پرسیارانه، پێویسته بزانین ناسنامه و ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی و، ته‌نانه‌ت ناسیۆنالیزم، مه‌به‌ست، ئه‌رك و ئامانجه‌كانیان چین و، پاشان ده‌توانین هه‌ڵسه‌نگاندن بۆ ئه‌و لێكترازان و قه‌یرانه‌ی ئیستای هه‌رێمی كوردستان و ناكۆكیی هێزه سیاسییه‌كان بكه‌ین و، له ڕه‌هه‌ند و قووڵایییان تێ بگه‌ین.
ناسنامە و ناسنامەی نەتەوەیی:
ناسنامە:
وشەی ناسنامە (identity)، لە وشەی "identitas" وەرگیراوە و لە زمانی عەرەبی "الهویە"ی پێ دەگوترێت و، لە فارسیدا "هویت"، كە بە مانای هەقیقەت و ڕاستیی شتێك دیت. بەگشتی، ناسنامە بە دوو واتای بەڕواڵەت دژبەیەك بەكار دێت:
1- وەكیەكی و یەكچەشنیی ڕەها.
2- لێكجیایی، كە هەڵگری جێگیری و بەردەوامییە بە درێژاییی زەمەن. بەڵام لە ڕاستیدا ئەم دوو واتایە تەواوكەری یەكترن.
لێرەوە دەتوانرێ بگوترێ كە ناسنامە، پێداویستییە دەروونییەكانی مرۆڤ و پێویستییەكی بەراییی هەر چەشنە ژیانێكی كۆمەڵایەتییە و، جگە لە ناسنامەی تاكەكەسی و پرۆسەی ناسنامەسازی بۆ وڵامدانەوەی پرسیارە بنچینەیییەكانی پەیوەندیدار بە "كێیه‌تی" و "چییەتی"ی خۆی. ڕاستییه‌كه‌ی، ناسنامە پەیوەندیی بە دووبارەناسینەوەی سنوورەكانی نێوان خۆیی و بێگانەیە كە زۆرتر لە ڕێگەی كۆمەڵایەتییەوە و لە ڕێگەی جیاكردنەوەی تاكەكانی ناو گرووپ و دەرەوەی گرووپ، پێك دێت.
ناسنامە، چەمكێكە كە دنیای دەروونی، یان كەسێتی لەگەڵ فەزای گشتی و فۆرمە كەلتووری و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان تێكەڵ دەكات و، مانا دەبەخشێتە شتەكان و، ئەم ماناسازبوونی ناسنامەیییە، نیشانەی دروستكراوبوونییەتی. واتە ناسنامە شتێكی سروشتی و هه‌میشه‌یی نییە، بەڵكوو دەبێ دروست بكرێ، واتە ناسنامه تایبەتمەندێتیی ناوەكی و گەوهەرییی نه‌گۆڕی" وشەكان و شتەكان" نییه.
"ناسنامە"، تایبەتمەندییەكە لە "بكەری خاوەن ویست"دا، كە دەبێتە هۆی "ڕەفتار و پاڵنەری ڕەفتارەكان". بەم مانایە، " ناسنامە" ڕیشەی لە تێگه‌ییشتنی "بكەر" لە "خود" هەیە، بەڵام مانای ئەم تێگەییشتنە گرێدراوە بەوەی كە ئایا بكەرەكانی تر، ئەو بكەرە بە هەمان شێوە دەناسن یان نا؟! ئەمەیش دەربڕی ڕەهەندی "نێوانزەینی"ی (inter subjective) ناسنامەیە و، تێگەییشتنی هەر دوو بكەر كاریگەریی لەسەر بونیادی "ناسنامە" هەیە. بە شێوەیەكی گشتی، ناسنامە بە یەكێك لە گرنگترین پرسەكان دادەنرێت لە زانستە كۆمەڵایەتییەكاندا و، ئەو كەسەی كە ناسنامەی خۆی پێناسە دەكات، نە تەنیا دەڵێت چ كەسێكە، بەڵكوو ئەمەیش ڕوون دەكاتەوە، كە چ كەسێك نییە.
