 |
په‌ره‌پێدانی ئابووری و ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی بنه‌مایه‌ك بۆ ئاسایشی جێگیر و به‌رده‌وام
پێشەكی:
پرس، بابه‌ت، چه‌مك، پێناسه، بوار، ڕه‌گه‌ز و ڕه‌هه‌نده‌كانی "ئاسایش" به‌گشتی و "ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی یاخود نیشتمانی" به‌تایبه‌ت، به پرس و بابه‌تی هه‌ره گرنگی ده‌وڵه‌تان و ته‌نانه‌ت ناوه‌نده ئه‌كادیمییه‌كان داده‌ندرێن. به‌ڵام به هۆی گۆڕانكارییه جۆراوجۆره‌كان له سه‌رده‌می ئێستادا و ئاڵۆزی و تێكئاڵاویی پرس و بابه‌ت و كێشه و گرفته‌كانی سه‌رده‌م، له ڕه‌هه‌ندی جیاواز و جۆراوجۆر و ته‌نانه‌ت پێكناكۆكیش خوێندنه‌وه بۆ ئاسایش ده‌كرێت. ئه‌وه‌ی جێگه‌ی ئاماژه‌یه ئه‌وه‌یه كه ژیان و ئاست و چۆنییه‌تیی ژیان و خۆشگوزه‌رانیی تاك و كۆمه‌ڵگه‌كان، بووه‌ته كرۆكی ئاسایشی مۆدیرن، به‌ڵام هه‌ر ده‌وڵه‌ت و ئایدیۆلۆژییه‌كی سیاسی-ئابووری له ڕوانگه‌یه‌كی تایبه‌ته‌وه هه‌وڵی ده‌سته‌به‌ركردن و هاتنه‌ئارا و پاراستن و په‌ره‌پێدانی ده‌دات.
په‌ره‌پێدانی ئابووری و ئاسایشی ئابووریش له ئاستی ناوخۆییی ده‌وڵه‌تان و له ئاستی نێوده‌وڵه‌تیش له نێوان ده‌وڵه‌تاندا، به پرسێكی ئاڵۆز و هه‌ستیاری ژیانی تاك و كۆمه‌ڵگه و نه‌ته‌وه و ده‌وڵه‌تان داده‌ندرێت و، ته‌نانه‌ت په‌یوه‌ندیی به ڕه‌وایه‌تیی ده‌سه‌ڵاتدارێتیی ده‌سه‌ڵاتدارانه‌وه په‌یدا كردووه. لێره‌دا هه‌وڵ ده‌ده‌ین تیشك بخه‌ینه سه‌ر ئه‌م چه‌مك و پرسه، وه‌كوو ڕه‌هه‌ندێكی گرنگی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ییی جێگیر و به‌رده‌وام.
١- چه‌مكی ئاسایش
چەمكی ئاسایشی نەتەوەیی بەگشتی، بە دوو قۆناغدا تێ پەڕیوە: قۆناغی یەكەم، بریتییە لە ڕوانگەیەكی تەسك بۆ ئاسایشی نەتەوەیی، بەو مانایەی كە ئاسایشی نەتەوەیی، تەنیا بەربەستدروستكردن بوو لە هەمبەر هێرش و هەڕەشەی سەربازیی دەرەكی و پاراستنی سنوورەكان و پارێزگاریكردن لە سەربەخۆییی نیشتمان؛ لە قۆناغی دووەم، دەوڵەت وای لێ هات كە بەرپرسیارێتیی هاووڵاتیانی، لە ڕووی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیرییه‌وه بكەوێتە ئەستۆ، لە دژی هەر جۆرە هەڕەشە و مەترسییەكی جۆراوجۆر، كە سروشتی كرانەوەی سەردەمی نوێ، به‌سەر دەوڵەتدا سەپاندوویانە.
