 |
پێشەكی:
بە دروشم و گوتاری دژایەتیی گەندەڵی و چاكسازی یاخود ڕیفۆرم، لە شەقامەكانی كوردستان، بەتایبەت ناوچەی سەوز-نیلی، بە ئامانج و ستراتیژیی سڕینەوە و ڕووخاندن، بەڵام بە میكانیزمی خۆپێشاندانی چەكدارانە و هێرش و سووتاندنی دامودەزگه و بارەگا حكوومی و حزبییەكان! ئەمە سیما و وێنای سەرەكیی هاوكێشەی ململانێ و كێبڕكیی سیاسی و، لە ڕاستیدا بنبەستی سیاسییە لە هەرێمی كوردستان. بۆیە ئەم جارەیش خۆپێشاندانەكانی هەرێمی كوردستان لە پاش 18-12-2017 توندوتیژی و تەنانەت هێرشی چەكدارانە بۆ سەر بارەگا و دامەزراوە حزبی و حكوومییەكانی لێ كەوتەوە. لەم نێوەنده‌دا دروشمی ڕووخانی حكوومەت و ڕاپەڕین، داواكاریی ڕەوای بەشێك لە هاونیشتمانیان دەربارەی چاكسازی و دژایەتیی گەندەڵی و باشتركردنی گوزەرانی هاووڵاتیان پشتگوێ خست. خۆپێشاندانەكانی پێشووتر و ئێستا، ئەو ڕاستییە دەردەخات كە لە پاڵ داواكاریی ڕەوا و دیموكراسییانەی تاك/هاووڵاتیدا دوو فاكتەری سەرەكیی ناوخۆیی/دەرەكی لە ئارادایە بۆ جووڵاندنی شەقام. هەر له‌به‌ر ئه‌وه‌یشه كه بێجگە لە فاكتەرە پەروەردەیی و كەلتوورییەكان، ئەجێندای ڕووخان لە لایەن بەشیك لە هێزە سیاسییە ناوخۆیییەكان و دەوڵەتانی نەیاری كوردستان پڕڕەنگ دەبێتەوە و، لە دەره‌نجامیشدا جگە لە تێكچوونی ئاساشی كۆمەڵایەتی و سیاسیی كوردستان كۆی ئەزموونی حوكمڕانی دەكەوێتە مەترسییەوە و هاووڵاتیان دەبنە قوربانی و سووتەمەنیی یەكلاییكردنەوەی كێشە و ئەجێندا ناوخۆیی و دەرەكییەكان. ئەم جارەیش ئەم دوو فاكتەرە بە هێز و گوڕوتینێكی تازەوە لە پاش ڕیفراندۆم، هەر لە یەكەم ساتەكانەوە دیسانەوە خۆیان دەرخستەوە و خۆپێشاندان و داواكاریی ڕەوای تاك/هاووڵاتی، بۆ كاری توندوتیژی و ئاژاوەگێڕی و سووتاندن و كوشتن و...، وەرچەرخا.
لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین ئەم پرسە تاووتوێ بكەین و، خەساری بێئاكامی ئەم خۆپێشاندانانە لە بەستێنی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئاسایشیی ئێستای كوردستان و، هەروەها فاكتەره كاریگەره‌كان و لێكەتەكانی شرۆڤە بكەین.
خستنەڕووی بابەت:
گه‌وره‌ترین گرفت و كێشه له گۆڕه‌پانی گشتی و سیاسیی كوردستاندا، "نه‌بوونی متمانه‌یه"، كه ئه‌وه‌یش ئه‌نجام و ده‌رهاوێشته‌ی پرسه بنچینه‌یییەكانە. ئه‌وه‌ی له كوردستاندا ڕوو ده‌دات، له ڕاستیدا تێنه‌گه‌یشتن یاخود به‌هه‌ڵه‌تێگه‌یشتنه له چه‌مكی "دیموكراسی" و "ئازادی" و "فره‌یی". به‌م مانایه كه ئه‌م ئازادی و دیموكراسی و فره‌یییه له ئه‌گه‌ری تێنه‌گه‌یشتن و نه‌بوونی ڕێككه‌وتن له‌سه‌ر بنه‌ما گشتییه‌كان، (نه‌ك بیروبۆچوون و بەرژەوەندی و بنه‌مای تایبه‌ت)، ده‌بێته هۆی دروستبوون و هاتنه‌ئارای ئه‌و بارگرژی و توندوتیژییه سیاسییه به‌رده‌وامه‌ی ئێستا و، ته‌نانه‌ت سه‌ر ده‌كێشێت بۆ دروستبوونی جه‌نگی ناوخۆیی (براكوژی یاخود خۆكوژی) و تێكچوونی ئاسایشی كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی له هه‌رێمی كوردستاندا. به‌م پێیه‌یش "دادپه‌روه‌ریی سیاسی"، ده‌كه‌وێته مه‌ترسی و، ئاشتیی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی ده‌چێته ژێر هه‌ڕه‌شه‌وه[1].