ئاسته‌كانی ناسنامه:
ڕوانگه‌ی یەكەم/ ئاستەكانی ناسنامە لە 4 خاڵ دەستنیشان دەكات:
1. ناسنامەی تاك/ كەسی
2. ناسنامەی كۆمەڵ/ گرووپی
3. ناسنامەی نیشتیمانی/ نەتەوەیی
4. ناسنامەی مرۆیی/ جیهانی
ڕوانگه‌ی دووەم/ ئاستەكانی ناسنامە بە 3 خاڵ دەستنیشان دەكات:
1. ئاستی تاك: واتە هەستی ئینتیمای تاك بۆ كۆمەڵ و، هاوبه‌شی و بەشداریكردن لەگەڵیان لە بەها و هەڵوێستەكاندا.
2. ئاستی كۆمەڵ: واتە شێوەكانی ڕێكخستنە جۆراوجۆرەكان وەك حزب، یەكێتییەكان، سەندیكاكان و...هتد.
3. ئاستی دامەزراوەیی: یاخود یاسایی، بەو مانایەی كه ناسنامە پشت بە دامەزراوە و ڕێسا یاسایییە ڕێكخراوەیییەكانی ئەو دامەزراوەیە ده‌به‌ستێت.
ئەو 4 یان 3 ئاستەی ناسنامە، گرێدراو و یارمەتیدەرن بۆ بەدامەزراوەكردنی ناسنامە. واتە ناسنامە لەسەر سیستەمێكی دامەزراوەیی ڕاوه‌ستاوه، كە هه‌وڵی ڕێكخستن و بەڕێوەبردنی ڕەگەزەكانی ناسنامە ده‌دات؛ كە ئەمەیش دەبێتە هۆی كاراكردن و سەقامگیربوونی ناسنامه.
نەتەوە و ناسنامە:
هەندێك لە لێكۆڵەران و تیۆریسیەنەكانی بواری ناسیۆنالیزم، یان نەتەوەگەرایی، پێیان وایە نەتەوە بەرهەمی پێش كۆمەڵگەی مۆدێرنە و ڕەگ و ڕیشەی لەناو مێژوودایە، بۆ نموونە زانا "ئانتۆنی سمێس" كە دەڵێت: "هەڵەیە بڵێین لە ساتەوەختی سەرهەڵدانی مۆدێرنیتەدا نەتەوە پەیدا دەبێت، بەڵكوو نەتەوە هەر هەبووە، بەڵام لە شێوەی گرووپی ئێتنی و ئایینیدا."
لە بەرامبەردا ڕوانینێكی تر هەیە كە بڕوای وایە سەرهەڵدانی نەتەوە، دەگەڕێتەوە بۆ هاتنی مۆدێرنیتە. بۆ نموونە: "ئێرنێست گیلنەر" و "بندیكێت ئەندێرسۆن". بە ڕای "گیلنەر"، نەتەوە داهێنراوێكی نوێیە و، ساتی سەرهەڵدانی دەگەڕێتەوە بۆ ڕۆژگاری مۆدێرنیتە و سەروبەندی شۆڕشی پیشەسازی.
هەروەها ناسیۆنالیزم دەرەنجامی شێوازێكی نوێی ڕێكخستنی كۆمەڵایەتییە و، پاش شۆڕشی پیشەسازی، ناسیۆنالیزم وەكو میكانیزمیكی گونجاو بۆ ڕێكخستنی كۆمەڵگەی نوێ هاتە ئاراوە.
هەروەها بۆ ڕەگەزە پێكهێنەرەكانی نەتەوە، كە كاریگەرییان لەسەر ناسنامەی نەتەوەیی هەیە، دوو قوتابخانەی فەرەنسی و ئەڵمانی هەن. لایەنگرانی قوتابخانەی فەره‌نسی دەڵێن، ئەوەی ئینتیمای كەسێك بۆ نەتەوەیەك دیاری دەكات كۆمەڵێك فاكتەری خودی (زاتی)ن. یان وەكوو زانا "ئێرنێست ڕێنان" دەڵێت: "نەتەوە، ڕێفراندۆمێكی ڕۆژانەی گەلە..."، واتا ویست و ئیرادەی خەڵك.
بەڵام قوتابخانەی ئەڵمانی، گرنگی بە زمان و مێژوو دەدات، وەكوو دوو فاكتەری بابەتی. نوێنەرە بەناوبانگەكانی ئەم قوتابخانەیە، دوو زانای بەناوبانگن بە ناوەكانی "هێردەر و فیختە". لەم ڕوانگەیەوە، نەتەوە شتێكی سروشتییە و لە دەرەوەی ویست و ئیرادەی تاك و گرووپ و كۆمەڵەكانەوەیە و، مێژوو و زمان ئەو دوو ڕایەڵەن كە تەواوی ئەندامانی نەتەوەیەك پێكەوە دەبەستن و، ناسنامەیەكی دیاریكراویان پێ دەبەخشن.
