پەرویز ڕەحیم قادر/ مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەكی:

پاش دەركەوتنی ئاكامەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق و بەدەستهێنانی دەنگی یەكەم لەنێو لیست و هاوپەیمانییەكانی عێراق لە لایەن لیستی سائیرونی سەر بە "موقتەدا سەدر"، لە یەكەم هەنگاو و دەركەوتندا ناوبراو باسی لە پێكهێنانی حكوومەتێكی "باوكانە" كرد. هەرچەندە ئەو چەمك و دروشمەی ناوبراو كەمتر گرنگیی پێ درا و لەوانەیە زۆریش بە ئەرێنی و چاكسازیخوازانە سەیر كرا و وەرگیرا، بەڵام لە ڕاستیدا ئەو چەمك و دەربڕینەی موقتەدا لە لایەك هەڵقووڵاوی سروشتی مێژوویی، سیاسی، كەلتووری، كۆمەڵایەتی و تەنانەت ئابووریی عێراقە و، لە لایەكی تریشەوە دەربڕی عەقڵییەتی سیاسی و، هەروەها ئۆردەر (Order)ی زاڵی سیستەمی سیاسیی عێراقە لە پاش ساڵی 2003 . لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین ئەم چەمكە لە گوتاری موقتەدا سەدر و بونیادی سیاسیی عێراق لە دوای 2003وە لە هەمبەر كورد و پاشان لێكەوتەكانی بۆ داهاتووی كوردستان شرۆڤە بكەین.

چەمكی حكوومەتی "باوكانە" یاخود هەمان سیستەمی "باوكسالاری"

"ماكس ویبەر" لە نێوان سێ چەشنی سیستەمی سەروەری، واتە سەروەریی نەریتی Traditional)) و سەروەریی كاریزما Charisma)) و سەروەریی یاسایی یاخود بیرۆكراتیك (Bureaucratic))دا ڕیشەی باوكسالاری Patriarchalism))، بۆ سەروەریی نەریتی دەگەڕێنێتەوە. ئەم سەروەرییە لە دەسەڵاتی باوك بەسەر ئەندامانی خێزان و دەسەڵاتی سەرۆكعەشیرەت بەسەر ئەندامانی عەشیرەت تاوەكوو ئەرباب و پاشا بەسەر ڕەعییەتەكانی لەخۆ دەگرێت و خاوەن تایبەتمەندیی دەسەڵاتدارێتیی "باوكسالارانەیە". باوكسالاری، ڕەوایەتیی هێز و دەسەڵاتدارێتیی خۆی لەو بەها قبووڵكراو و دانپێدانراوانە وەردەگرێت كە ڕیشەیان لە نەریتی ئەو كەلتوور و كۆمەڵگەیەدایە. لە ڕاستیدا دەسەڵاتدارێتیی پاتریمۆنیاڵ ڕیشەی لە دەسەڵاتی باوك لە بنەماڵە و خێل و عەشیرەت یاخود ئاغاوە سەرچاوە دەگرێت؛ بەڵام بەم جیاوازییەوه‌ كە لە سیستەمی پاتریمۆنیاڵی مۆدێرندا دەسەڵاتی باوك و خانەدانەكان بۆ دەرەوەی بنەماڵە و خێڵ و عەشیرەتیان (Extra Patrimonial)) بەرفراوان دەبێت. لێرەوەیە كە باوك، پاشا یاخود سەرۆكعەشیرەت دەیەوێت هەمان دەسەڵاتی لە ڕێگەی ئامراز و میكانیزمە نوێیەكانی دەوڵەت، وەكوو دادوەری و سەربازی، بەسەر هەموو ئەندامانی كۆمەڵگە بچەسپێنێت. لەم ئاڵوگۆڕەدا لە پاڵ سیستەمی دادوەری و سەربازی، سیستەمی بیرۆكراتیك و ئیداری ڕۆڵی سەرەكی دەگێڕێت. بەم شێوەیە كە دوو ئاڵقەی لێكدابڕاوی ئیداری و بەڕێوەبردن (Discontinuous Administration) بۆ بەڕێوەبردنی وڵات پێك دێت: ئاڵقەی یەكەم لە ئەندامانی بنەماڵە (Household Administration) پێك دێت و، ئاڵقەی دووەم لە كەسانی دەرەوەی بنەماڵە (Court Officials)، بەڵام شوێنكەوتوو و وەفادار بە سەرۆك یاخود پاشا پێك دێت. لەم نێوەدا دەسەڵاتی سیاسی و دابەشكردنی پۆستەكان، بەشێكن لە "خاوەندارێتیی تایبەتی" سەرۆك یاخود پاشا.