٢- پێناسه‌ی ئاسایش
پێشووتر پێناسەكردنی ئاسایش لەسەر بنەمای نەبوونی هەڕەشە، بە مانای "ئاسایش لە" (Security from) هەڕەشەی دەرەكی بوو، بۆ تەركیز لەسەر بەرگریكردن لە هەمبەر هەڕەشە دەرەكییەكان، بەڵام بە هۆی گۆڕانكارییەكان لە دەوڵەت-نەتەوە و چەمكی سیادە (سەروەری) و بەرژەوەندیی نەتەوەیی، ئەوە هێز و توانا، بوون به چه‌ق یاخود ناوەندی پێناسەكردنی ئاسایشی نەتەوەیی. له‌راستیدا ئەم ڕوانگە ئەرێنییە بۆ ئاسایش، بە مانای "ئاسایش بۆ" (Security to) دێت، كه به مه‌به‌ستی ده‌سته‌به‌ركردنی پەرەپێدان و خۆشگوزەرانی و ده‌سته‌به‌ركردنی ئازادی هاتۆته ئاراوە. لێرەدا ڕزگاربوونێكی ڕێژەیی لە هەڕەشەكانی دەرەكی، كە زۆرتر سەربازی بوون، گۆڕدرا بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەر جۆرە هەڕەشە و مەترسییەكی ناوخۆیی و دەرەكی. ئاسایش به هاوتای گەشەپێدان و پەرەسەندن، ته‌ندروستیی باش، ڕێژه‌ی به‌رزی خوێنده‌واری، خۆشگوزەرانیی ڕێژه‌یی و ژیانی باش و ... دانرا، كە هەموویان دەربڕی هێز و توانای نەتەوەییی دەوڵەت، یان نەتەوەیەكە.
٣- ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ییی مۆدێرن
بەپێچەوانەی ڕوانگەی كلاسیكی، لە ڕوانگەی نوێدا ئاسایشی نەتەوەیی چیتر تەنیا سەربازی نییە، بەڵكوو ئاسایشی نەتەوەیی چەمكێكی فڕەڕەهەندە، كە ڕەگەزی سەربازی، تەنیا یەكێكە لە ڕەگەز و ڕەهەندەكانی. هەروەكوو بیرمه‌ندی بواری ئاسایش، سه‌ر به قوتابخانه‌ی ئاسایشی كۆپنهاگن "باری بۆزان" دەڵێت: "ئاسایشی كۆمەڵگە مرۆیییه‌كان بەسەر چەند بابەتی سەرەكیدا دابەش دەكرێت، وەك: سەربازی، سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی و ژینگەیی."
لەم ڕوانگەیەوە، ڕەگەز و ڕەهەندەكانی هەڕەشە و مەترسیی ئاسایشی له بواری سەربازییه‌وه، بۆ بواره‌كانی تری ئاسایش وەكوو: سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی، ژینگەیی په‌ره‌سه‌ندوو، وەكوو ڕەگەز، یاخود له‌سه‌رده‌می ئێستادا وه‌ك به‌شێك له ڕەهەندەكانی ئاسایشی نەتەوەیی هاتوونەتە ئاراوە. لە ڕوانگەی نوێی ئاسایشی نەتەوەییدا، جگە لە گرنگیدان بە هەڕەشە و مەترسییە دەرەكییەكان، گرنگی بە هەڕەشە و مەترسییە ناوخۆیییەكانیش دەدرێت. وەكوو فاكتەری كاریگەر لەسەر نەبوون، یان بوونی ئاسایش، لێرەدا گرنگی بە سەقامگیری سیاسی، توانای ئابووری و تەكنەلۆژیی دەوڵەت، سیستەمی كۆمەڵایەتی و سیستەمی سیاسیی دیموكراتیك، یەكگرتوویی و بەهاكانی دیموكراتیك و سەرمایەی كۆمەڵایەتی، ڕەوایەتی سیستەمی سیاسی و ... دەدرێت، لێرەدا دابینكردنی پێویستە ماددی و ناماددییەكانی تاكەكانی كۆمەڵگه، یان پاراستنی بەهاكانی خودی كۆمەڵگه، دەبێتە پێوەر بۆ ئاسایشی نەتەوەیی. هه‌روه‌كوو "باری بۆزان" دەڵێت: "ئاسایشی نەتەوەیی بە شێوەیەكی گشتی پێناسە ناكرێت، بەڵكوو تەنیا لە حاڵەتی دیاریكراودا، دەكرێ پێناسە بكرێت."
٤- ئامانجه‌كانی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی
بە شێوەیەكی گشتی، دەكرێت ئامانجەكانی ئاسایشی نەتەوەیی بەم شێوەی خوارەوە دابەش بكەین:
1- پاراستنی سەربەخۆیی و یەكپارچەییی خاك (هەرێم).