ناسنامەی نەتەوەیی:
ناسنامەی نەتەوەیی پێناسەی جۆراوجۆری هەیە. بۆ نموونە: "ناسنامەی نەتەوەیی، كۆمەڵێك هێما و بەرهەمی ماددی و بایۆلۆژی و كەلتووری و دەروونییە، كە دەبێتە هۆی جیاوازی لەگەڵ كۆمەڵگەكانی تر و، بەم هۆیەیشەوە ناسنامەی نەتەوەیی، سەرەكیترین سەنتێز و ئەڵقەی پەیوەندیی نێوان ناسنامەی ناوچەیی و ناسنامە گشتگیره‌كانی سەروونەتەوەیییە."
بەپێی ڕوانگەیەكی تر، ناسنامەی نەتەوەیی، هەستی پەیوەستبوون و بەرپرسیارێتی بەرامبەر بە نەتەوە و كۆمەڵگەیە و، دەتوانین بڵێین كە ناسنامەی نەتەوەیی، بە مانای ئەوەیە كە تاكەكانی كۆمەڵگە، جۆرێك لە سەرچاوەی هاوبەش لە خۆیاندا هەست پێ دەكەن.
بەپێی پێناسه‌یه‌كی تر، ناسنامەی نەتەوەیی بریتییە لە: "ناسنامەی نەتەوەیی لە جۆرەكانی ناسنامەی بەكۆمەڵە، واتا "كۆناسنامەیە" و بەمانای هەستی یەكگرتوویی لەگەڵ كۆمەڵگەی نەتەوەیی و ئێتنیكییە و، هەستی هۆگرییە بۆ ئەم كۆمەڵگەیە. ناسنامەی نەتەوەیی، لەدایكبووی چاخی نوێیە و لە ڕۆژاوا (ئەوروپا) سەری هەڵداوە." لێرەوە دەتوانین ئاماژە به گرنگترین ڕەگەزەكانی ناسنامەی نەتەوەیی، وه‌ك بەها نەتەوەیییەكان، ئایین، بەها كۆمەڵایەتی و مرۆڤییه‌كان بكەین.
بەها نەتەوەیییەكان هەموو وێكچوون و هاوبەشییەكانی كەلتووری وەكوو: وڵات، زمان، هێما نەتەوەیییه‌كان، مێژوو و داب و نەریتەكان و ئەدەب و ...، لەخۆ دەگرێت. بەها ئایینییەكانیش هەموو هاوبەشییە ئایینی و كەلتوورییە ئایینییەكانی كۆمەڵگە لەخۆ دەگرێت. بەها كۆمەڵایەتییەكانیش، كۆمەڵێك ڕێسا و یاسای كۆمەڵایەتی، یان پرەنسیپی كۆمەڵایەتین و، هەروەها بەها مرۆڤایەتییەكانیش دەگرێتەوە. لە لایەكی ترەوە دەتوانین بڵێین كە ناسنامەی نەتەوەیی، كۆمەڵێك ڕەهەندی بنیاتنەر، یان دروستكەری هەیە، وەكوو: ڕەهەندی كۆمەڵایەتی، مێژوویی و جوگرافی، ئایینی، كەلتووری، زمان و ئەدەب.
یەكێك لە بنەما كلاسیكییه گرنگەكانی سەروەری (سیادە)، كۆنترۆڵكردنی سنوور و وڵات و ڕەهابوونی ئەو سەروەرییە بووە، لە دەستێوەردان لە كاروباری ناوخۆ لە ڕێگەی دامەزراوە و بیرۆكراسی و، هەروەها بەكارهێنانی ئامرازی جۆراوجۆری ڕەق و نەرم. بەڵام ئێمڕۆ بە هۆی بوونی كۆمەڵگەی مەجازی و تۆڕەكان و ئامرازەكانی پەیوەندی و تەكنه‌لۆژی، سنوورەكان كاڵ بوونەتەوە و چیتر بە شێوەی ڕەها لەژێر كۆنترۆڵی دەوڵەتدا نەماون.