"ماكس ویبەر" بڕوای وایە كە بە هۆی بەربڵاویی وڵات و ئاڵۆزبوونی پێداویستییەكانی، بەرەبەرە سیستەمی "باوكسالاریی نەریتی" بۆ سیستەمی "پاتریمۆنیاڵ-بیرۆكراتیك" گۆڕانی بەسەردا دێت. ئەم سیستەمه‌یش بە میكانیزم و ڕێوشوێنی ئیداری و نیمچەدیموكراتیك بەڕێوە دەبردرێت؛ چونكە پۆست و پلە سەرەكییەكان لە لایەن پاشا-سەرۆك دابەش دەكرێت و، هەروەها هێزی سەربازی، تەنیا وەلاء و وەفادارییان بۆ كەسی یەكەم هەیە نەك بۆ وڵات و سیستەمەكە. لەم سیستەمەدایە كە میكانیزمەكانی هەڵبژاردن، جۆرێكە لە "بەیعەتپێدان" بە سەرۆك-پاشا یاخود هەمان "باوك"؛ هەرچەندە كە ئەم كەسانەی كە لە دامەزراوەكانی دەوڵەتدا خزمەت دەكەن و دادەنرێت، پسپۆڕ و شارەزا یاخود"تەكنۆكرات" بن. بۆ نموونە هەر ئەوەی كە "موقتەدا سەدر" داوای پێكهێنانی حكوومەتی تەكنۆكرات دەكات، جیاوازیی ڕیشەییی لەگه‌ڵ تەكنۆكراتیزم لە ڕۆژاوا و وڵاتانی دیموكراسیدا هەیە؛ یاخود هەر ئەوەی كە كەسە پسپۆرەكانیش لە سیستەمە دواكەوتووەكانی وەكوو عێراق، ئینتیمای ئایینی و نەتەوەیییان بەسەر پسپۆڕی و پیشەیاندا زاڵە و، لە خزمەت كەسه‌ یەكەمەكانی ئەو پێكهاتە و ناسنامەیەدایە.

هەرچەندە چەندین بیرمەندی كۆمەڵناسی و زانستە سیاسییەكان جیاوازییان لە نێوان سیستەمی پاتریمۆنیاڵی كلاسیك و مۆدێرن داناوە، بەو واتایە كە هەرچەندە بەشێكی زۆر لە سیستەمە سیاسییەكانی ئاسیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست یاخود ئەمریكای لاتین بە ڕواڵەت سیمای دیموكراتیكی وەكوو یاسا و دەستوور و پەرلەمان و حزبی سیاسی و هەڵبژاردنیان هەیە، بەڵام دەسەڵاتی سەرەكی لەژێر كۆنترۆڵی باوك/پاشا/سەرۆكدایە. لە ڕوانگەیەی دیكەوە، سیستەمی ئابووری و، هەروەها بنكەی كۆمەڵایەتیی ئەم دەسەڵاتانە نادیار و لێڵن. بۆیە سیستەمی نیۆ-پاتریمۆنیاڵ ئاوێتەیەكه‌ لە بنەماڵە، پەیوەندیی حزبایەتی و دۆستایەتی، پێدانی پاداشت و سزا بۆ دەستەبه‌ركردنی وەفاداری بە كەسی یەكەم، كەڵكوەرگرتن لە هێز و دەوڵەتی دەرەكی و لاوازبوونی دەسەڵات لە ڕووی گوشاری هێزە كۆمەڵایەتییەكانه‌وه‌. بۆیه‌، دەكرێت گرنگترین تایبەتمەندیی ئەم جۆرە سیستەمانە بەم شێوەیە پۆلین بكەین:

1. تاكەكەسیبوونی دەسەڵات: بەو واتایە كە دەستڕۆیی و پێگە و ڕۆڵی تاك، لە سەرووی هەموو بنەما یاسایی و دامەزراوەیییەكانی دەوڵەتەوەیە.
2. ئاستی نزمی بەدامەزراوەییبوون: بەو واتایە لە سادە و ساكارترین دەربڕیندا ئەوە یاسا و دامەزراوەكان نین كە وڵات بەڕێوە دەبەن، بەڵكوو بەرژەوەندی و مەیلی تاك/گرووپە جۆراوجۆرەكانە كە سیاسەت داده‌ڕێژن و وڵات بەڕێوە دەبەن.
3. قۆرخكاریی سیاسی: بەو واتایە كە زاڵبوونی تاك/گرووپێكی مەزهەبی یاخود سیاسی و نەتەوەیی (هەرچەندە نەریتی)، دەبێتە هۆی قۆرخكردنی دەسەڵاتی سیاسی و سەرچاوەكانی دەوڵەت و پەرواێزخستن و هەوڵدان بۆ سڕینەوەی لایەنەكانی دیكە؛ بۆ نموونە شیعەكان پاش 2003  لە هەمبەر سوننەكان و پاشان كورد و، لە ناوخۆی شیعەكانیش لە نێوان گرووپە جیاوازەكاندا ئەوە دەبینرێت.
4. نافەرمیبوونی سەرچاوەكانی دەسەڵات: بەو واتایە كە تەنیا پشت بە هەڵبژاردن و وەرگرتنی ڕەوایەتیی یاسایی نابەسترێت، به‌ڵكوو ئەوە لە دەرەوەی ئەو پرۆسەیەیە كە هێز و دەسەڵاتی هەقیقی بوونی هەیە؛ بۆ نموونە گرووپە نەتەوەیییەكانی كورد/عەرەب/ توركمان و... و، هەروەها ڕۆڵی مەرجەعییەت لە عێراق و، ڕۆڵی وڵاتانی دەرەكی.
5. تۆڕێكی ئاڵۆز و نافەرمی بۆ دابەشكاریی پۆست و پلە و پایەكان بۆ كۆنترۆڵی دەسەڵات و هێز، لە دەرەوەی میكانیزمە شەفافەكانی یاسایی و دیموكراسی و بیرۆكراسیی مۆدێرندا.
6. دروستكردنی ناكۆكی و پەرتەوازەیی لە نێوان لایەنگران و نەیاراندا: بەو واتایە كە هیچ كات لایەنەكان لەسەر بنەما دیموكراتیك و نیشتمانییەكان هاوڕا نین، تەنانەت بەرژەوەندییەكانیشان جیاواز، دژبەیەك و ناكۆكن؛ بەڵام ئەمەیش یارمەتیی سیستەمی نیۆ-پاتریمۆنیاڵ و ڕێبەر/سەرۆك دەدات كە بەردەوامیی دەسەڵاتەمەی گەرەنتی بكات؛ چونكە لایەنەكان بە هۆی پەرتەوازەیی و ناكۆكییەوە، ناتوانن ببنە جەمسەرێكی بەهێز لە بەرامبەریدا و، هەڕەشە لە دەسەڵاتەكانی بكەن.
7. پەیوەندیی ڕواڵەتی لەگەڵ ئایین و مەزهەب و كەس/ناوەندە ئایینییەكان بە مەبەستی ڕەوایەتیدان بە هێزی تاك/ گرووپی دەسەڵاتدار: بۆ نموونە لە عێراقدا هەموو هێزە سیاسییەكان، بەتایبەت شیعەكان، هەوڵ دەدەن كە ئەو پەیوەندییەیان لەگەڵ مەرجەعییەتی ئایینی لە نەجەف هەبێت و، تەنانەت پشتیوانییان مسۆگەڕ بكەن و لەم ڕێگەیەوە ڕەوایەتی وەربگرن.
8. پشتبەستن بە هێزە ئاسایشی و سەربازییەكان بۆ سەركوتكردن نەك پاراستنی ئاسایشی ناوخۆیی و دەرەكیی دەوڵەت: بەم پێیەیش تەرخانكردنی بوودجەیەكی زەبەلاح بۆ تێچووە سەربازییەكان، لە كاتێكدا وڵات پێویستی بە وەبەرهێنانه‌ لە ژێرخانی كەرتە بنەڕەتییەكانی دیكەدا.