2 - وەدیهێنانی سەربەخۆیی و خۆشگوزەرانیی هاووڵاتیان و پاراستنی سەقامگیریی دەوڵەت.
3- پاراستن و پەرەپێدانی بەرژەوەندییە نەتەوەیی و بیروباوەرە جیاكان.
4- فەراهەمكردنی هەلومەرجێك كە تێیدا هاووڵاتیان هەست بە ئاسایش و ئارامی بكەن و، لە بەرامبەر هەڕەشە و مەترسییەكان دڵنیا بن.
- هه‌ڕه‌شه‌كانی سه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی
لە لای زۆربەی دەوڵەتان، مانای سەرەكیی ئاسایشی نەتەوەیی بریتییە لە پاراستنی سەربەخۆیی و یەكپارچەییی خاك و پاراستنی شێوەی ژیانی نەتەوەیی و ڕێگرتن لە دەستێوەردانی دەرەكی. كەواتە ئاسایشی نەتەوەیی لە پلەی یەكەمدا، خۆپاراستنە لە هەڕەشە و مەترسییە دەرەكییەكان بە مەبەستی سەربەخۆییی سیاسی، هەروەها پاراستنی بەها باڵا كه‌لتوورییەكان و دووركەوتنەوە لە ترس و دڵەڕاوكێ، چ دەرەكی بێت چ ناوخۆیی، ئەوەیش وا لە دەوڵەتان دەكات كە پانتاییی ئاسایشی خۆیان بەرفراوان بكەن. به‌م واتایه كه تا مەترسی و هەڕەشەی دەرەكی بەردەوام بێت، ئەوا مەترسی لەسەر ئاسایشی ناوخۆییی دەوڵەت به‌رده‌وام دەبێت.
بە شێوەیەكی گشتی، هەڕەشە لە ئاسایشی دەوڵەت، تەنیا بە هۆی هەڕەشەی دەرەكی، یان دەستێوەردانی سیاسی و سەربازیی دەوڵەتانی دەرەكی نییە، بەڵكوو هەڕەشەكانی ناوخۆ كاریگەریی بەرچاویان لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی هەیە وەك: سەرهەڵدانی بزووتنەوەی چەكداری، دواكەوتووییی ئابووری، ناسەقامگیری بە هۆی ناكۆكیی نەتەوەیی و ئایینی، هەژاری، جیاكاریی كۆمەڵایەتی، پاشكۆیەتی، بڵاوبوونەوەی نەخۆشی بە هۆی نەبوونی سیستەمی گونجاو و شیاوی تەندروستی و ... دەبێتە هەڕەشەیەكی بەرچاو بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی. هەروەها لە ئێستادا، بەردەوام هاووڵاتیان بۆ باشتركردنی ژیانیان، گوشار دەخەنە سەر سیستەم.
- په‌ره‌پێدانی ئابووری و ئاسایش
ئابووری بە چەند شێوازێك پەیوەندی و كاریگەریی لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی هەیە. لە لایەك ئەگەر دەوڵەت كۆنتڕۆڵی ئابووریی دەوڵەتیی كردبێت، پەیوەندیی كۆمەڵگه لە سەرەوە بۆ خوارەوە دروست دەبێت. لێرەوە ئاسایشی نەتەوە دەبێتە ئاسایشی ڕژێمی سیاسی و، بە هۆی بەدەستەوەگرتنی ئامرازەكانی بژێویی ژیان و سەرچاوەكانی دارایی، گوێ بە داواكارییەكانی تاك و گرووپ نادرێت. حاڵەتێكی سەربەخۆیی لە كۆمەڵگە بەدەست دێت، كە لەم حاڵەتەدا داواكارییەكان بە سەركوتكردن و توندوتیژی وەڵام دەدرێنەوە.