ئەمەیش یەكێك لەو بنەمایانەیە كە كۆنترۆڵ و دەسەڵاتی دەوڵەت ـ نەتەوەی لاواز كردووە. ئەم سەروەرییە، چ لە ڕووی سیاسی و چ لە ڕووی یاسایییەوە لە ڕەهاییی پێشووتر دەرچووە و، چیتر سنوورەكانی دەوڵەت ڕەها نییە و، ئەم گوشارەیش بۆ سەر دەوڵەت، هەم لە سەرەوە بۆ خوارەوەیە و هەم لە خوارەوە بۆ سەرەوەیە، كە لە ڕێگەی پرۆسەكانی بەجیهانیبوون و گوشارەكانی بزووتنەوە و ئەكتەرە ناحكوومییه‌كانه‌وه، لە سەرووی نەتەوە و لەژێر یان خوارووی نەتەوەوەیە.
قه‌یرانی ناسنامه
لێرەدا دوو جۆرە ناسنامەی نەتەوەیی دەردەكەون، كە یەكەمیان لەسەر ویست و هەڵبژاردنی تاكە و، ئەوە مرۆڤە كە ناسنامە بەرهەم دەهێنێت و سەرپشكە لە دیاریكردنی ناسنامە نەتەوەیییەكەدا. بەڵام قوتابخانەی دووەم، پێی وایە ناسنامەی نەتەوەیی، شتێكە لە دەرەوەی ویستی تاك و، تاك هیچ دەسەڵاتێكی لە دەستنیشانكردنی ئەم ناسنامەیەدا نییە و شتێكی سەپێنراو و ناچارییە. بەڵام، دەكرێت بۆ ڕزگاربوون لە ئیشكالییەتی هەر دوو ڕوانگە، بڵێین: ناسنامەی نەتەوەیی، لە كۆمەڵێك خاڵی هاوبەش و ڕایەڵەی هاوبەشی نێوان ئەندامانی نەتەوەیەكی دیاریكراو پێك دێت كە پێكەوەیان دەبەستێتەوە و، لە ئەندامانی نەتەوەكانی تر جیایان دەكاتەوە. گرنگترین بنەماكانی ئەو خاڵ و ڕایەڵە هاوبەشانەیش بریتین لە زمانی هاوبەش، مێژووی هاوبەش و ئیرادە و ویستی هاوبەش.
لە لایەكی ترەوە بەم جۆرەی كە "ئانتۆنی سمیت" و "جۆن هاپكینز" بەڵگە دەهێننەوە و دەڵێن: "ناسیۆنالیزم لە سەرەتادا لە كێبركێ لەگەڵ چەمكەكەكانی تری وەكوو: ئایین، ڕەگەز، چین و ناوچەدا، هاتە ئاراوە)). بەڵام بە سەرهەڵدانی شۆرشەكانی ئەمریكا و فەرەنسا وەك ڕەگەزێكی بابەتی، بوو بە ناسنامەیەكی گشتی لەسەر سێ بنەمای سەرەكی: ئوتونومی(autonomy)، یەكگرتوویی(unity) و ناسنامە (identity).
بە ڕای زانای ئەڵمانی "یۆرگن هابرماس"، ئەرك و ڕۆڵی ناسیۆنالیزم بریتی بوو لە ئەوەی كە: "لە چوارچێوەی بیرۆكەی گشتیی كۆمەڵگەدا، خۆی بەیەك دەگەیاند و، ڕۆڵی زۆرەملێی لە نێوان ئابووری و دەوڵەت و سیاسەت لە لایەك و، پێشبركێ لە نێوان دەوڵەتان لە لایەكی ترەوە، دەگێڕا". ناسیۆنالیزم وەك سەرچاوەیەكی واتاپێدەر كاری دەكرد و، بوو بە بنەمایەكی "ناسنامەساز" لە پەیوەندی لەگەڵ فەزا، یان دەوڵەت – نەتەوەدا.
بەڵام لە پاش جه‌نگی سارد، دەوڵەت تووشی قەیرانی واتا بوو، بەتایبەت بە بەهێزبوونی پرۆسەكانی بەجیهانیبوون بە هەموو ڕەهەندەكانییەوە؛ لەبەر ئەوەی كە پێشتر ناسیۆنالیزم وڵامدەرەوەی دوو داواكاریی سەرەكیی دەوڵەت، واتە: ناسنامە و سەقامگیری بوو، بەڵام بە سەرهەڵدانی بەجیهانیبوون و دروستبوونی قەیران بۆ دەوڵەت - نەتەوە وەكوو چوارچێوەی واتاییی ناسیۆنالیزم، ناكۆكییەكان سەر هەڵدەدەنەوە؛ واتە قەیرانی ناسنامەی نوێ و ناسەقامگیریی ناسنامەیی، دروست دەبێت.