بە شێوەیەكی گشتی سیستەمی نیۆ-پاتریمۆنیاڵ بۆ بەردەوامیی كۆنترۆڵ و قۆرخكاریی دەسەڵات، پێویستی بە هاوكاریی نوخبە جۆراوجۆرەكانی كۆمەڵگە وەكوو: سەربازی، ئیداری، بەڕێوەبردن، بنەماڵەیی، سەرۆكعەشیرەت، پیاوانی ئایینی و تەنانەت پسپۆڕانی جۆراوجۆر و تەكنۆكرات هەیە. لێرەدا، دەستەبژێرە سەربازی و ئیداری-دادوەرییەكان باسكی بەڕێوەبردنی دەوڵەتن. لە عێراقیشدا دەستەبژێرە ئایینی و مەزهەبییەكانی نەجەف و سوننە، بەشێكن لەو باسكەی دەوڵەت كە كاری ڕەوایەتیپێدان بە هێز و دەسەڵاتی سیاسی جێبەجێ دەكەن.

لە گرنگترین خاڵەكانی لاوازی و هۆكارەكانی درووستبوونی قەیران لە سیستەمە نیۆ-پارتریمۆنیاڵەكاندا، دەتوانین ئاماژە بكه‌ین بە: 1- پشتبەستن بە دەستەبژێرەكان لە بری خەڵك و جەماوەر یاخود هاووڵاتیان؛ بەم واتایە كە دەسەڵات زیاتر پشتی بە پشتیوانیی دەستەبژێرەكانە نەك خەڵك و كۆمەڵگەی مەدەنی بە واتا فراوانەكەی. 2- ناكۆكی و ململانێی توندی نێوان دەستەبژێرە جۆراوجۆرەكان؛ بەم واتایە كە بەپێی پێكهاتەی هەر دەستەبژێرێك كە سەر بە چ ناسنامەیەكە، ئەوە ناكۆكیی قووڵ لە نێوانیاندا هەیە. 3- بێزاری و دوورەپەرێزی، بێهیوایی و گۆشەگیریی خەڵكی ئاسایی لە چاكسازی لە سیاسەتدا؛ بەم واتایە كە ئاستی بەشداریی سیاسیی خەڵك لە نزمترین ئاستی خۆیدایە؛ بە هۆی ئەوەی كە بڕوایان بە دەستەبژێرەكان و چاكبوونی بارودۆخی ژیانیان نییە.

"موقتەدا سەدر" و عێراقی نیۆ-پاتریمۆنیاڵ

سەرەڕای ئەوەی كە لە هەڵبژاردنە پەرلەمانییەكەی ساڵی 2018ی عێراق، زیاتر لە 88 لیست و 205 قەوارە و 27 هاوپەیمانی خۆیان تۆمار كرد، بەڵام دابەشبوونێكی بەرچاو و ئاشكرا لە نێوان هەر سێ پێكهاتەی شیعە و سوننە و كورد لە لایەك و، لەناو خودی پێكهاتەكانیش (شیعە بە 71 قەوارەی سیاسی و، سوننە بە زیاتر لە 50 قەوارەی سیاسی و، كورد بە زیاتر لە 8 قەوارەی سیاسی) لە لایەكی ترەوە دەبینرێت.

بۆیە كۆی ئەم سێ خاڵەی سەرەوە كە ئاماژەمان پێ دا، لە عێراق و لێكەوتەكانی هەڵبژاردنی ساڵی 2018دا دەبینرێن؛ بۆ نموونە ڕێژەی بەشداریی خەڵك لە ساڵی 2005 و یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی پاش ڕووخانی ڕژێمی سەدام گەیشتە 79.6% و، لە خولی دووەمدا لە 2010 بۆ ڕێژەی 62.4% دابەزی و، ئەم ڕێژەیە لە ساڵی2014  دیسانەوە دابەزی و بە 60%  بەشدارییان كرد و، لە ساڵی 2018 گەیشتە نزمترین ڕێژەی بەشداری، واته‌ 44.52%. واتە 55.48%ی خەڵك بەشداریی هەڵبژاردنی ئەم جارەی پەرلەمانی عێراقیان نەكردووە، كە ئەم ڕێژەیەیش بە كوردستانەوە گەیشتۆتە ئەم ئاستە، دەنا زۆر كەمتر و نزمترە لەوە. هەروەها سێ ملیۆن كەس یەكەم جار مافی دەنگدانیان پەیدا كرد.

