پێشه‌كی:

لەپاش ساڵی (1941)ی زایینی و كۆتاییهاتنی دەسەڵاتی ڕەزاشا لە ئێران و دروستبوونی بۆشایییەكی سیاسی لە حکوومەتی ناوەندیدا و داگیركردنی باكووری ئێران لەلایەن یەكێتیی سۆڤییەت و باشووریشی لەلایەن بریتانییەكانەوە و ئازادیی زیندانییە سیاسییەكان و، دروستبوونی كەشێكی ئازاد لەپاش زوڵم و زۆری "ڕەزاخان" و خەسار و گوشارەكانی پڕۆژەی "دەوڵەت ـــ نەتەوە"سازی و مۆدێرنیزاسیۆنی فەرمانپێكەرانە لە سەرەوە یاخود مۆدێرنیزاسیۆنی تاكڕەهەندی.

ئه‌مه‌ش له‌ڕاستیدا به‌ مه‌به‌ستی پەڕاوێزخستن و هەوڵدان بۆ سڕینەوەی نەتەوەكانی تری "نافارس" بە هەموو ئامرازەكانەوە، بەتایبەت بەكارهێنانی زەبروزەنگ، قڕكردن، ڕاوەدوونان، كوشتن و بڕین. لە هەموو ئەمانەش مەترسیدارتر، شكاندنی بنچینە و بنەماكانی "بەنەتەوەبوون"، لەهەمبەر نەتەوەكانی تر و "نەتەوەی كورد"دا بەتایبەت، هەروەها دواكەوتووییی بنیاتی و پێكهاتەیی لەڕووی ئابووری، كۆمەڵایەتی، سیاسی و...هتدەوە، له‌ ئێران بەگشتی و له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی كوردستان بەتایبەت.

 لەم بەستێن و بارودۆخەدا كوردیش هەوڵی "پاراستنی خۆی" دا، بە هەوڵدان بۆ بنیاتنانی ناسنامەیەكی نەتەوەیی مۆدێرن و سڕینەوەی مەترسییەكانی، بەڵام بە تێگەیشتنێكی نوێ لە خوێ و دەوروبەری؛ ئەوەی تر و جیهان. ئەویش بە عەقڵانییەتێك لەڕووی سیاسییه‌وه‌، بە دروستكردنی كۆمەڵەی "ژێكاف" لە ساڵی (1942)ی زایینیدا و دواتریش هەڵوەشانەوەیی و پێكهێنانی "حیزبی دێموكراتی كوردستان" لە ساڵی (1945)دا و پاشان پارتی دێموکراتی كوردستان له‌ باشووری كوردستان.

ئەمە دەڕبڕی هۆشیاریی سیاسیی نوخبەی كورد و لێكدانەوە و تێگەیشتن لە هەلومەرجی نێونەتەوەیی و پێكهاتەی سیستەمی نوێی نێونەتەوەیییە، كە بەجۆرێك سەرەتاكانی بەرجەستەبوونی عەقڵانییەت و دروستبوونی ئاگایی لە "خود" و هەوڵدان بۆ دووبارە خۆپێناسەكردنەوە و دروستكردن یاخود بەرهەمهێنانی ناسنامەیەكی "نەتەوەیی و دامەزراوەیی" لەسەر بنەمای "مۆدێرن" بۆ تاك و نەتەوەی كورد و، هەروەها دركیان بەوە كردبوو، كە ئەوەش پێویستی بە خوێندنەوە، تێگەیشتن، پراتیك و هەنگاونان هەیە بۆ دەربازبوون لە مەترسییە وجوودییەكانی ناسیۆنالیزمی هێرشبەرانەی ئێرانی (فارس) بۆ سەر نەتەوە و تاكی كورد، كە پێویستیان بە بەهێزبوون و دروستبوونی ناسنامەیەك لەسەر بنەمای ناسیۆنالیزم بە واتا مۆدێرنەكەی هەیە، بە سڕینەوەی ئاسەوارەكانی دوواكەوتوویی و "نه‌ریت" بە مانا فرەوان و گشتگیرەكەی و چەقبەستن لە جیهانی پێش مۆدێرن (نه‌ریت) و تێپەرین و دابڕان لە هزر و عەقڵییەت و "شوناسی" خێڵ، عەشیرەت و بنەماڵە، بۆ هزر و عەقڵییەتی مۆدێرن و، بەگشتی بنیاتنانی ناسنامەیه‌كی مۆدێرن و سه‌رده‌میانه‌ و ده‌سته‌به‌ركردنی ئۆتۆنۆمیی "تاك" له‌ چوارچێوه‌ی نه‌ته‌وه‌ و، ئۆتۆنۆمیی "نەتەوە" له‌ چوارچێوه‌ی ده‌وڵه‌ت و كیانێكی سیاسیدا.