به‌م پێیه، سازش و ڕێككه‌وتن و ئاشتبوونی كاتی، دادی هه‌رێمی كوردستان نادات. به تێپه‌ڕینی كات و گۆڕان له هاوسه‌نگیی هێزی لایه‌نه‌كان، ئه‌وه ئه‌و ڕێككه‌وتنه كۆتاییی پێ دێت و، ئه‌مه‌یشمان به ده‌یان جار له هه‌رێمی كوردستان بینیوه. ته‌نیا به‌دیل و جێگره‌وه، كاری هاوبەشی درێژخایەن و بەردەوامە و، ئه‌مه‌یش له ڕێگه‌ی سازش، ڕه‌زامه‌ندی، هاوده‌نگی و هاوڕابوون و ڕێككه‌وتنێك ده‌كرێت كه له لای جۆن ڕاوڵز به "ڕێككه‌وتنی تێكهه‌ڵكێش" (Overlapping Consensus) ده‌ناسرێت؛ به‌م مانایه‌ی كه ئه‌و تاك و لایه‌نانه له‌سه‌ر به‌ها و نۆرمه سیاسییه گشتییه‌كان، كه ناكرێت به‌بێ ئه‌وان گه‌مه‌ی سیاسی و یاسایی بكرێت، ڕێك ده‌كه‌ون كه دیوێكی تری "دادپه‌روه‌ریی سیاسییه"، كه ده‌توانێت له‌سه‌ر یه‌كسانی له ده‌رفه‌ته سیاسی و ئابوورییه‌كان، پاراستنی ئازادییه مه‌ده‌نی و سیاسییه‌كان، ڕێزلێنان، قبووڵكردن و به‌فه‌رمیناسینی دوولایه‌نه بێت. ئه‌مه‌یش سه‌ر ده‌كێشێت بۆ بنیاتنانی ئاشتی و سه‌قامگیریی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و ده‌سته‌به‌ربوونی خۆشگوزەرانی و ئاسایشی هه‌مووان له هه‌رێمی كوردستاندا.
خۆپێشاندان و قەیرانی ئابووری یاخود قەیرانی ناسنامە؟!
دابینكردنی بژێویی ژیان و بەرژەوەندیی ئابووری، بەرژەوەندییەكی نەتەوەیییە و بەشێكی گرنگی ئاسایشی نەتەوەییی هەر دەوڵەتێكە كە كاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسه‌ر ژیان و خۆشگوزەرانیی مرۆڤەوە هەیە و، دەتوانێت بواری سیاسی و كۆمەڵایەتی بخاتە مەترسییەوە یان بەپێچەوانەوە، ببێتە هۆكاری سەقامگیری و گەشەی تاك و كۆمەڵگه[2]. ئەمڕۆكە ئاسایشی ئابووری، كاریگەریی لەسەر ئاسایشی مرۆیی و كۆی ئاسایشی نەتەوەیی هەیە؛ تەنانەت فاكتەری ژینگە، كه‌شوهەوا كاریگەریی لەسەر ئابووری و ئاسایشی مرۆیی هەیە. ئامانجی سه‌ره‌كییش فەراهەمكردنی ژیانێكی ئابڕوومەندانە و دابینكردنی پێداویستییەكانی ژیان و بەرزكردنەوەی ئاستی خزمەتگوزاری و باشتركردنی ژیانی هاووڵاتیانە، هەروەها ڕەخساندنی هەل و دەرفەتی كاری گونجاو و شیاوه بۆ ئەوانەی توانا و پسپۆریی پێویستیان هەیە بەپێی تایبەتمەندییەكان و لەبەرچاوگرتنی بەهرە و تواناكانیان، لە نێوه‌ندی بەرنامەی فێركردن و ڕاهێنان و پەروەردەكردن، كردنەوەی بوار و دەرفەتی كاری ئازاد لە چوارچێوەی یاسادا[3]. پرسی ئابووری و دارایی نكۆڵیی لێ ناكرێت، بەڵام لە پرسی ناسنامەی نەتەوەییدا، كاتێك كە تاكەكان تێگەیشتنی هاوبەشیان بۆ ناسینی دیاردەكان هەیە، ئەوە زەمینەی دروستبوونی ناسنامەی گرووپ، پەیدا دەبێت و، كاتێك ئەم گرووپانە لە كۆمەڵگەیەك بنەمای هاوبەش بۆ تێگەیشتن، شیكردنەوە و ناسینی گۆڕانكارییەكان دەدۆزنەوە ئەوە ناسنامەی نەتەوەیی دروست دەبێت.
ئەم ناسنامە نەتەوەیییەیش، بۆ بەردەوامبوونی دەوڵەت پێویستییەكی بنەڕەتییە و، ئەمەیش وا دەكات ناسنامەی گرووپ (بەكۆمەڵ) جیاوازیی لەگەڵ ناسنامەی نەتەوەییدا هەبێت؛ بە هۆی ئەوەی كە ناسنامەی نەتەوەیی، دەرهاوێشتە و كۆكەرەوەی ناسنامەكانی تری بەكۆمەڵە. لە پرسی ناسنامەی نەتەوەییدا، تایبەتمەندیی نەتەوەیی، دەگەڕێتەوە بۆ دەوڵەت -نەتەوە و، بەم پێیەیش هێز، ڕۆڵی لە دەستنیشانكردنی ئەم ناسنامەیەدا هەیە، كە لە ڕێگەی میكانیزم و ئامرازەكانی بەردەستی دەوڵەت، وەكوو: پەروەردە، یاساكان، ڕاگەیاندنی فەرمی و ...، بەدامەزراوەیی دەكرێت [4].
لە وڵاتانی دواكەوتوو، یان ناسراو بە جیهانی سێیەم، كێشەیەكی تریش هەیە كە كاریگەریی لەسەر ناسنامەی نەتەوەیی هەیە و، ئەویش بریتییە لەوەی كە بە هۆی ئەوەی كە لەم وڵاتانەدا سەرچاوە ئابوورییه‌كان و دەسەڵاتی سیاسی، پێكەوەگرێدراون، ئەمه وا دەكات ململانێی نێوان نوخبە سیاسییەكان و هەوڵ بۆ كۆنترۆڵی دەسەڵاتی سیاسی، سەر بكێشێت بۆ سوودوەرگرتنیان لە لێكترازانە جۆراوجۆره‌كانی ئایینی و مه‌زهه‌بی، ئایدیۆلۆژی، چینایه‌تی، جیلی، ناوچه‌یی و ئیتنیكی و... ی كۆمەڵگە، لە بەرژەوەندیی خویان. به‌م واتایه كه بەئایدیۆلۆژیكردن یاخود تەنانەت بەحزبیبوون و، هەروەها گشتگیرنەبوونی ناسنامەی نەتەوەیی، ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی كه ململانێ سیاسییه‌كان، مەترسی بۆ ئاسایشی نەتەوەیی (بە واتا مۆدێرنە فرەڕەهەندەكەی) دروست بكات[5].