لە لایەكی ترەوە، بە هۆی دابەشنەكردنی دادپەروەرانەی داهات و سەرچاوەكان لە نێوان هاووڵاتیان و تەنیا بەپێی بەهاكانی سیستەم و وەفاداری بۆ سیستەمەكان، ئەوە دیسانەوە لێكترازان و لاوازیی سەرمایەی كۆمەڵایەتی و دووریی هاووڵاتیان لە دەسەڵات و جیاوازیی چینایەتی، هەژاری و ... دروست دەبێت. ئەمەیش كاریگەری لەسەر ڕەوایەتیی سیستەم دروست دەكات و، ئەگەر بزووتنەوەی دژی سیستەم دروست ببێت، هەردەم كۆمەڵگه لە بەردەم ناسەقامگیریدایە. لە لایەكی تره‌وه بە هۆی كۆنتڕۆڵكردنی ئابووری لە لایەن دەوڵەتەوە، ئەوە ئابووریی دەوڵەت داخراو دەبێت، كە توانای سیستەم لە بەردەم گۆڕانكارییەكانی نێونەتەوەیی و بەجیهانیبووندا لاواز دەكات و هەر قەیران و ڕووداوێكی دەرەكی، بە هۆی داخراوبوونی سیستەمی ئابووری و كۆنتڕۆڵ لە لایەن دەوڵەتەوە، دەبێتە هۆی دروستبوونی قەیرانی ناوخۆیی و، هەروەها ئاسایشی مرۆیی دەكەوێتە مەترسییەوە.
به‌م شێوه‌یه بە بڕوای بیرمه‌ندانی بواری سەرمایەی كۆمەڵایەتی، ئابووریی داخراو و كۆنتڕۆڵكراو لە لایەن دەوڵەتەوە، دەبێتە هۆی ئەوەی كە لە بواری كۆمەڵایەتییەوە دەوڵەت، چین یان توێژێك، لەسەر حیسابی چینەكان و بەرژەوەندییەكانی تر بەهێز بكات و، به‌م پێیه‌یش چین و نەتەوە، یان پێكهاتەكانی تر سه‌ركوت بكات، یان بیەوێت سیاسەتێكی ویستراوی خۆی پیادە بكات.
لەم ڕووەوە یەكگرتووییی كۆمەڵایەتی، كە وه‌كوو بنەمایه‌كی سه‌ره‌كیی ئاسایشی نەتەوەییە، دەكەوێتە مەترسییەوە. لێرەوە ململانێ و ناڕەزایەتی و توندوتیژیی كۆمەڵایەتی، توانای دەوڵەت لاواز دەكات و دەبێتە هۆی ناسەقامگیری و لاوازبوون و نەبوونی ڕەوایەتیی سیستەم و، لە ئاستی دەرەوەیش كاریگەریی لەسەر پێگە و پرستیژی دەوڵەت و تواناكانی لە بەدواداچوونی ئامانجەكانی دەبێت و، نادادپەروەری، كاریگەریی لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی دەبێت. وەكوو بیرمەندانی قوتابخانەی كۆپنهاگن دەڵێن: پێویسته ئابووری، بەكۆمەڵگەیی بكرێت؛ ئه‌مه‌یش ده‌بێته هۆی گەشەی ئابووریی دەوڵەت، نەك كۆنتڕۆڵی ئابووری لە لایەن دەوڵەتەوە بكرێت.
هەر سیستەمێكی سیاسی بۆ بەرزكردنەوەی ڕەوایەتیی خۆی، دەبێت بتوانێت ئاست یان ڕێژەیەك لە خۆشگوزەرانیی ئابووری بۆ كۆمەڵگە بەدی بێنێت، ئەمه‌یش بۆ بەردەوامیی ڕژێم و كۆمەڵگه پێویستە. هەروەها لاوازیی ئابووری، كاریگەریی لەسەر ئاسایشی سەربازی و بەرگریی دەوڵەت دەبێت. قەیرانەكانی بێكاری و هەڵاوسان، كاریگەریی نەرێنییان لەسەر ڕەوایەتیی ڕژێم هەیە و، دەبنە هۆی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتی و شۆڕش و ناسەقامگیری و ...هتد.
ئەگەر پەرەپێدان، بە مانای دروستكردنی دۆخێكی باشتر، یان هەنگاونان بەرەو باشتركردنی ڕەوشێك یان بوارێك بێت، به‌م پێیه لە نێوان پەرەپێدانی سەقامگیر و جێگیر لەگەڵ ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ییدا، پەیوەندییه‌كی توندوتۆڵ بوونی هەیە. بەم مانایە، هەم ئەم پەرەپێدانە ئاسایش دەپارێزێت و جێگیری دەكات و، هەم دیسانەوە بوونی ئاسایش زیاتر و باشتر بوار بۆ گەشەسەندن و، هەروەها پەرەپێدان دەرەخسێنێت و جێگیری دەكات.