یه‌كه‌م: كۆماری كوردستان و ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی

لە بیرەوەرییە گشتییەكانی هەرنەتەوەیەكدا کۆمەڵێك ڕووداوی مێژوویی هەیە، هەڵگری کۆمەڵێك واتان، كە سەرچاوەیەكی گرنگی ناسنامەسازی، یاخود شوناسپێدانن بۆ تاكەكانی ئەو نەتەوەیە، به‌ مه‌به‌ستی ماناپێدان به‌ جیهان و هه‌موو ڕه‌هه‌نده‌كانی ژیانی كۆمه‌ڵایه‌تیی تاكه‌كان و پێگه‌ و ڕۆڵی ئه‌و تاكانە‌ له‌و به‌ستێنه‌دا.

كۆماری كوردستانیش یەكێكە لەو ڕووداو و وەرچەرخانانەی مێژووی نەتەوەی كورد، كە ئەم واتایانەی لە هەناوی خۆیدا هەڵگرتووە و بووەتە یەكێك لە سەرچاوە گرنگەكانی ناسنامەی مۆدێرنی كورد و بنەمایەك بۆ بنیاتنانی ئایدیاكانی مۆدێرنی مرۆڤی كورد لە پێوەندی لەگەڵ جیهانی مۆدێرندا، بە هەموو ڕەهەندەكانییەوە و، بەتایبەت جیهانبینی و بابەتی ناسینی مرۆڤی كورد بۆ خۆی و، بۆ "ئەوی تر" و، بۆ "جیهان" بەگشتی، لە بەستێنێكدا كە پێشتر پێی بێگانە و نائاشنا بووە.

 خاڵی بنچینەیی ئەوەیە كە خۆی وەکو بكەرێك (agent/subject) رۆڵی كاریگەری هەبووە لە بنیاتنان و خوڵقاندنی ئەو ڕەوت و پڕۆسە و ئامراز و بابەت و پێكهاتە نوێەدا (structure/Object)، هەروەها لە میكانیزمەكانی گەیشتن بەو دۆخەدا، كە بە "مۆدێرنیتە" دەناسرێت، لەڕێی پڕۆسەی "مۆدێرنیزاسیۆن"ـەوە لە بوارەكانی سیاسی، كەلتووری، كۆمەڵایەتی و ئابووری و...هتددا.

دووه‌م: كۆماری كوردستان و مۆدێرنیته‌

بۆ ئەم مەبەستەش و بۆ وەدیهاتنی ئەم ئایدیایە بوو، كە پێویستیی دروستبوونی گۆڕانكاری لەڕێی پڕۆسەی "مۆدێرنیزاسیۆن" لە هەموو بوار و ڕەهەندەكانەوە بەرەو دۆخێك كە بەگشتی بە "مۆدێرنیتە" دەناسرێت، هاتە ئاراوە، كە ئەم ئایدیایەش دواتر لە 22ی جانیوەریی ساڵی (1946)ی زایینی، لە دامەزراندنی "كۆماری كوردستان"دا، خۆی مانیفێست دەكات. ئەم "ناسنامە مۆدێرنە" لەڕێی ئەم پڕۆسە یان مۆدێرنیزاسیۆنەوە بەردەوامی بە خۆی دەدات تا دووبارە بەرهەمهێنانەوە و مانیفێستكردنەوەی خۆی لە دامەزراندنی "حکوومەتی هەرێمی كوردستان" و "فیدرالیزم" و "پەرلەمان"  و ...هتددا و، لە داهاتووشدا تا دامەزراندی دەوڵەتی كوردستان بەردەوام دەبێت.