"ئەنتۆنی سمیت" لەبارەی جیاوازیی نێوان ناسنامە نەتەوەیییه‌كانی ڕۆژاوا و وڵاتانی ناسراو بە دواكەوتوو، یان جیهانی سێیەم، دەڵێت: "سنووری مێژوویی، كۆمەڵگەی سیاسی، یاسایی، یەكسانیی سیاسی و ئایدیۆلۆژی و كەلتووری هاوبەش، پێكهێنەری ناسیۆنالیزمی ڕۆژاوایین."
بەڵام لە وڵاتانی ڕۆژهەڵات، پێچەوانەیە. واتا ناسیۆنالیزم لە وڵاتانی دواكەوتوو (جیهانی سێیەم)، بەرهەمهاتووی دەوڵەت – نەتەوەكانن، نەك ئەوەی كە خۆی (ناسیۆنالیزم)، فاكتەرێكی سەرەكیی پێكهێنانی نه‌ته‌وه - ده‌وڵه‌ته‌كان بێت و، بۆیەیش بە هۆی لاوازیی پرۆسەی دەوڵەت- نەتەوەسازییەوە، دەوڵەتانی دەسەڵاتداری ئەم وڵاتانە، نەیانتوانیوە ناسنامەی نەتەوەیی، بە مانا مۆدێرن و ڕۆژاوایییەكه‌ی، پێك بێنن، یان تەنانەت پێناسەی بكەن.
لە پرسی ناسنامەی نەتەوەییدا، كاتێك كە تاكەكان تێگەییشتنی هاوبەشیان بۆ ناسینی دیاردەكان هەیە، ئەوە زەمینەی دروستبوونی ناسنامەی گرووپ، پەیدا دەبێت و، كاتێك ئەم گرووپانە لە كۆمەڵگەیەك بنەمای هاوبەش بۆ تێگەییشتن، شیكردنەوە و ناسینی گۆرانكارییەكان دەدۆزنەوە ئەوە ناسنامەی نەتەوەیی دروست دەبێت.
ئەم ناسنامە نەتەوەیییەیش، بۆ بەردەوامبوونی دەوڵەت پێویستییەكی بنەڕەتییە و، ئەمەیش وا دەكات ناسنامەی گرووپ (بەكۆمەڵ) جیاوازیی لەگەڵ ناسنامەی نەتەوەییدا هەبێت؛ بە هۆی ئەوەی كە ناسنامەی نەتەوەیی، دەرهاوێشتە و كۆكەرەوەی ناسنامەكانی تری بەكۆمەڵە. لە پرسی ناسنامەی نەتەوەییدا، تایبەتمەندیی نەتەوەیی، دەگەڕێتەوە بۆ دەوڵەت -نەتەوە و، بەم پێیەیش هێز، ڕۆڵی لە دەستنیشانكردنی ئەم ناسنامەیەدا هەیە، لە ڕێگەی میكانیزم و ئامرازەكانی بەردەستی دەوڵەت، وەكوو: پەروەردە، یاساكان، ڕاگەیاندنی فەرمی و ...، كە ئەمەیش وا دەكات ڕوانگە و بۆچوون و خوێندنەوەیەكی تایبەت بۆ ناسنامەی نەتەوەیی بێته ئاراوه.
ئەمەیش دەبێتە هۆی ئەوەی كە گرووپەكانی تری ئێتنیكی ـ نەتەوەییی ژێردەست، ئەم ناسنامە نەتەوەیییە زاڵە، بخەنە ژێر پرسیار و، لە لایەك لە ئاستی ناوخۆییدا هاوبەشی و وێكچوون، بەرجەستە بكەنەوە و، لە لایەكی تره‌وه لە دەرەوەدا جیاوازییەكانیان بەرجەستە بكرێت.
لێرەوە دەتوانین بڵێین كە كێشەكانی بەردەم ناسنامەی نەتەوەیی، لەم سەردەمەدا، بریتین لە:
1- ململانێ لە نێوان سەرچاوەی فەرمی و نافەرمیی ناسنامەی نەتەوەیی.
2- ململانێ لە نێوان سەرچاوەی ناسنامەی نەتەوەیی و ناسنامەی سەروونەتەوەیی.