ئیشكالییەتی ناسنامەی ئۆپۆزیسیۆنی ژێر-نەتەوەیی و سەروو-نەتەوەیی
ئه‌وه‌ی كه له ئه‌ده‌بیاتی ڕۆژانه و گشتیی خه‌ڵكدا به "ناوماڵ" ده‌ناسرێت، ڕاستییه‌كه‌ی هه‌مان یه‌كانگیریی ناسنامه‌ی پێكهاته‌كه‌یه كه "ئه‌وه‌ی تر"ی خۆی چۆن پێناسه ده‌كات، یاخود كێیه؟ لێره‌دا ده‌توانین باشتر وێنا و هۆكاره‌كانی خۆپێشاندانه‌كانی ئه‌م دوایییه‌ی لایه‌نگرانی ئۆپۆزیسیۆن و ئاڵۆزی و بارگرژییه‌كانی نێوان خودی هێزه سیاسییەكان له سلێمانی و هەڵەبجە و ڕاپەرین و گەرمیان، ده‌ربخه‌ین[6].
له وڵاتانی جیهانی سێیه‌مدا (به كوردستانیشه‌وه)، كاتێك كه له لایه‌ك ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی، به مانا مۆدێرنه‌كه‌ی دروست نه‌بووه و ناسنامه ئایدیۆلۆژییه‌كانیش كرچ و لاواز بوونه و، له لایه‌كی تره‌وه ئه‌م ناسنامه‌یه له لایه‌ن هێزێكی سیاسییه‌وه نوێنه‌رایه‌تی و به‌رز بكرێته‌وه، هێزه سیاسییه‌كانی تر بۆ به‌ڕێوه‌بردنی ململانێ سیاسییه‌كانیان و به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی ده‌سه‌ڵات، هه‌وڵ ده‌ده‌ن ناسنامه‌ی خۆیان له چوارچێوه‌ی ناسنامه‌ی سه‌روونه‌ته‌وه‌یی و خوارنه‌ته‌وه‌یی، یاخود ورده‌ناسنامه‌كانه‌وه وه‌كوو مه‌زهه‌بی و ناوچه‌یی و ئیتنیكی و نه‌ژادی و...، پێناسه بكه‌ن و ڕه‌وایه‌تیی لێ وه‌ربگرن. بۆ نموونه، هێزه ئیسلامییه‌كان، سه‌ره‌ڕای جیاوازییان (كۆمه‌ڵی ئیسلامیی كوردستان و یه‌كگرتووی ئیسلامیی كوردستان و بزووتنه‌وه‌ی ئیسلامیی كوردستان)، سوود له ناسنامه‌ی ئایینی وه‌رده‌گرن و، له به‌رامبه‌ردا بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان بۆ خۆجیاكردنه‌وه له گوتاری یه‌كێتیی نیشتیمانیی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان، خۆی له چوارچێوه‌یه‌كی خوارنه‌ته‌وه‌یی و ناوچه‌یی (سلێمانی- گه‌رمیان و هه‌ڵه‌بجه و ڕاپه‌رین) و، سه‌روونه‌ته‌وه‌یی (عێراق)، پێناسه ده‌كات.
به مانایه‌كی تر، زۆربەی هێزە سیاسییەكان، له سروشته ناسنامه‌یییه‌كه‌یاندا، ئه‌وه‌ی تری ناسنامه‌یییه‌كه‌یان پارتی دیموكراتی كوردستانه، نه‌ك ئه‌وه‌ی تری ناسنامه‌یییه‌كه‌یان له‌سه‌ر بنه‌مای ناسنامه‌یه‌كی نا-كوردستانی، وه‌ك ناسنامه‌ی عێراقی یاخود عه‌ره‌بی دامه‌زرابێت؛ به‌م پێیه‌یش ئه‌مه له قۆناغی بنیاتنانی ده‌وڵه‌ت-نه‌ته‌وه‌دا زۆر مه‌ترسیداره. ئه‌م ململانێ سیاسی و ئابووری و یاسایییانه‌یش كه له كوردستاندا ده‌بینرێت، له‌م كێشه و ئیشكالییه‌ته‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت. هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌یشه كه له كوردستان، ڕێككه‌وتنه‌كان كاتین و، هیچ هێزێكیش ناتوانێت متمانه به هێزه‌كه‌ی تر بكات. بۆیه هێزەكانی ئۆپۆزیسیۆن بەگشتی و بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان بەتایبەت (سه‌ره‌ڕای دروشم و به‌رنامه و، بوونی خه‌ڵكی زۆر به‌توانا و دڵسۆز)، له قه‌یرانی ناسنامه‌ییدا ده‌ژین و، به‌م پێیه‌یش بۆ به‌رده‌وامی و ڕه‌وایه‌تیپێدان به سیاسه‌ته‌كانیان، په‌نا ده‌به‌نه به‌ر ناسنامه سه‌روونه‌ته‌وه‌یییه‌كانی وەكوو (ئیسلامی) و (عێراقی) و ورده‌ناسنامه‌كان (ناوچه‌یی)[7].