ئیمڕۆكە ئابووریی بەهێز، بووه‌تە چەكێكی سیاسی و، كاریگەریی لەسەر ڕەهەندەكانی تری ئاسایش و دەوڵەت هەیە. لێرەدا هەوڵ دەدەین لە چەند خاڵێكدا ئه‌م كاریگه‌ری و په‌یوه‌ندییه تاووتوێ و ڕوون بكەینەوە:
یه‌كه‌م:
رەوشی ئابووریی باش و سەركەوتوو، یان سەركەوتن لە بواری ئابووریدا، وا دەكات كە دەوڵەت پێویستیی بە گەشەسەندن و پەرەپێدانی پەیوەندی لەگەڵ وڵاتانی تر هەبێت؛ كە ئەمەیش لە ڕووی سیاسییەوە كاریگەریی لەسەر پێگەی دەوڵەت و گرێدانی ئاسایشی وڵات لەگەڵ ئاسایشی وڵاتانی تر دەبێت و، دەبێتە فاكتەرێك بۆ بەهێزبوونی ئاسایش.
دووه‌م:
لە لایەكی ترەوە ئابووریی بەهێز، دەبێتە فاكتەرێك بۆ بەهێزبوونی سەربەخۆییی سیاسی، كە دیسانەوە ئەمە كاریگەریی لەسەر ئاسایشی وڵات دەبێت و، دەوڵەت بەهێزتر دەكات و، بۆ بەدواداچوونی ئامانجە سیاسییەكانی، سەربەخۆییی زیاتر دەداتە دەوڵەت.
سێیه‌م:
بوونی ئابوورییەكی پتەو، وا دەكات كە لە بواری سەربازیدا سەرچاوەی پێویست بۆ بەهێزبوونی سەربازی و ئاسایشی سەربازیی دەوڵەت لە ڕووی چەندایەتی و چۆنایەتی و تەنانەت تەكنۆلۆژییه‌وە بۆ دەوڵەت دەستەبەر بێت و، وڵات دەتوانێت سوپایەكی بەهێزی هەبێت؛ كە ئەمەیش كاریگەریی لەسەر كۆی ئاسایشی نەتەوەیی دەبێت.
چواره‌م:
دابینكردنی خۆشگوزەرانیی ئابووریی هاووڵاتیان كاریگەریی لەسەر سەقامگیریی سیاسی و كۆمەڵایەتیی دەوڵەت هەیە و، توانای سیستەم بەرز دەكاتەوە كە لە هەمبەر داواكاری و پێویستییەكانی كۆمەڵگەدا وڵامدەر بێت و، ئەم سەقامگیرییە دەبێتە فاكتەرێكی گرنگ، هەم بۆ بەرەوپێشەوەچوونی ئابووری و، هەم باشتربوونی ئاسایشی وڵات و سیستەمی سیاسی.
پێنجه‌م:
لە ڕوانگەیەكی ترەوە بەرزبوونەوەی ئاستی په‌ره‌پێدان و گه‌شه‌ی ئابووری و دابینكردنی خۆشگوزەرانی و به‌رزتربوونه‌وه‌ی داهاتی وڵات و تاكەكان، كار دەكاتە سەر پرسی "ڕەوایەتی" كە كاریگەریی لەسەر سەقامگیری و ڕەزامەندیی هاووڵاتیان و گرێدانیان بە وڵات هەیە و، ڕەوایەتی دەداتە سیستەم و، ده‌وڵه‌ت لە نائارامی و نارەزایەتی و شۆرش دوور دەخاتەوە.
شه‌شه‌م:
ئابووری، پێویستیی بە سەرمایەیە (ماددی و مرۆیی) و، ئەمەیش وا دەكات كە ئەم سەرچاوە و توانایانە بخرێنە گەڕ كە ئەم پێویستییە كاریگەریی ئەرێنیی لەسەر كۆی پرۆسەكانی تر بەتایبەت پەرەپێدان و لە كۆتاییدا ئاسایش دەبێت. چونكە بۆ ئەم مەبەستە، پێویستە سەرچاوە ماددییەكان بە شێوەی دروست بەكار بێن و بخرێتە خزمەت پەرەپێدانی ئابووری و، لە لایەكی ترەوە ئەم دۆخە پێویستیی بە بەكارهێنان و ڕاهێنان و ئامادەكرنی سەرچاوە و وزەی مرۆیی دەبێت، كە ئەمەیش بەكارهێنان و ڕێكخستنی سەرچاوەكانی پێویستە كە توانای سیستەم و وڵات بەرز دەكاتەوە و دەوڵەت بەهێزتر دەبێت. جۆرێك لە سەقامگیری سیاسی و كۆمەڵایەتیش دروست دەكات و، لە كۆتاییدا ئاسایشی وڵات پارێزراوتر دەبێت.