3- ململانێ لە نێوان سەرچاوەكانی ناسنامەی نەتەوەیی و ناسنامەی خواروو، یان ژێرنەتەوەیی.
4- كێشەی جیاوازی لە نێوان بۆچوونی نوخبەكان (بژاردەكان) لەبارەی سەرچاوە و بنەماكانی ناسنامەی نەتەوەیی، واتە ئەوەی كە پێی دەگوترێت "رێكخستن و بنیاتنانه‌وه‌ی كەلتووری"، كە پێویستیی بە ئامراز و هێزی مرۆییی پێویست هەیە.
لە وڵاتانی دواكەوتوو، یان ناسراو بەجیهانی سێیەم، كێشەیەكی تریش هەیە كە كاریگەریی لەسەر ناسنامەی نەتەوەیی هەیە و، ئەویش بریتییە لەوەی كە بە هۆی ئەوەی كە لەم وڵاتانەدا سەرچاوە ئابوورییه‌كان و دەسەڵاتی سیاسی، پێكەوەگرێدراون، ئەمه وا دەكات ململانێی نێوان نوخبە سیاسییەكان و هەوڵ بۆ كۆنترۆڵی دەسەڵاتی سیاسی، سەر بكێشێت بۆ سوودوەرگرتنیان لە لێكترازانە جۆراوجۆره‌كانی ئایینی و مه‌زهه‌بی، ئایدیۆلۆژی، چینایه‌تی، جیلی، ناوچه‌یی و ئێتنیكی و ... كۆمەڵگە، لە بەرژەوەندیی خویان. به‌م واتایه كه بەئایدیۆلۆژیكردن یاخود تەنانەت بەحزبیبوون و، هەروەها گشتگیرنەبوونی ناسنامەی نەتەوەیی، ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی كه ململانێ سیاسییه‌كان، مەترسی بۆ ناسنامەی نەتەوەییی فەرمی لەم جۆرە دەوڵەت- نەتەوانەدا هەیە.
كۆبه‌ند
به‌پێی ئه‌م لێكدانه‌وه و چوارچێوه تیۆرییه‌ی سه‌ره‌وه كه خرایه ڕوو، ده‌توانین ململانێ سیاسییه‌كان و، به‌م پێیه‌یش پرسی گه‌ڕانه‌وه بۆ به‌غدا، به‌م شێوه‌یه‌یه‌ی خواره‌وه شیكردنه‌وه و خوێندنه‌وه‌ی بۆ بكه‌ین:
- له وڵاتانی جیهانی سێیه‌مدا (به كوردستانیشه‌وه)، كاتێك كه له لایه‌ك ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی، به مانا مۆدێرنه‌كه‌ی دروست نه‌بووه و ناسنامه ئایدیۆلۆژییه‌كانیش كرچ و لاواز بوونه و، له لایه‌كی تره‌وه ئه‌م ناسنامه‌یه له لایه‌ن هێزێكی سیاسییه‌وه نوێنه‌رایه‌تی و به‌رز بكرێته‌وه، هێزه سیاسییه‌كانی تر بۆ به‌ڕێوه‌بردنی ململانێ سیاسییه‌كانیان و به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی ده‌سه‌ڵات، هه‌وڵ ده‌ده‌ن ناسنامه‌ی خۆیان له چوارچێوه‌ی ناسنامه‌ی سه‌روونه‌ته‌وه‌یی و خوارنه‌ته‌وه‌یی، یاخود ورده‌ناسنامه‌كانه‌وه وه‌كوو مه‌زهه‌بی و ناوچه‌یی و ئێتنیكی و نه‌ژادی و...، پێناسه بكه‌ن و ڕه‌وایه‌تیی لێ وه‌ربگرن. بۆ نموونه، هێزه ئیسلامییه‌كان، سه‌ره‌ڕای جیاوازییان (كۆمه‌ڵی ئیسلامیی كوردستان و یه‌كگرتووی ئیسلامیی كوردستان و بزووتنه‌وه‌ی ئیسلامیی كوردستان)، سوود له ناسنامه‌یی ئایینی وه‌رده‌گرن و، له به‌رامبه‌ردا بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان بۆ خۆجیاكردنه‌وه له گوتاری یه‌كێتیی نیشتیمانیی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان، خۆی له چوارچێوه‌یه‌كی خوارنه‌ته‌وه‌یی و ناوچه‌یی (سلێمانی- گه‌رمیان و هه‌ڵه‌بجه و ڕاپه‌رین) و، سه‌روونه‌ته‌وه‌یی (عێراق)، پێناسه ده‌كات.