كاتێك كه هێزە سیاسییەكان نەتوانن پێداویستییه سه‌ره‌تایییه‌كانی هاووڵاتیان (ئه‌و تاكانه‌ی سنووری سیاسی-نه‌ته‌وه‌ییی ده‌سه‌ڵاتی سیاسی، حكوومه‌ت یاخود ده‌وڵه‌ت)، دابین و ده‌سته‌به‌ر بكەن، ئه‌وه تاكه‌كانیش بۆ پڕكردنه‌وه‌ی پێداویستییه ماددی و ناماددییه‌كانیان، په‌نا ده‌به‌نه به‌ر ناسنامه سه‌روونه‌ته‌وه‌یییه‌كان (بۆ نموونه توندڕه‌ویی ئایینی، یان بزووتنه‌وه سه‌روونه‌ته‌وه‌یییه‌كان)، له لایه‌كی تریشه‌وه په‌نا ده‌به‌نه‌وه بۆ ناسنامه ورده‌كان یاخود خوارنه‌ته‌وه‌یییه‌كان (ناوچه، عه‌شیره‌ت، شار و، ته‌نانه‌ت حزب و گرووپه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی تر). هۆكاری پاڵپشتیی به‌شێك له هاووڵاتیانی هه‌رێمی كوردستانیش له گۆڕان و حزبه ئیسلامییه‌كان و، هه‌روه‌ها گوشار و داواكاری بۆ گه‌ڕانه‌وه بۆ به‌غدا و تەنانەت ڕادەستكردنەوە كەركووك و خورماتوو لە لایەن بەشێك لە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان، بۆ چاره‌سه‌ركردنی پرس و كێشه ئابووری و سیاسییه‌كان، بۆ ئه‌م خاڵه ده‌گه‌ڕێته‌وه. بۆیه لاوازبوونی هه‌ستی نه‌ته‌وه‌یی، یه‌كێك له مه‌ترسیدارترین لێكه‌وته‌كانی ده‌بێت[8].
هەروەها دروستنه‌بوونی ده‌سه‌ڵاتێكی سیاسیی سه‌رتاسه‌ری و یه‌كگرتوو یاخود حكوومه‌تێكی خاوه‌ن سه‌روه‌ریی كاریگه‌ر (له هه‌موو ناوچه‌كان) و، به‌ڕێوبردنی ناوچه‌كانی هه‌رێمی كوردستان له‌سه‌ر بنه‌مای دوو ــ زۆن (سه‌وز-نیلی و، زه‌رد)، بۆته هۆی ئه‌وه‌ی كه حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان له ڕووی نوێنه‌رایه‌تیكردنی هه‌موو سه‌رووناسنامه و ورده‌ناسنامه‌كان له چوارچێوه‌ی ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌ییدا ڕه‌وایه‌تیی لاواز بێت و، به‌م پێیه‌یش له وه‌ڵامدانه‌وه‌ی پێداویستییه‌كانی هاووڵاتیانی هه‌رێمی كوردستاندا. بۆیه، حزب و تاكه‌كان له ده‌ره‌وه‌ی گوتاری زاڵی فه‌رمی-نه‌ته‌وه‌یی بۆ ڕه‌وایه‌تی و به‌رده‌وامبوونی خۆیان، هه‌وڵ ده‌ده‌ن له ده‌ره‌وه‌ی حكوومه‌تی هه‌رێم، ئه‌م پێداویستییانه ده‌سته‌به‌ر و دابین بكه‌ن.
تا كاتێك كه حكوومه‌تی هەرێمی كوردستان، هه‌ڵگری ناسنامه و گوتاری نه‌ته‌وه‌یی و جێبه‌جێكاری ئایدیا و پرۆژه‌كانی ئه‌م ناسنامه‌یه و، به‌م پێیه‌یش ناسیۆنالیزم نه‌بێت و ته‌نیا حزبه‌كان ئه‌م كاره بكه‌ن، ئه‌م ململانێ و پێكدادانه به‌رده‌وام ده‌بێت. له لایه‌كی تره‌وه، ئه‌گه‌ر له هه‌رێمی كوردستان ناسنامه خوارنه‌ته‌وه‌یی یاخود ورده‌ناسنامه‌كانی ناوچه‌یی، حزبی، خێڵ و عه‌شیره‌ت و، ناسنامه سه‌روونه‌ته‌وه‌یییه‌كانی ئایینی و ئایدیۆلۆژیك، له چوارچێوه‌ی ڕێكخستنێكی سیاسیدا، ده‌سه‌ڵاتی سیاسی و سه‌ربازی و دارایییان هه‌بێت، ئه‌وه "ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی" له چوارچێوه‌ی فۆرمێكی دامه‌زراوه‌ییی سیاسی-یاساییدا، وه‌كوو حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستان و، پاشان ده‌وڵه‌تی كوردستان، نایه‌ته ئاراوه و دروست نابێت. به مانایه‌كی تر، پێویسته قۆرخكردنی هێزی ڕه‌وا و دابه‌شكردنی به‌هاكانی گشتیی كۆمه‌ڵگه (ماددی و ناماددی)، ته‌نیا له ده‌ستی حكوومه‌ت-ده‌وڵه‌تدا بێت، نه‌ك فۆرمه سیاسییه‌كانی تر، وه‌ك حزبی سیاسی[9].