حه‌وته‌م:
پەرەپێدانی ئابووری، پێویستیی بە دژایەتیی گەندەڵی و بوونی شەفافییەت و سەروەریی یاسا و بەهێزبوونی كەرتی تایبەت و پاراستنی خاوەندارێتی (ماددی و مەعنەوی) و كەمكردنەوەی نادادپەروەری و زیاتركردنی ئازادییەكان هەیە، كە ئەمەیش جارێكی تر دەبێتە هۆی بەهێزتربوونی سیستەم و كۆمەڵگە و ڕەوایەتیپێدان بە سیستەمی سیاسی و ئامانجەكانی، كە لە كۆتاییدا ئاسایشی وڵات جێگیرتر دەكات.
هه‌شته‌م:
لە نەبوونی ئابوورییەكی پتەو و بەهێز، قەیرانەكانی هەڵاوسان، بێكاری، لێكترازانی قووڵی چینایەتی، بڵاوبوونەوەی هەژاری، زیادبوونی گەندەڵی، بەرزبوونەوەی ئاستی تاوان و توندوتیژی و ناسەقامگیری سیاسی و كۆمەڵایەتی ڕوو دەدات، كە كاریگەریی لەسەر كۆی پرۆسەی سیاسی و ئاسایشی وڵات هەیە. لە لایەكی تریشەوە، لە نەبوونی ئاسایشێكی جێگیر، ئاستی سەرمایەگوزاری و وەبەرهێنان لە وڵات كەم دەكاتەوە و، بەدوایدا پەرەپێدانی وڵات تووشی قەیران دەبێت. ئەمەیش وەكوو بازنەیەك، دەبێتە هۆی قووڵتربوونی كێشەكان و نەبوونی ئاسایش.
نۆیه‌م:
وه‌ك چۆن سیاسەت كاریگەریی لەسەر ئابووری و ئاسایش هەیە، بەم شێوەیەیش سیستەمی ئابووریی وڵات (بۆ نموونە: ئابووریی لیبراڵ، یان كۆمۆنیستی و...هتد) ڕەنگرێژی سیستەمی سیاسی و سیاسەتی گشتیی وڵات دەكات. بۆ نموونە ئابووریی بازاڕ یاخود لیبراڵ، پێویستیی بە پەرەپێدانی ئازادی و بازاڕی ئازاد هەیە و، تاك و ڕۆڵی كۆمەڵگەی مەدەنی بەگشتی لە دەوڵەت بەهێزتر دەكات و ئابووریی كۆمۆنیستی، ڕۆڵی دەوڵەت بەهێزتر دەكات. لە كۆتاییدا لە ئاستی ناوخۆ و دەرەوەدا، جۆرە سیستەم و سیاسەتێكی جیاواز پەیرەو دەكرێت و، ئەمەیش دەرهاوێشتە و كاریگەریی لەسەر جۆری پەیوەندیی دەوڵەت و كۆمەڵگە و، بەگشتی چۆنێتیی پاراستنی ئاسایش و تێراوانین بۆی و، ئامانج و ئامرازەكان دەبێت.
ده‌یه‌م:
پەرەپێدانی ئابووری، پێویستیی بە هاوسەنگی و بەهێزبوون و پەرەپێدان لە هەموو كەرت و بوارەكان هەیە، بۆ نموونە پیشەسازی و كشتوكاڵ و كەرتی خزمەتگوزاری. بۆ ئەم مەبەستەیش، پێویستە ژێرخانیكی (ماددی و مرۆیی) هەبێت، یان بەهێزتر بكرێت، بۆ نموونە پێویستە ئاستی تەكنۆلۆژی و ڕاهێنان و پەروەردە و پسپۆری، بەرز بكرێتەوە. ئەمەیش، له‌لایه‌ك هەم پێویستیی بە سەرچاوەی مرۆییی پسپۆر و سیستەمی پەروەردەی پێشكەوتوو و یاسای مۆدێرن و سەردەمییانە و سەروەریی یاسا هەیە بۆ ڕێكخستنی و، له‌لایه‌كی تریشه‌وه هەمیش دەبێتە هۆی بەرزتركردنەوەی توانا مرۆیییەكان. بۆ نموونە بەره‌وپێشچوون و پەرەپێدانی كشتوكاڵ، دەبێتە هۆی دەستەبەركردن و پاراستنی ئاسایشی خۆراك كە هه‌م ڕەهەندێكی گرنگی ئاسایشی تاك و ئاسایشی نەتەوەیییە و، هەم دەبێتە هۆی باشتربوونی ڕەوشی ئابووریی وڵات و، كاریگەریی لەسەر ڕەهەند و بوارەكانی تر، بەتایبەت ئاسایش، دەبێت.