• مۆدێرنیته‌       

بە كورتی"مۆدێرنیتە"، پڕۆژە یان پارادایمێكی كەلتوری و شارستانییە، كە هەموو بوار و ڕەهەندەكانی ژیانی تاك و كۆمەڵایەتی لەخۆ دەگرێت؛ واتە "مۆدێرنیتە"، وەکو دۆخ یان هەلومەرجێك، یان وەکو لۆژیكی ناسینی جیهانی گۆڕدراوی پاش سەدەكانی نێوڕاست و ڕێنێسانس و ڕێفۆرمی ئایینی و سەردەمی ڕۆشنگەری و بەگشتی گورانكارییەكانی سەردەمی پیشەسازی، لە پێوەندی لەگەڵ گێڕانەوە (روایت) گەورە و جیاوازەكانی جیهان و بەگشتی دووبارە پێناسەكردنەوەی پێوەندییەكانی نێوان مرۆڤ و جیهان دەناسرێت.

• مۆدێرنیزاسیۆن

 بەڵام "مۆدێرنیزاسیۆن" بە پڕۆسەیەك دەگوترێت، كە گۆڕانكاری لە هەموو بوار و ڕەهەندەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی لەڕێی بەكارهێنانی ڕوانگە و ئامراز و شێوازەكانی زانستی و تێكنۆلۆژیكی و لەژێر كاریگەریی مەعریفە و كەلتوور و شارستانەتیی ڕۆژاوایی بۆ گەیشتن یان هاوتەریببوون بە "مۆدێرنیتە" دەكاتە ئامانجی خۆی. بۆ نموونە، بەرجەستەبوونی ئەم ڕوانگە و عەڵانییەتە زانستی ـــ تێكنۆلۆژیكە لە مۆدێرنیزاسیۆنی سیاسی و كۆمەڵایەتیدا، خۆی لە بنیاتنانی دامەزراوە و ڕێكخراوەگەلی سیاسی و كۆمەڵایەتیدا (بە مانا مۆدێرنەكەی) دەبینێتەوە، واتە بەعەقڵانیكردنی ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی.  

1. مۆدێرنیته‌ و عه‌قڵانییه‌ت

كەواتە یەكێك لە گرنگترین بنەما یان ڕەگەزەكانی "مۆدێرنیتە"، بریتییە لە عەقڵانییەت (Rationality) بە هەردوو ڕەهەندی مەعریفەناسی و بوونناسییەوە،  كە لە "مۆدێرنیزاسیۆن"دا خۆی لە بەعەقڵانیكردن (Rationalization)دا دەبینێتەوە.

 جەوهەری عەقڵانییەت گەڕانەوی مافێكە بۆ مرۆڤ، كە پێشتر لێی زەوت كرابوو؛ ئەویش "مافی دیاریكردنی چارەنووسە"، بەهۆی بوونی مرۆڤ بە بوونێكی "سەربەخۆ" و حاكم لەسەر ژیان و چارەنووسی خۆی،  لەڕێی "عەقڵەوە"، لێرەوە مرۆڤ دەبێتە سوژە (subject) و جیهان دەبێتە ئۆبژە (object).

2- مۆدێرنیته‌ و سیكۆلاریزم

ئەم عەقڵانییەتە لەسەر بنەما و لە پێوەندیی ڕاستەوخۆدایە لەگەڵ چەمكی سیكۆلاریزم (secularism)، وەکو ئایدیایەكی "مرۆڤتەوەر"، كە لە مۆدێرنیزاسیۆندا بە "بەسیكۆلاربوون" یان بە سیكۆلاریزاسیون (secularization) دەناسرێت.