ئەركی دەسەڵاتی سیاسی و كۆمەڵگە، لە هەمبەر هەڕەشە و مەترسییە ئاسایشییەكان
بە شێوەیەكی گشتی، چەمكی ئاسایش لە سێ بازنەی پەیوەندیدار پێك دێت: یەكەمیان بازنەی مرۆیی، كە لەسەر بنەما و چوارچێوەی پاراستنی مرۆڤە، كه بریتییه له ئاسایشی مرۆڤ، به‌بێ لەبەرچاوگرتنی ئایین، ڕەنگ، زمان، نەژاد و...؛ ئەمەیش لە سیستەمە دیموكراسییەكاندا بوونی هەیە. دووەمیان بازنەی ئاسایشی نەتەوەیی، كە پەیوەندیدارە بە پاراستنی دەسەڵاتی سیاسی (كۆمەڵگەی سیاسی) كە لە تاك و كۆمەڵگه پێك هاتووە. كۆمەڵگه دەبێت ئاسایشی دەوڵەت بپارێزێت و، لە هەمان كاتدا دەوڵەتیش بەرپرسیارە لە ئاسایش و پاراستنیان. لەم چوارچێوەیه‌دا ئاسایشی ناوخۆییی دەوڵەت، بریتییە لە بەهێزكردن و سەقامگیری و گرنگیدان بە سەروەریی یاسا و بەرجەستەكردنی یەكسانی و دادپەروەریی كۆمەڵایەتی و دەستەبەركردنی دەرفەتی ژیانێكی شەڕەفمەندانە بۆ هەمووان، هەروەها كاركردن بۆ فەراهەمكردنی ئاسایشی دەرەكی، لەو هەڕەشە و مەترسییانەی كە لە دەرەوەی سنوور دێن و تەنیا لە لایەن دەوڵەتانەوە نییە، بەڵكوو لە لایەن ڕێكخراو و گرووپ و كۆمەڵە و... ه‌كانه، كە لە ڕێگەی ئامرازی جیاوازه‌وه هەوڵی تێكدانی ئاسایشی نەتەوەیی دەدەن.
بازنەی سێیەم پەیوەندیدارە بە ئاسایشی كۆمەڵایەتی؛ كە دەتوانین بڵێین ئەمە لە گرنگترین پێكهێنەرەكانی ئاسایشی نەتەوەیییە، بە هۆی ئەوەی كە دامەزراوەكانی كۆمەڵگە لە بەدەستهێنانی ئاسایشی نەتەوەییدا بەشدارن، وەك خێزان، كە بنەمای ئاسایشی كۆمەڵگەیە. دەتوانین بڵێین ئەم سێ بازنەیە پەیوەندییەكی توندوتۆڵیان بەیەكەوە هەیە وەك: مرۆیی، نەتەوەیی و كۆمەڵایەتی؛ هەرچەندە جیاوازییان لە ئەولەوییەتپێدانە، ئەگەرنا بنەمای هەموویان ئاسایشە. بۆیە دەتوانین بڵێین بۆ دەستەبەركردنی ئاسایش، دەبێت بەرپرسیارێتیی تاك و كۆمەڵ لە یەك كاتدا كۆ بكرێتەوە، كە هەموویان بۆ دووركەوتنەوەیە لە مەترسی و هەڕەشەكان.
له ڕوانگه‌یه‌كی دیكه‌وه ئاسایشی كۆمەڵگەیی بریتییە لە ئاسایشی تاك و كۆمەڵەكان لە مەترسی و هەڕەشە ناوخۆیی و دەرەكییەكان، وەك: تاڵانكردن، سووتاندنی موڵك و ماڵی گشتی و تایبەت، كوشتن، دزی، دەستدرێژی، سەركوتكردن، مەترسی و هێرشی سەربازی. لە ڕوانگەی "قوتابخانەی كۆپنهاگن"ه‌وه كەمبوون و زیادبوونی تاوانەكان پەیوەندیی بە ئاسایشی كۆمەڵایەتییەوە هەیە؛ ئەمەیش پەیوەندیی بە دامەزراوە حكوومی و ناحكوومییەكانەوە هەیە بۆ سنووردانان و ڕووبەڕووبوونەوەی تاوانەكان. بۆیە پاراستنی تاك و كۆمەڵگه ئەركی دەسەڵاتی سیاسییە، كە لە ڕێگەی بەكارهێنانی دامەزراوەكان و هێز بۆ دەستەبەركردنی ئاسایش و دادپەروەری، پابەندی و ڕەوایەتی بۆ دەوڵەت دروست بكات. بەو پێیەی كە پارێزەرە، واتە پارێزەری ژیان و سامانی هاووڵاتیانە، بۆیە ئاسایش، بەرپرسیارێتییه‌كی كۆمەڵایەتییە.
ئاسایشی كۆمەڵگەیی (Societal Security)، پەیوەندیی توندوتۆڵی به سیستەمی كۆمەڵایەتی، ناسنامەی كۆمەڵایەتی، یەكگرتووییی كۆمەڵایەتی و متمانە و سەرمایەی كۆمەڵایەتییه‌وه هەیە. لەم ڕوانگەیه‌وه، كاتێك كۆمەڵگەكان ئاسایشیان هەیە كە ناسنامەیان نەكەوێتە ژێر مەترسی؛ مەبەستیش لە مەترسیی ناسنامەی كۆمەڵایەتی، ئەو مەترسییانەن كە مانەوەی كۆمەڵگه دەخەنە ژێر هەڕەشەوه. لێرەوە بەردەوامی و گەرەنتیی مانەوەی ناسنامە كۆمەڵایەتییە جیاجیاكان و بەرژەوەندی و پێگەیان و میكانیزمی گونجاو و گەرەنتیكردنیان، هەروەها چارەسەركردنی ئاشتییانە و دیموكراتییانەی كێشەكان مەبەستە و، گرووپە كۆمەڵایەتییەكان دەبنە سەرچاوەی ئاسایش[10].
دژایەتیی گەندەڵی؛ لە نێوان ڕیفۆرم لە سیستەم یاخود ڕووخانی سیستەمدا!
لە لایەكی ترەوە، بە شێوەیەكی گشتی ده‌توانین ئاماژه به دوو جۆر یاخود مۆدێل و تیۆریی ڕیفۆرم، یاخود چاكسازی و گۆڕانكاری له چوارچێوه‌ی په‌ره‌پێدانی سیاسی و دیموكراتیزاسیۆندا بكه‌ین:
١- گرووپی یه‌كه‌م بریتین لهو تیۆرییانه‌ی كه ده‌سته‌به‌ركردن و گواستنه‌وه به‌‌ره‌و دیموكراسی له چوارچێوه‌ی فاكته‌ر و هۆكاره درێژخایه‌ن و بونیادییه‌كان یاخود پێكهاته‌یییه‌كانه‌وه ده‌بینن و خوێندنه‌وه‌ی بۆ ده‌كه‌ن.