یازده‌یه‌م:
ئابووریی پتەو و گەشەسەندنی ئابووری، پێویستیی بە هەبوونی ژێرخانی پەیوەندی و گەیاندن (وەكوو ڕێگه‌وبان و تەنانەت تۆڕەكان) هه‌یه و، ئەمەیش هەموو وڵات و ناوچەكان پێكەوە و تەنانەت بە وڵاتانی دەرەوە دەبەستێتەوە (چ لە ڕووی ماددی و، چ لە ڕووی كەلتووری و سیاسی و نەتەوەیییەوە)، كە خاڵێكی گرنگە بۆ پەرەپێدانی ئابووری و دواتریش ئاسایشی وڵات.
دوازده‌یه‌م:
ئابورییەكی بەهێز، دەتوانێت كەرتی تەندروستی و چاودێریی كۆمەڵایەتیی سەردەمییانە، دەستەبەر بكات. كە ئەمەیش ئاسایشی تاك و كۆمەڵگە دەپارێزێت و، دەبێتە هۆی سەقامگیریی كۆمەڵایەتی و بەرزكردنەوەی خوشگوزەرانیی هاووڵاتیان، چونكە بەبێ بوونی سیستەمێكی دڵنیاییی كۆمەڵایەتی و سیستەمێكی بەهێز و پێشكەوتووی تەندروستی، ئاسایشی تاك و وڵات (بە مانا فراوان و فرەڕەهەندەكەی) ناپارێزرێت، یان دەستەبەر ناكرێت؛ كە ئەمەیش بە هۆی بوونی ئابوورییەكی پتەوه‌وه دەكرێت.
كۆبه‌ند:
كۆی گشتیی پێوەر و خاڵەكانی پەیوەندیدار بە ئابووری و، بەگشتی "خۆشگوزەرانی"، لە 142 وڵاتی جیهاندا، دەتوانین لە دوایین ڕاپۆرتی LEGATUM INSTITUTE بۆ ساڵی 2015دا ببینین، كە پێكەوە بەستراونەتەوە و لە 8 پێوەری: ئابووری، ڕەخساندنی بوار و دەرفەتی یەكسانی كار، پاراستن و ئاسایش، پەروەردە، تەندروستی، ئازادی، جۆری حوكمڕانیی وڵات و سەرمایەی كۆمەڵایەتیدا دەردەكەوێت و هەڵسەنگاندنی بۆ دەكرێت.
لەم ڕاپۆرتە ساڵانەیەدا ڕیزبەندی عێراق (123)ەمین وڵاتی جیهانە. هەروەها ئەم هەشت بوارە پێكەوەگرێدراون و لەسەریەك، پێگە و ڕیزبەندی هەر وڵاتێك دیاری دەكەن. ئەوەی جێگەی سەرنجە ئەوەیە كە، ئەو وڵاتانەی كە سیستەمێكی حوكمڕانیی باش و دیموكراتیكیان هەیە و، هەروەها خاوەن سیستەمی ئابووریی بازاڕی ئازادن، لە ڕیزی باشترین و بەرزترین وڵاتانن لە ڕووی خۆشگوزەرانییەوە.
لە كۆتاییدا بۆمان دەردەكه‌وێت كە پەیوەندییەكی قووڵ و پتەو لە نێوان پەرەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و ئاسایش، یان جێگیركردنی ئاسایشدا هەیە. هەروەها ئەوە ڕوون دەبێتەوە كە ئەم پەیوەندییە دوو لایەنەیە بەم مانایەیه كە هەم ئاسایشی پتەو و جێگیر دەبێتە هۆی پەرەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و، هەم پەرەپێدانی ئابووری، كاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر كۆی ڕەهەندەكانی سیاسی و سەربازی و ژینگەیی و كۆمەڵگەیی و مرۆییی ئاسایش هەیە.