3- مۆدێرنیته‌ و تاكگه‌رایی

ئەم پێوەندیە لەڕێی جیاكردنەوە و سەربەخۆبوونی ناسنامەی مرۆڤ، وەکو "تاك"، یان وەکو بوونەوەرێكی سەربەخۆ و خاوەن ئیرادە و خودموختار لە نێوكی کۆمەڵ و بنەماڵە و خوێن و عەشیرەت و سوننەتدا دەبێت، كە بە "سەروەریی تاك"، یان "تاكگەرایی (individuality) یاخود (Individualism)، كە وەکو چركەساتی بوونناسانەی "مرۆڤ"، دەرخەر یاخود بەرجەستەكەری "مۆدێرنیتە"یە، كە دواتر ئەم "تاكە" لە کۆمەڵگادا هەروەکو "هیگڵ" ئاماژەی پێ دەدات، دەبێتە "مرۆڤێكی كۆمەڵایەتی"، كە لە مۆدێرنیزاسیۆندا لەڕێی پڕۆسەی (Individualization)وە ناسنامە وەردەگرێت و، خۆی وەکو كیانێكی "خاوەن ئیرادە" و "سەربەخۆ"  لە ژیانی تایبەتیی خۆیدا بەرهەم دێنێتەوە.

4- مۆدێرنیته‌ و دیمۆكراسی 

لە لایەكی ترەوە، ڕەهەندی سیاسیی "مۆدێرنیتە"، خۆی لە "دیمۆكراسی"دا مانیفێست دەكات، بەم مانایەی كە بەرجەستەبوونی عەقڵانییەتی ڕەخنەیی لە بواری سیاسیدا خۆی لە "دیمۆكراسی" بە مانا بەرفرەوانەكەیدا بەرجەستە دەكات، كە ئەمەش لەڕێی دروستكرنی دامەزراوە و حزب و ڕێكخراو یان "بەدامەزراوەییكردن"ەوە (institutionalization) دەبێت، كە لە پڕۆسەی "مۆدێرنیزاسیۆن"ی سیاسیدا بە دێموکراتیزاسیۆن (Democratization) دەناسرێت. كە بەگشتی كۆی ئەم ڕەگەز و ڕەهەند و فاكتەرانە پێكەوە كار لێك دەكەن.

سێیه‌م: كۆماری كوردستان و ڕه‌گه‌زه‌ ناسنامه‌یییه‌ مۆدێرنه‌كان       

دەتوانین بڵێین، بەگشتی "مۆدێرنیتە" لە چوار ڕەهەندی سیاسی و ئابووری و کەلتووری و کۆمەڵایەتیدا لەڕێی "مۆدێرنیزاسیۆن"ەوە لەم بوار و ڕەهەندانەوە هەوڵی وەدیهاتنی دەدرێت، لێرەوە بە دامەزراندی"كۆماری كوردستان" هەوڵ دەدرێت كە:

1-     "سیاسەت" لەڕێی دامەزراندنی ڕیوایەتی یاسایی و دامەزراوەیییەوە "بەعەقڵانی" بكرێت، یاخود ڕێوایەتی عەقڵانی وه‌ربگرێت، لەبری ڕێوایەتی كلاسیك و كاریزماتیك. هەروەها ئه‌مه‌ش لەسەر بنەمای كاری حزبی لە چوارچێوەی ڕێكخستن و سیستەمێكدا، كە بەگشتی لە بزاڤی ڕزگاریخوازیی كورددا دیاردەیەكی مۆدێرنە، واته‌ حزبی مۆدێرنی كوردی.

2- بلاوكردنەوە و پەرەپێدان بە ڕوانگەی نوێ لە حکوومەت و حوكمڕانی وەکو دیاردەیەكی سیكیۆلار، بە بەهێزكردنی ڕوانگە یاخود جەختكردنەوە لەسەر "مافی دیاریكردنی چارەنووس" لەسەر بنەمای هەڵبژاردنی ئاگایانە و هۆشیارانەی تاكەكان.

3-     هەوڵدان بۆ چركردنەوە و بەنێوەندیكردنی دەسەڵات و بەرجەستەكردنی لە كابینه‌ و حکوونەتی كوردستان و كۆكردنەوەی دەسەڵاتگەلی بڵاوی عەشیرەیی و بنەماڵەیی، بەڵام دووبارە دابەشكردنەوەی دێموکراتیكی هێز و دەسەڵات لە كۆمەڵگەی ئەوكاتەی كوردستاندا، له‌ چوارچێوه‌ی "ده‌وڵه‌تی جمهوریی كوردستان"دا.