٢- گرووپی دووه‌م بریتین لهو ڕوانگه و تیۆرییانه‌ی كه گرنگی به هۆكار و زه‌مینه كورتخایه‌ن و زیاتر بكه‌رانه‌ی ئه‌كته‌ر و هه‌ڵگرانی گوتاره‌كه ده‌ده‌ن، كه زیاتر "نوخبه‌گه‌را" یاخود"كۆمه‌ڵگه‌گه‌را"ن.
ئه‌م ڕوانگه‌یه‌ی دوایییان له‌سه‌ر ڕۆڵی سیاسەت و بەم پێیە نوخبه و ڕێبه‌رایه‌تی، هەروەها چۆنێتیی ڕێككه‌وتن و كۆده‌نگی و دانوستاندن له نێوان نوخبه ده‌سه‌ڵاتدار و نوخبه ڕیفۆرمخوازه‌كان و، هه‌روه‌ها له‌سه‌ر پێكهێنانی ده‌سه‌ڵات و حكوومه‌تێكی بنكه‌فراوان بۆ قۆناغی گواستنه‌وه، جه‌خت ده‌كه‌نه‌وه. ئه‌م ڕوانگه‌یه زیاتر له‌سه‌ر ڕۆڵی تاك و نوخبه له هه‌مبه‌ر پێكهاته و بونیاده جۆراوجۆره‌كان ڕاده‌وستێت. به‌ڵام له به‌رامبه‌ردا ڕوانگه‌ی "كۆمه‌ڵگه‌گه‌را یاخود كۆمه‌ڵگه‌ته‌وه‌ر" له‌سه‌ر ڕۆڵی پرۆسەی بنچینەیی و درێژخایەن و پەروەردەیی ڕاده‌وستێت و، له پاڵ گرنگیی فاكته‌ر و هۆكاره‌كانی تری گۆڕانگاری، گرنگیی پێ ده‌دات. ئه‌م ڕوانگه‌یه زیاتر، له ده‌یه‌ی 1980 و 1990ی سه‌ده‌ی ڕابردوو په‌ره‌ی سه‌ند. دوو زانا به ناوی "ئۆدانێل و شمیتێر" له نووسینێكدا به ناوی "گواستنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات له حوكمڕانیی نادیموكراسیدا"، بڕوایان وایه كه بوونی ناكۆكی له‌نێو ده‌سه‌ڵاتداران و چۆنێتیی ڕێككه‌وتن له نێوان میانڕه‌وه‌كانی ده‌سه‌ڵاتدار و میانڕه‌وه‌كانی ئۆپۆزیسیۆن، ده‌توانێت ئه‌م گواستنه‌وه‌یه مسۆگه‌ر بكات.[11]
به‌پێی ئه‌م تیۆرییه بێت، پرسیاری سه‌ره‌كی، بێجگه له پرسی لانی كه‌م و لانی زۆری گۆڕان (ڕووخانی سیسته‌م یاخود چاكسازی له سیسته‌م)، بریتییه له‌وه‌ی كه گۆڕان و پرۆسه‌ی دیموكراتیزاسیۆن له كامه به‌ش و بواردا ئه‌وله‌وییه‌تی هه‌یه؟ به مانایه‌كی تر، پێویسته ئه‌م گۆڕانكارییه له ڕێگه‌ی كۆمه‌ڵگه‌وه بێت بۆ سه‌ره‌وه، یاخود به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی ده‌سه‌ڵات و پاشان هه‌نگاونان بۆ گۆڕانكاری له سیسته‌می سیاسی و ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی و هتد. ئه‌مه ده‌ربڕ و ده‌رخه‌ری سروشتی "نوخبه-ته‌وه‌ر" له بری "كۆمه‌ڵگه-ته‌وه‌ر" و، به‌م پێیه‌یش زاڵبوونی ڕوانگه‌ی دووه‌مه لە ئۆپۆزیسیۆنی هەرێمی كوردستاندا؛ واته گۆڕانكاریی ڕیشه‌یی و ته‌نانه‌ت ڕووخانی سیسته‌مه‌‌كه له به‌رامبه‌ر گۆڕانكاری له خواره‌وه و هه‌نگاو به هه‌نگاو له ڕێگه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و ڕێككه‌وتن و دانوستاندن له‌گه‌ڵ هێزه سه‌ره‌كییه‌كانی هه‌رێمی كوردستان كه جومگه سه‌ره‌كییه ئابووری، سیاسی و سه‌ربازییه‌كانی هه‌رێمی كوردستانیان تا ئه‌م ساته‌وه‌خته له‌ژێر كۆنترۆڵدایه. كاردانه‌وه‌كانیش (له لایه‌ن خه‌ڵك و ده‌سه‌ڵاته‌وه) هه‌ر له‌م چوارچێوه‌یه‌دا خوێندنه‌وه‌ی بۆ ده‌كرێت.
پرۆسەی بەئایینیكردنی سیاسەت؛ دەسەڵاتی شەیتان و فریشتەی ئۆپۆزیسیۆن!