لەم بارودۆخەدا كێبڕكێ و ململانێی نێوان دەستەبژێرەكانی عێراق بە هۆی ناكۆكیی قووڵ و، هەروەها جیاوازی لە بەرژەوەندییەكانیان، وا دەكات كە هەموو هەوڵیان بۆ كۆنترۆڵی دەسەڵاتی جێبەجێكردن بخەنە گەڕ؛ چونكە لە سیستەمی سیاسیی عێراقدا هەموو سەرچاوە ئابوورییه‌كان، بۆ دروستكردن و دەستەبەركردنی تۆڕێكی بەرفراوانی شوێنكەوتوویی و وەفاداری بەكار دێت، هەروەها سەرچاوەكانی پابەندكەر و سزادەری یاسایی و دادوەری و سەربازی هەر بەم شێوازە دەستەبەر دەكرێت.

لە عێراقی نیۆ-پاتریمۆنیاڵی پاش هەڵبژاردنیشدا بەڕوونی لە لایەك ململانێی توندی هێز و گرووپەكان بۆ كۆنترۆڵی دەسەڵاتی جێبەجێكردن لە لایەك و، ڕۆڵی دەسەڵات/دەوڵەتی دەرەكی لە پاڵپشتی لە هێزەكانی بەشدار له‌ هەڵبژاردن و هەوڵدان  بۆ هێنانەسەركاری دەسەڵاتێكی نزیك لە ئەمریكا و وڵاتانی عەرەبی یاخود ئیران لە لایەكی ترەوە، بەڕۆشنی و ئاشكرا دەبینرێت. هەروەها بە هۆی ناكۆكیی نێوان دەستەبژێرەكانی گرووپ و ناسنامەكانەوە تایبەتمەندییەكی ڕژیمە نیۆ-پاتریمۆنیاڵەكان ئەوەیە كە نەتەوەگەرایی پەرە دەستێنێت و كەسی یەكەم وەكوو كەسایەتییەكی نەتەوەیی دەردەكەوێت. لێرەدا "موقتەدا سەدر" بەتەواوی ئەو ڕۆڵەی بینیوە؛ بەو واتایە كە لە لایەك نەتەوەگەرایی/عەرب بەرجەستە دەكات و لە لایەكیش باس لە حكوومەتی تەكنۆكرات دەكات. واتە، دەیەوێت سازانێك لە نێوان دەستەبژێرەكان دروست بكات و خۆی وەكوو باوك/ ڕێبەری ئایینی لە سەرووی هەموویانەوە ببینێت و، لە ڕێگەی وەفاداری بە پرۆژەكانی ئەوەوە پۆستەكان دابەش بكرێت.