4-     هەوڵدان بۆ چەسپاندنی سەروەریی یاسا و بەرجەستەكردن و جێبەجێكردنی یاسا.

5-     پەرەپێدانی بیرۆكەی "دادپەروەری" لەنێوان هاووڵاتیانی کۆمەڵگای كوردیدا و پیناسەكردنەوەی بە مانا مۆدێرنەكەی.

6-     هەوڵدان بۆ بەدامەزراوەییكردنی بەشداریی هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵگا، بەتایبەت ژنان و لاوان، لە كاروباری گشتی و سیاسیدا، لەڕێی ڕێكخراوه‌كانەوە.

7-     ده‌سته‌به‌ركردن و بەرجەستەكردنی ئازادییە گشتییەكان، بەتایبەت ئازادیی ڕادەربڕین و پێكهێنانی ڕێكخراو و كۆڕ و كۆمەڵە جیاجیاكان له‌ سه‌رده‌می كۆماردا.

8-     بڵاوكردنەوەی ڕۆحییەی ناسیۆنالیستی، بەڵام لەسەر بنەمای ڕەگەزە دێموکراتیكەکان، بەهێزكردنی وەفاداری و پابەندبوونی سیاسیی تاكەكان و هێز و گرووپەكان بۆ دەسەڵاتی كوردی لەبری وەفاداری بۆ تاك یان بنەماڵە و عەشیرەت و...هتد.

9-     هەوڵدان بۆ دروستكردنی کەلتوورێكی سەردەمیانە و هاوبەش و یەكسان لەسەر بنەمای ناسنامەی كوردستانیبوون؛ هەوڵدان بۆ پێناسەكردنەوەی تاكی كوردستانی و تاكی كورد لەسەر بنەمای مافی هاووڵاتیبوون، نەك له‌سه‌ر بنه‌مای ئایین یاخود عەشیرت و خێزان، لەڕێی كاركردن لەسەر پەروەردەی مۆدێرن لەبری خوێندن و پەروەردەی كلاسیك (حوجرە) لە كوردستان، لە هەموو ئاستەكاندا و، چاپكردنی كتێب و گۆڤاری جۆراۆجۆر بە زمانی كوردی و هەوڵدان بۆ بنەبڕكردنی نەخوێندەواری.

10-   هەوڵدان بۆ پەرەپێدانی پیشەسازی و بووژاندنەوەی كەرتی كشتوكاڵ و پەرەپێدانی بازرگانی لە نێوخۆی كوردستاندا و، تەنانەت دروستكردنی پێوه‌ندی له‌م بواره‌دا لەگەڵ دەرەوەی كوردستان.

11-   دروستكردنی هێزێكی سه‌ربازیی ڕێكخراوی نەتەوەیی، بە ناوی "پێشمەرگە".

12-   دروستكردنی ئاڵا و دەستنیشانكردنی سروودی نەتەوەیی، وەكو هه‌وڵیك بۆ بنیاتنانی هێماگەلی مۆدێرنی نەتەوەیی و ده‌سه‌ڵات و ده‌وڵه‌ت.

13-   هەوڵدان بو گواستنەوە لە قۆناغی "بەكۆمەڵبوون"ەوە (جماعت / community) بۆ قۆناغی "بەكۆمەڵگابوون" (جامعە / Socitey)، پەرەپێدانی شارنشینی، یان بەسەنتەركردنی شار، كە لە پڕۆسەی مۆدێرنیزاسیۆندا گرنگایەتییەکی زۆری هەیە.

14-   گرێدانی نەتەوە و نەتەوەخوازی "ناسیۆنالیزم" بە بنەما دێمۆكراتیكەكانەوە؛ وه‌كو ده‌سته‌به‌ركردنی ئازادی و دابینكردنی مافە مه‌ده‌نی و سیاسییه‌كان.