به‌پێی ئه‌م خاڵه‌ی سه‌ره‌وه، گوتاری ئۆپۆزیسیۆن له‌سه‌ر "به‌شه‌یتانیكردن" یاخود "به‌دێوكردن"ی لایه‌نی به‌رامبه‌ر و ده‌سه‌ڵات دانراوە؛ ئه‌مه‌یش له گوتاری ڕیفۆرمخوازی و له كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك كه خاوه‌نی فره‌ییی سیاسییه، جێگه‌ی نابێته و جێبه‌جێكردنی ئه‌سته‌مه و، ته‌نیا له چوارچێوه‌ی بزووتنه‌وه‌یه‌كی شۆڕشگێڕانه‌دا مانیفێست ده‌كرێت و، له‌مه‌یش گرنگتر و زیاتر، ده‌رفه‌ت و ئه‌گه‌ری هه‌ر جۆره ڕێككه‌وتن و سازشێك به هۆی چاوه‌ڕوانی و گوشاری بنكه‌ی جه‌ماوه‌رییه‌وه له‌ناو ده‌بات. هەروەها ته‌واوی قورسایی بۆ گۆڕانكاری له گوتاری ئۆپۆزیسیۆندا زیاتر "سیاسی" بووە و، ڕه‌هه‌ند و ڕه‌گه‌ز و بنه‌ما كه‌لتووری و په‌روه‌رده‌یی و ڕۆشنبیرییه‌كان گرنگییان پێ نه‌دراوە، یاخود لانی كه‌م كه‌متر گرنگییان پێ درا.
خاڵێكی گرنگ كه په‌یوه‌ندیی به خاڵی پێشووتره‌وه هه‌یه، ئه‌وه‌یه كه هێزه‌كانی ئۆپۆزیسیۆن بەگشتی و بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان بەتایبەت، له نێوان گوتاری ده‌سه‌ڵات و گوتار و ڕه‌فتاری "ئۆپۆزیسیۆنبوون"دا له هاتووچۆدا بوون یاخود سه‌رگه‌ردان بوون؛ ئه‌مه‌یش دوودڵی و سه‌ر‌لێشێواویی بۆ جه‌ماوه‌ر و لایه‌نگرانیان دروست كردووە. هه‌ر بزووتنه‌وه‌یه‌ك به واقعبینیی سیاسی، پێویسته ڕه‌چاوی هه‌لومه‌رج و بارودۆخی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه بكات، به‌ڵام ئۆپۆزیسیۆن كه‌متر ڕه‌چاوی ئه‌م زه‌مینه‌یه‌ی كردووە. بۆ نموونه له هه‌ر سیسته‌مێكی سیاسی و كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا، ئه‌وله‌وییه‌تی سه‌ره‌كی، پرسه‌كانی جه‌نگ و مه‌ترسیی ده‌ره‌كی و به‌گشتی پرسی ئاسایشه؛ به‌م پێیه‌یش هه‌رێمی كوردستان له دۆخێكی تایبه‌تدایه و زۆرینه‌ی جه‌ماوه‌ر سه‌ره‌ڕای ناڕازیبوون له نادادپه‌روه‌ری و بوونی گه‌نده‌ڵی و سه‌روه‌رنه‌بوونی یاسا و...، به‌ڵام به‌پێی ئه‌زموونی تاڵی ڕابردوو و، هه‌روه‌ها بارودۆخی تایبه‌تی كوردستان و ناوچه‌كه و گۆڕانكارییه‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و عێراق، مه‌ترسییان له دروستبوونی ناسه‌قا‌مگیریی سیاسی و ئاسایشی و... هه‌یه.
كۆبەند
گۆڕانكارییەكانی ئەم دوایییەی عێراق، چ لە ڕووی تێكچوونی زیاتری بارودۆخی ئەمنی و چ لە ڕووی دروستبوونی بارگرژی و تێكچوونی پەیوەندییەكانی هەرێم و بەغدا و ڕۆڵی نەرێنیی نوخبە سیاسییەكانی بەغدا، كە بەپێی عەقڵییەتێكی داخراو و دواكەوتووی ڕەگەزپەرستانەوە، لەگەڵ چەمك و پرسە مۆدێرنەكانی جیهانی سیاسەت و دەوڵەتداری، وەكوو: پێكەوەژیانی ئاشتیانە، لێبووردەیی، سەروەریی یاسا، ڕەوایەتی، دیموكراسی، دەستاودەستكردنی ئاشتییانەی دەسەڵات، بەرژەوەندیی گشتی و نەتەوەیی، دابەشكردنی دادپەروەرانەی داهات و سامانی وڵات، ئاسایشی نەتەوەیی، پاراستن و بەرگری لە ناسنامەكان و مافەكانی مرۆڤ، پاراستنی كەرامەتی مرۆڤ و... مامەڵە ده‌كه‌ن، زیاتر سیمای نادیموكراسییانە و شكستخواردووی ئەم دەوڵەتە و نوخبە سیاسییەكانی، ئاشكرا دەبێت.
بڕینی بوودجه‌ی هه‌رێمی كوردستان و مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی كوردستان-عێراق ته‌نیا به شێوه‌ی زاره‌كی و به بڕیارێكی سیاسی له لایه‌ن سه‌رۆكی پێشووتری ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانه‌وه (نووری مالیكی و، به‌رده‌وامبوونی تاوه‌كوو ئێستا) و هەڵسوكەوتی دەسەڵاتخوازانە و پڕ لە توندوتیژیی دەسەڵاتدارانی ڕابردوو و ئێستای عێراق، ئەوەی دەرخست كە لە وڵاتێكی شكستخواردوودا (بەپێی پێوەرە نێودەوڵەتییەكان، عێراق وڵاتێكی شكستخواردووە) هەردەم دەسكەوتەكان و مافەكان لەژێر هەڕەشەدان و ئەگەری هەڵگەڕانەوە لە پرەنسیپە باڵا مرۆیییەكانی دیموكراسی لە ئارادایە. بۆیە تاكە ڕێگە گەڕانەوەیە بۆ ئاشتی، پێكەوەژیان و داننان بە جیاوازییەكان و پاراستنی ئەم ئەزموونەی ئێستای حكوومەت و هەوڵدان بۆ چاكسازی. پرسی فرەیی لە كوردستان تاكە فاكتەری دڵنیاكەرەوەیە بۆ پرۆسەی دیموكراتیزاسیۆن و بنیاتنانی دەوڵەت-نەتەوە و پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی. بۆیە خۆپێشاندانی تێكدەرانە و توندوتیژانە بۆ ڕووخانی ئەم سیستەمە سیاسییەی كوردستان، ئاسایشی هەموو تاكەكان و هێزەكان دەخاتە مەترسییەوە و چاكسازی و خۆشگوزەرانییش بەرهەم ناهێنێت.