به مانایه‌كی تر، بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان، له سروشته ناسنامه‌یییه‌كه‌یدا، ئه‌وه‌ی تری ناسنامه‌یییه‌كه‌ی پارتی دیموكراتی كوردستانه، نه‌ك ئه‌وه‌ی تری ناسنامه‌یییه‌كه‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای ناسنامه‌یه‌كی ناكوردستانی، وه‌ك ناسنامه‌ی عێراقی یاخود عه‌ره‌بی دامه‌زرابێت؛ به‌م پێیه‌یش ئه‌مه له قۆناغی بنیاتنانی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌دا زۆر مه‌ترسیداره. ئه‌م ململانێ سیاسی و ئابووری و یاسایییانه‌یش كه له كوردستاندا ده‌بینرێت، له‌م كێشه و ئیشكالییه‌ته‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت. هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌یشه كه له كوردستان، ڕێككه‌وتنه‌كان كاتین و، هیچ هیزێكیش ناتوانێت متمانه به هێزه‌كه‌ی تر بكات. بۆیه بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان (سه‌ره‌رای دروشم و به‌رنامه پێشكه‌وتووه‌كانی و، بوونی خه‌ڵكی زۆر به‌توانا و دڵسۆز)، له قه‌یرانی ناسنامه‌ییدا ده‌ژیت و، به‌م پێیه‌یش بۆ به‌رده‌وامی و ڕه‌وایه‌تیپێدان به سیاسه‌ته‌كانی، په‌نا ده‌باته به‌ر ناسنامه سه‌روونه‌ته‌وه‌یی (عێراقی) و ورده‌ناسنامه‌كان (ناوچه‌یی).
- كاتێك كه حكوومه‌ت نه‌توانێت له چوارچێوه‌ی چه‌مكی هاووڵاتیبوون، به مانا مۆدێرنه‌كه‌ی، له‌سه‌ر بنه‌مای ناسیۆنالیزم له لایه‌ك و، مافه مه‌ده‌نی و سیاسییه‌كان له لایه‌كی تره‌وه، پێداویستییه سه‌ره‌تایییه‌كانی هاووڵاتیان (ئه‌و تاكانه‌ی سنووری سیاسی-نه‌ته‌وه‌ییی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی، حكوومه‌ت یاخود ده‌وڵه‌ت)، دابین و ده‌سته‌به‌ر بكات، ئه‌وه تاكه‌كانیش بۆ پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه ماددی و نامادییه‌كانیان، په‌نا ده‌به‌نه به‌ر ناسنامه سه‌روونه‌ته‌وه‌یییه‌كان (بۆ نموونه توندڕه‌ویی ئایینی، یان بزووتنه‌وه سه‌روونه‌ته‌وه‌یییه‌كان)، له لایه‌كی تریشه‌وه په‌نا ده‌به‌نه‌وه بۆ ناسنامه ورده‌كان یاخود خوارنه‌ته‌وه‌یییه‌كان (ناوچه، عه‌شیره‌ت، شار و، ته‌نانه‌ت حزب و گرووپه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی تر). هۆكاری پاڵپشتیی به‌شێك له هاووڵاتیانی هه‌رێمی كوردستانیش له گۆڕان و حزبه ئیسلامییه‌كان و، هه‌روه‌ها داواكاری بۆ گه‌ڕانه‌وه بۆ به‌غدا بۆ چاره‌سه‌ركردنی پرس و كێشه ئابووری و سیاسییه‌كان، بۆ ئه‌م خاڵه ده‌گه‌ڕێته‌وه. بۆیه لاوازبوونی هه‌ستی نه‌ته‌وه‌یی، یه‌كێك له مه‌ترسیدارترین لێكه‌وته‌كانی ده‌بێت.