15-   تێگه‌یشتن و هه‌ستكردن به‌‌ پێداویستییه‌كانی سه‌رده‌می كۆمه‌ڵگا و گرنگیدان بە "گەشەپێدانی مرۆیی" بە ڕه‌وانه‌كردنی "قوتابی" بۆ ته‌واوكردنی خوێندنی پسپۆڕی و خوێندنی باڵا له‌ڕیی‌ وه‌رگرتنی بڕوانامه‌ له‌ بواره‌ جۆڕاوجۆره‌كاندا، لەو سەردەمەدا كه‌ خوێندنی زاڵ به‌ شێوازی حوجره و فه‌قێ باو بوو،‌  به‌ مه‌به‌ستی په‌ره‌پێدانی مرۆیی و بنیاتنانەوەی وڵات  و...هتد.

كۆبه‌ند:

"كۆماری كوردستان" وه‌ك ڕووداو و دیارده‌یه‌ك له‌ مێژووی سیاسیی كورددا دەبێتە سەرچاوەیەكی سەرەكیی بەرهەمهێنانەوەی ناسنامەی مۆدێرنی "كورد"، بە واتای "عەقڵانییەت"، ''سیكیۆلاریزم"، "ماف و ئازادی" و بەگشتی (سەربەخۆبوون و دیاریكردنی چارەنووس). هەروەها خاڵی گرنگ و جێی تێڕامان ئه‌وه‌یه،‌ كه‌ لێره‌‌ به‌دواوه‌، (بوون) و (ناسنامەی مۆدێرنی) كورد، چ وەك مرۆڤ (تاك) و چ وەك (نەتەوە)، خۆی لە (كۆماری كوردستان)دا مانیفێست دەكات. كۆماری كوردستان سه‌ره‌ڕای ته‌مه‌نە كورتەکەی، ناسنامه‌ی مۆدێرنی كورد بنیات ده‌نێت و ئه‌م ناسنامه‌یه‌ هه‌ڵقوڵاوی چركه‌ساتێكی خود ــ ئاگایانه‌ی مرۆڤی كورده،‌ كه‌ ئه‌م مرۆڤه‌ له‌م سه‌رچاوه‌یه، واتە ‌(كۆماری كوردستان) مانا وه‌رده‌گرێت و، له‌به‌رامبه‌ریشدا مانا ده‌داته‌ جیهان و ژینگه‌ی ده‌وروبه‌ری خۆی و خۆی وه‌ك ناسنامه‌ و نه‌ته‌وه پێناسه‌ ده‌كاته‌وه و‌‌ ده‌ناسێت. لێره‌وه‌یه‌ كه‌ ڕه‌وتی مۆدێرنیزاسیۆنی كورد (هه‌رچه‌ند به‌ ناته‌واوی و پچڕپچڕ) ده‌ست پێ ده‌كات و، ئێستا‌ش كورد له‌ به‌شێكی تری كوردستان (باشوور) له‌ قۆناغی ده‌وڵه‌ت ـــ نه‌ته‌وه‌سازیدایه، كه‌  گه‌را و سه‌ره‌تا مۆدێرنه‌كانی بۆ كۆماری كوردستان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌. هه‌رچه‌نده‌ پڕۆسه‌ی نه‌ته‌وه‌سازی له‌پاش ده‌وڵه‌تسازی به‌ شێواز و فۆرمی تر هه‌ر به‌رده‌وام ده‌بیت و پێوه‌ندیی به‌ دێموکراتیزاسیۆنـه‌وه‌ هه‌یه‌. مرۆڤی كورد ته‌نانه‌ت له‌ كاره‌ساتی ڕووخانی كۆماردا له‌وه‌ تێگه‌یشت كه‌ به‌بێ بوونی ده‌سه‌ڵاتی ئۆتۆنۆم و پاشان ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ ئاسایشی ناسنامه‌‌كه‌ی ناپارێزرێت و ده‌سته‌به‌ر نابێت. ئه‌م وانه‌ و ئه‌زموونه‌ تا ئێستا ڕاستییه‌كه‌ی هه‌ر به‌رده‌وام و له‌ ئارادایه‌. لە كۆتاییدا ئەگەر بمانەوێت بەكورتترین ڕستە "كۆماری كوردستان" پێناسه‌ بكەین، دەتوانین بڵێین: (كۆماری كوردستان هەنگاونانی مرۆڤ و نەتەوەی كوردە بەرەو مۆدێرنیتە.)