[1] - بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە: له عه‌قڵانییه‌ته‌وه بۆ مه‌عقووڵییه‌ت؛ فره‌یی و دادپه‌روه‌ریی سیاسی: بونیاد و بنه‌ماكانی بنیاتنانی ئاشتی له كوردستاندا (10-10-2016).> http://www.penus.krd/news117-10.htm <.
[2]- بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە: ده‌رفه‌ت و هه‌ڕه‌شه بونیادی-پێكهاته‌یییه‌كانی دروستبوونی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی كوردستان (14-9-2016).http://www.penus.krd/news76-10.htm> <.
[3] - بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە: په‌ره‌پێدانی ئابووری و ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی؛ بنه‌مایه‌ك بۆ ئاسایشی جێگیر و به‌رده‌وام (18-1-2017). http://www.penus.krd/news301-10.htm> <.
[4] - بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە: ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆ، یاخود سیسته‌م و حكوومه‌تی دیموكراتیك؟ (ده‌وڵه‌ت، حكوومه‌ت و دیموكراسی) - بەشی یەکەم (6-9-2016).>http://www.penus.krd/news55-10.htm <.
[5]- بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە: ڕیفۆرم و ڕووبه‌ڕووبونه‌وه‌ی گه‌نده‌ڵی: گه‌نده‌ڵی، وه‌ك گه‌وره‌ترین هه‌ڕه‌شه بۆ سه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ییی كوردستان (29-12-2016).http://www.penus.krd/news272-10.htm> <.
[6] - بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە: پۆست داعش: گواستنه‌وه‌ی هه‌ڕه‌شه له سوننه‌وه بۆ كورد؛ (ئه‌گه‌ره ناسنامه‌یییه‌‌كانی پێكدادانی پێشمه‌رگه و حه‌شدی شه‌عبی). (29-10-2016).> http://www.penus.krd/news154-10.htm <.
[7] - بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە: كوردستان له به‌رده‌م قه‌یرانی ناسنامه‌دا؛ له ناسنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یییه‌وه بۆ ناسنامه‌ی ناوچه‌یی (23-11-2016).http://www.penus.krd/news206-10.htm> <.
[8] - بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە: فاكته‌ره‌كانی به‌راوردی سیسته‌مه سیاسییه‌كان؛ ئایا سیستەمی سیاسیی هه‌رێمی كوردستان نادیموكراسییه؟! (21-12-2017).http://www.penus.krd/news734-10.htm> <.
[9] - بۆ زانیاریی زیاتر لەسەر چەمك و پرسی “ناسنامە” بڕوانە: گرنگی و ڕۆڵی "جلوبه‌رگ"ی نه‌ته‌وه‌یی له دووباره‌نواندنه‌وه‌ی كەلتووری-ناسنامه‌ییدا؛ به‌فه‌رمیكردنی جلوبه‌رگی كوردی، وه‌ك سیاسه‌تی كەلتووری- ناسنامه‌یی (19-9-2016). http://www.penus.krd/news82-10.htm> <.
[10]- بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە: پۆست داعش: گواستنه‌وه‌ی هه‌ڕه‌شه له سوننه‌وه بۆ كورد؛ (ئه‌گه‌ره ناسنامه‌یییه‌‌كانی پێكدادانی پێشمه‌رگه و حه‌شدی شه‌عبی). (29-10-2016).> http://www.penus.krd/news154-10.htm <.
[11] - له گوشاری ڕیفۆرمه‌وه بۆ گوتاری ڕووخان؛ خه‌سارناسیی سیاسه‌ت و گوتاری بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان (12-2-2017). http://www.penus.krd/news340-10.htm> <.
Latest from پەرویز ڕەحیم
- یاسای بوودجەی ٢٠٢٣ی فیدراڵی: چیڕۆکی عێراقبوون لە هەمبەر گێڕانەوەی کوردستانیبوون!
- ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بەردەم گۆڕانکارییەکی دیکەی جیۆسیاسی: ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەکانی ئیسرائیل و سعوودیا و لێکەوتەکانی
- هەرێمی کوردستان و ئیتاڵیا: چی وا دەکات جۆرجیا مێلۆنی، ڕاستڕەوی ڕادیکاڵ، وەکوو سەرۆکی دەوڵەتان پێشوازی لە نێچیرڤان بارزانی بکات؟
- هاوکێشە جیۆپۆلیتیکییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ساڵی ٢٠٢٣: گۆڕانکاری و جەمسەربەندییەکان
- بزووتنەوەی ژینا و سیناریۆکانی داهاتووی کۆماری ئیسلامیی ئێران: هەڕەشە و دەرفەتەکان
- ١٠ مەترسیی سەرەکی بۆ سەر هەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠٢٣دا
- ١٠٠ ڕۆژ پاش شۆڕشی "ژن، ژیان، ئازادی": شرۆڤە و هەڵسەنگاندن
- شۆڕشی ٢٠٢٢ی ئێرانییەکان و ستراتیژیی هاوبەشی تورکیا و ئێران: کورد وەکوو قۆچی قوربانی!
- شۆڕشی ژنانی ئێران: ژن، ژیان، ئازادی
- ئەگەرەکانی کاراکردنەوەی ڕێککەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و ئەمریکا: بەربەست و ئالنگارییەکانی ڕێکنەکەوتن!