- دروستنه‌بوونی ده‌سه‌ڵاتێكی سیاسیی سه‌رتاسه‌ری و یه‌كگرتوو یاخود حكوومه‌تێكی خاوه‌ن سه‌روه‌ریی كاریگه‌ر (له هه‌موو ناوچه‌كان) و، به‌ڕێوبردنی ناوچه‌كانی هه‌رێمی كوردستان له‌سه‌ر بنه‌مای "دوو ــ زۆنی" (سه‌وز-نیلی و، زه‌رد)، بۆته هۆی ئه‌وه‌ی كه حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له ڕووی نوێنه‌رایه‌تیكردنی هه‌موو سه‌رووناسنامه و ورده‌ناسنامه‌كان له چوارچێوه‌ی ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌ییدا ڕه‌وایه‌تیی لاواز بێت و، به‌م پێیه‌یش له وڵامدانه‌وه‌ی پێداویستییه‌كانی هاووڵاتیانی هه‌رێمی كوردستاندا. بۆیه، حزب و تاكه‌كان له ده‌ره‌وه‌ی گوتاری زاڵی فه‌رمی-نه‌ته‌وه‌یی بۆ ڕه‌وایه‌تی و به‌رده‌وامبوونی خۆیان، هه‌وڵ ده‌ده‌ن له ده‌ره‌وه‌ی حكوومه‌تی هه‌رێم، ئه‌م پێداویستییانه ده‌سته‌به‌ر و دابین بكه‌ن.
- تا كاتێك حكوومه‌ت، هه‌ڵگری ناسنامه و گوتاری نه‌ته‌وه‌یی و جێبه‌جێكاری ئایدیا و پرۆژه‌كانی ئه‌م ناسنامه‌یه و، به‌م پێیه‌یش ناسیۆنالیزم نه‌بێت و، ته‌نیا حزبه‌كان ئه‌م كاره بكه‌ن، ئه‌م ململانێ و پێكدادانه به‌رده‌وام ده‌بێت. له لایه‌كی تره‌وه، ئه‌گه‌ر له كوردستان (هه‌رێمی كوردستان) ناسنامه خوارنه‌ته‌وه‌یی یاخود ورده‌ناسنامه‌كان (ناوچه‌یی، حزبی، خێڵ و عه‌شیره‌ت) و، ناسنامه سه‌روونه‌ته‌وه‌یییه‌كان (ئایینی و ئایدیۆلۆژی)، له چوارچێوه‌ی ڕێكخستنێكی سیاسیدا، ده‌سه‌ڵاتی سیاسی و سه‌ربازی و دارایییان هه‌بێت، ئه‌وه "ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی" له چوارچێوه‌ی فۆرمێكی دامه‌زراوه‌ییی سیاسی-یاساییدا، وه‌كوو حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و، پاشان ده‌وڵه‌تی كوردستان، نایه‌ته ئاراوه و دروست نابێت. به مانایه‌كی تر، پێویسته قۆرخكردنی هێزی ڕه‌وا و دابه‌شكردنی به‌هاكانی گشتیی كۆمه‌ڵگه (ماددی و ناماددی)، ته‌نیا له ده‌ستی حكوومه‌ت-ده‌وڵه‌تدا بێت، نه‌ك فۆرمه سیاسییه‌كانی تر، وه‌ك حزبی سیاسی.
Latest from پەرویز ڕەحیم
- یاسای بوودجەی ٢٠٢٣ی فیدراڵی: چیڕۆکی عێراقبوون لە هەمبەر گێڕانەوەی کوردستانیبوون!
- ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بەردەم گۆڕانکارییەکی دیکەی جیۆسیاسی: ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەکانی ئیسرائیل و سعوودیا و لێکەوتەکانی
- هەرێمی کوردستان و ئیتاڵیا: چی وا دەکات جۆرجیا مێلۆنی، ڕاستڕەوی ڕادیکاڵ، وەکوو سەرۆکی دەوڵەتان پێشوازی لە نێچیرڤان بارزانی بکات؟
- هاوکێشە جیۆپۆلیتیکییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ساڵی ٢٠٢٣: گۆڕانکاری و جەمسەربەندییەکان
- بزووتنەوەی ژینا و سیناریۆکانی داهاتووی کۆماری ئیسلامیی ئێران: هەڕەشە و دەرفەتەکان
- ١٠ مەترسیی سەرەکی بۆ سەر هەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠٢٣دا
- ١٠٠ ڕۆژ پاش شۆڕشی "ژن، ژیان، ئازادی": شرۆڤە و هەڵسەنگاندن
- شۆڕشی ٢٠٢٢ی ئێرانییەکان و ستراتیژیی هاوبەشی تورکیا و ئێران: کورد وەکوو قۆچی قوربانی!
- شۆڕشی ژنانی ئێران: ژن، ژیان، ئازادی
- ئەگەرەکانی کاراکردنەوەی ڕێککەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و ئەمریکا: بەربەست و ئالنگارییەکانی ڕێکنەکەوتن!