هەروەها موقتە سەدەر، بە دەربڕینی حكوومەتی باوكانە ئەوە دەخاتەوە بیری هاووڵاتیان و دەستەبژێرە سیاسییەكان، كە لە ڕێگەی وەفادارییەوە دەتوانن پشكیان لە دەسەڵات و سەرچاوەكانی هێز و سامانی وڵات هەبێت. لێرەوە دەبینین بەڕواڵەت میكانیزمی دیموكراسی و هەڵبژاردن بۆتە هۆی ئەم دەركەوتنە، بەڵام لە ڕاستیدا ئەوە سەرچاوەكانی نەریتیی كۆمەڵگەی عێراق و پێوەری نزیكی و دووری لە پێگەی ئایینییە، وا دەكات كە تاكەكان لە عێراقی زۆرینە شیعی، بتوانن دەسەڵاتی ناوەندی كۆنترۆڵ بكەن. تەنانەت باسكردن لەوەی كە كێشەكان لەگەڵ حكوومەتی هەرێمی كوردستان/كورد چارەسەر دەكرێت، بە دەربڕینێكی دیكە وەكوو پێدانی پاداشتە بۆ كورد لە پای ئەوەی كە لە بازنەی كەسایەتی و وەفاداری بۆ ڕەوایەتیی باوك/سەرۆكایەتیی "موقتەدا سەدر"دا یاریی سیاسی بكات و، ئەمە وەكوو مافێك لە سیستەمە دیموكراتییەكاندا نابینرێت، بەڵكوو بەپێی میكانیزمی پاداشت سزا لە لایەك و ڕەتكردنەوە/وەفاداری لە لایەكی دیكە كار دەكات. هەروەها لە سیستەمی نیۆ-پاتریمۆنیاڵدایە كە "موقتەدا سەدر" دەتوانێت بە هێنانی خەڵك بۆ سەر شەقامەكان پرۆسەی سیاسی بخاتە ژێر هەڕەشەوە، كە لە لایەن ناوەند/سەرچاوەیەكی دیكە هەوڵی كۆنترۆڵكردنی دراوە. بۆیە بەردەوامیش ئەوە بە گوێی نەیارەكانی دەچرپێنێت، كە ئەگەر ڕازی نەبن ئەوە شەقام ئامادەیە و ململانێكان، لە بری میكانیزمە دیموكراسی و یاسایییە دانپێنراوەكان، لەوێ یەكلایی دەبێتەوە.

هەر لێرەوەیە كە دەبینین مەبەست لەو تێكنۆكراتانە كە باس دەكرێت، بریتی نییە لە بەدامەزاوەییكردن، بەڵكوو زیاتر دەستەبەركردنی وەفادارییانە و، لە لایەكی دیكەیشەوە بەڕێوەبردنی ئیداری و سیاسیی وڵاتە بۆ بەدەستێهنانەوەی ڕەوایەتیی سیاسی كە بە هۆی ناكارامەییی دەسەڵاتەكانی پێشووتر ئەو ڕەوایەتییە لەدەست دراوە و، ئاستی بەشداریی سیاسیی خەڵكی گەیاندۆتە نزمترین ئاستی خۆی لە پاش ساڵی 2005ەوە؛ چونكە تایبەتمەندیی سەرەكیی ڕژێمە نیو-پاتریمۆنیاڵەكان ئەوەیە كە بنكەیەكی كۆمەڵایەتیی گرنگیان نییە كە پاڵپشتییان بكات، بەڵكوو ئەوە دەستەبژێری گرووپە جیاوازەكانن كە بە هۆی پێدان و دابەشكردنی سەرچاوەكانی سامان و دەسەڵاتی سیاسی ئەو پشتیوانییە دەستەبەر دەكەن و، لە ئەگەری كەمبوونەوەی ئەو سەرچاوانە یاخود جێگۆڕكێ لە نێوان دەستەبژێرەكان ئەوە لایەنی بەرامبەر دەتوانێت خەڵك بێنێتە سەر شەقام و هەڕەشە لە ئاسایش و سەقامگیریی سیستەمی سیاسی بكات. ئەزموونی دەسەڵاتی دەستەبژێرەكانی دوای ساڵی 2005 ئەوە ڕوونتر دەكاتەوە كە هیچ كامە لەو دەستەبژێرانە ناتوانن كۆنترۆڵی دەسەڵات بەتەواوی بكەن بەبێ سەرچاوە نەریتییه‌كانی دەسەڵات و هێز كە لە عێراقدا بەسەر گرووپە سەرچاوەكانی نەتەوەیی/مەزهەبی لە لایەك و، پاڵپشتیی دەرەكی لە لایەكی ترەوە، دابەش كراون.