پێویسته حكوومەتی هەرێمی كوردستان لەم سۆنگەیەوە بڕوانێتە پرسی پەرەپێدان و ئاسایش و، بۆیە پێویستە گرنگیی زۆر بە بواری ئابووری لە ئاسایشدا بدات. لەم ڕووه‌وه حكوومەتی هەرێم، پێویستە فاكتەری وزە (نەوت و غاز) بكاتە بنەمایەك بۆ خوشگوزەرانیی هاووڵاتیان و بونیادنانی ژێرخانی ئابووریی وڵات و، لە لایەكی ترەوە وزە ببێتە فاكتەرێك بۆ بەستنەوەی هەرێم بە وڵاتانی تر.
ئەمەیش بێ گومان بەبێ بوونی سیستەمێكی ئابووری-سیاسیی كراوە و شەفاف، گه‌ر ده‌سته‌به‌ر و ڕەچاوی بنەماكانی بازاڕی ئازاد و، هه‌روه‌ها ئازادی بە مانا فره‌ڕه‌هه‌ند و دیمۆكراتیكه‌كه‌ی (سیاسی، ئابووری، كۆمه‌ڵایه‌تی، كه‌لتووری و...هتد) نەكات، نایه‌ته دی. هەروەها پێویستە، بۆ سەركەوتن لە پاراستن و جێگیركردنی ئاسایش و گەشەسەندنی ئاستی خۆشگوزەرانیی هاووڵاتیان، حكوومەتی هەرێم دژایەتیی توندی گەندەڵی بكات و، هەوڵی سەروەریی یاسا و نەهێشتنی قۆرخكاری و ڕەخساندنی هەل و دەرفەتی یەكسان و دابەشكردنی دادپەروەرانەی داهاتی وڵات لە ڕێگەی بوار و كەرتە جۆراوجۆرەكانەوە، بدات.
له لایه‌كی تریشه‌وه، پێویسته ده‌وڵه‌ت پاڵپشتی لە بەهێزبوونی تاكەكان و تواناكانیان لە هەموو بوارەكاندا بكات و، به‌م پێیه‌ش پێویسته پلان بۆ بنیاتنانی سیستەمی تەندروستی پێشكه‌وتوو بنرێت و، بۆ سەركەوتن لەم بوارەشدا ده‌وڵه‌ت پێویستی به بنیاتنانی سیستەمێكی پەروەردەیی مۆدێرن هه‌یه.
Latest from پەرویز ڕەحیم
- یاسای بوودجەی ٢٠٢٣ی فیدراڵی: چیڕۆکی عێراقبوون لە هەمبەر گێڕانەوەی کوردستانیبوون!
- ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بەردەم گۆڕانکارییەکی دیکەی جیۆسیاسی: ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەکانی ئیسرائیل و سعوودیا و لێکەوتەکانی
- هەرێمی کوردستان و ئیتاڵیا: چی وا دەکات جۆرجیا مێلۆنی، ڕاستڕەوی ڕادیکاڵ، وەکوو سەرۆکی دەوڵەتان پێشوازی لە نێچیرڤان بارزانی بکات؟
- هاوکێشە جیۆپۆلیتیکییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ساڵی ٢٠٢٣: گۆڕانکاری و جەمسەربەندییەکان
- بزووتنەوەی ژینا و سیناریۆکانی داهاتووی کۆماری ئیسلامیی ئێران: هەڕەشە و دەرفەتەکان
- ١٠ مەترسیی سەرەکی بۆ سەر هەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠٢٣دا
- ١٠٠ ڕۆژ پاش شۆڕشی "ژن، ژیان، ئازادی": شرۆڤە و هەڵسەنگاندن
- شۆڕشی ٢٠٢٢ی ئێرانییەکان و ستراتیژیی هاوبەشی تورکیا و ئێران: کورد وەکوو قۆچی قوربانی!
- شۆڕشی ژنانی ئێران: ژن، ژیان، ئازادی
- ئەگەرەکانی کاراکردنەوەی ڕێککەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و ئەمریکا: بەربەست و ئالنگارییەکانی ڕێکنەکەوتن!