كورد و دەوڵەتی باوكانەی "سەدر"

یەكەم: بێجگە و سەرەڕای سوود و بەرژەوەندیی كورتمەودا بۆ كورد،‌ به‌ڵام چەسپاندنی چەمك و پەیڕەوكردن و جێبەجێكردنی بنەماكانی دەوڵەتی باوكانە، كورد لە داهاتوودا بە هۆی كەمینەبوون و پەرتەوازەییی خۆیه‌وه‌، تێیدا زیانمەندی یەكەم دەبێت و دەستكەوتەكانی دەكەوێتە مەترسییەوە. بەو واتایە كە لە بری چەسپاندنی مافی كورد لە عێراق و پەیڕەوكردنی دەستوور، مەیل و حەزی سەركردە ئایینی-سیاسییەكان وەكوو "باوك" دەبێتە جێگرەوەیان و، ئەمەیش لە هەر ئاڵوگۆڕێكدا ئەگەری گەڕانەوەی بۆ خاڵی سفر و سەرەتا هەیە.

دووەم: "مەقتەدا سەدر" لە ڕێگەی میكانیزمە یاسایییەكان و ئەنجامەكانی هەڵبژاردن خاوەن ئەو پێگەیە نییە كە بتوانێت كێشەكانی كورد لە چوارچێوەی عێراقدا چارەسەر بكات، بەڵكوو پێویستی بە لایەنەكانی دیكەی شیعە و تەنانەت سوننە دەبێت. لێرەوە بە هۆی تایبەتمەندیی دەوڵەتی نیۆ-پاتریمۆنیاڵ، سەرۆك/باوك بۆ مانەوە و بەردەوامیی خۆی ڕۆڵی ناوبژیوان لە نێوان بەرژەوەندیی دەستەبژێرەكان دەبینێت. بۆیە بەرژەوەندییەكانیش لە عێراقدا پێكناكۆك و تەنانەت دژبەیەكترین. ئەمەیش ئەگەری چارەسەری پرسی كورد دەخاتە دۆخێكی نادیارەوە.

سێیەم: پەنابردنی بەردەوامی "سەدر" بۆ شەقام بە مەبەستی یەكلاییكردنەوەی كێشەكان، لە زیانی كوردە؛ بەو واتایە كە شەقامی عەرەبی-عێراقی دابەشبوو و كەرتكەرتە، هەروەها كەلتووری ستراتیژیی عێراق ڕێگەی لەوە دەگرێت كە دەستەبژێرەكان بتوانن بگەنە ڕێككەوتنی كۆتایی لەگەڵ كورد. بێجگە لەوەیش،  لە لایەكی تریشەوە "سەدر" بۆ كۆنترۆڵی عێراق و پێكهێنانی حكوومەتی باوكانە هەوڵی دابەشكردنی كورد دەدات؛ ئەمەیش هاوسەنگییەكی كاتی و لەرزۆك دروست دەكات.

چوارەم: بە هۆی سروشتی سیاسی و ناسنامەییی عێراق و، هەروەها ئه‌وه‌ی كه‌ هیچ حكوومەتێكی باوكانە بەبێ یارمەتیی دەرەكی ناتوانێت بەردەوام و بەهێز بێت، بۆیە "سەدر"یش لەوە بەدەر نییە. بۆیە چ پاڵ بە ئێرانەوە بنێ و چ بە سعوودیا و وڵاتانی دیكەی عەرەبی، ئەوە دیسانەوە پرسی كورد دەكەوێتە پەراوێزەوە. لە لایەكی تریشەوە، پرسی ناسیۆنالیزمی عەرەبی یاخود پان-عەرەبیزم كە "سەدر" بانگەشەی بۆ دەكات، گرفتی قووڵ و سەرەكیی لەگەڵ ماف و چارەسەری پرسی كورددا هەیە؛ چونكە ئەمە بە جۆریك له‌ جۆره‌كان گەڕانەوەیە بۆ پێش 2003، بەڵام لە فۆرمی ناوەندێتیی ناسنامەی عەرەبی-شیعی و سەرچاوەبوونی مەرجەعییەتی شیعی و لەو نێوەندەیشدا "سەدر".

پێنجەم: سیستەمی نیۆ-پاتریمۆنیاڵیزمی عێراقی لە چوارچێوەی بانگەشەی باوك/ سەرۆكی "مەقتەدا سەدر" لەسەر بنەمای هێزی سەربازیی نیشتمانی كە لە هەموو پێكهاتەكان پێك هاتبێت كار ناكات، بەڵكوو لەسەر گرووپی چەكداری تائیفی كە ئینتما و وەفادارییان بۆ سەرۆك/ باوكە بەڕێوە دەچێت. ئەمەیش دووبارە بە هۆی بوونی هێزەكانی حەشدی شەعبی و سوپایەكی تائیفی لە عێراق و ئەزموونی پاش ڕیفراندۆم، مەترسییەكی گەورەیە كە بە فەتوا یاخود فەرمانێكی باوك/سەرۆك كۆی ئەزموونی كوردستان بكەوێتەوە مەترسییەوە.

شەشەم: مێژووی دژایەتیی "مەقتەدا سەدر" لەگەڵ ئەمریكا و وڵاتانی ڕۆژاوا و ئیسڕائیل، لە داهاتوودا كێشە و گرفتی جددی بۆ هەرێمی كوردستان كە پەیوەندییەكی بەهێزی لەگەڵ ئەو لایەنانە هەیە، دروست دەكات. پرسی وەدەرنانی هێزە ئەمریكییەكان (سەرەڕای لاوازیی ئەگەری جێبەجێبوونی)، دەتوانێت لە كاتی پێویستدا شەقامی عێراقی لە دژی هەرێمی كوردستان بجووڵێنێت. بێجگە لەوەیش ئەگەر پاڵپشتییەكانی ئەمریكا نەبێت، لانی كەم لە ڕووی سەربازی و سیاسییەوە، ئەوە ئەزموونی هەرێمی كوردستان دەكەوێتە ژێر هەڕەشەی جددییەوە.

كۆبەند:

سیستەم/دەوڵەتی باوكانە، سوڵتانیزم، یاخود نیۆ-پاتریمۆنیاڵیزم گەوهەری هەموو كێشەكانی كورد بووە لە سەرەتای درووستبوونی عێراقەوە، بەڵام لە فۆرم و چوارچێوە و دەسەڵاتی تاكەكەسیی جیاوازدا. ئەم جارەیش لە پاش 2003وە ژێرخانی كەلتووریی هەمان عەقڵییەت، سیاسەتی لە عێراق ئاراستە كردووە. بۆیە گۆڕانكاری لە كەسەكان و كابینەكانی دوای ساڵی 2003، نەیتوانیوە كێشەی كورد لە عێراقدا چارەسەر بكات. ئەم جارە و پاش هەڵبژاردنی 2018 لە عێراق، ئەمە بەئاشكراتر و بەرجەستەتر دەردەكەوێت. بۆیە ئەگەر كورد نەتوانێت وەكوو ناسنامە/پێكهاتەیەكی یەكگرتوو بێتە ناو گۆرەپانی سیاسی و وەبەرهێنان لەسەر كەس و گرووپەكان بكات، ئەوە دووبارە ئەزموونی شكست و ئاڵۆزی و بارگرژی و تەنانەت هێرشی سەربازی دووبارە دەبێتەوە. بەم پێیە كورد پێویستە هەمان ستراتیژیی سیستەمی تاك/باوكانە لە عێراق بەپێچەوانە بكاتەوە و ڕێگە لە دروستبوونی كەسی بەهێز بگرێت؛ لە هەمان كاتیشدا باڵانسی هێز لە ڕێگەی هێزی تۆكمەی سەربازی و، هەروەها پاڵپشتیی سیاسیی دەرەكی لە هەمبەر هێزە ناوخۆیییەكانی شیعی و سوننەی ناوخۆیی بگۆڕێت.

بە دەربڕینێكی ساكار و سادەتر، پێویستە كورد ئەم خاڵانە ڕەچاو بكات:

1. پەیوەندیی بەهێزی ناوچەیی و نێودەوڵەتیی هه‌بێت، بەتایبەتی لەگەڵ ئەمریكا و ئەوروپادا. بەم واتایە، كەڵك لە هەموو چەشنەكان، بوار و ڕەهەندە نوێیەكانی دیپلۆماسی و لۆبیگەری وەربگرێت؛ ئەمەیش بە ڕێگەی كەسانی پسپۆڕ و بەدامەزراوەییكردنی پەیوەندییەكانی دەرەوەی كوردستان دەبێت.
2. لە ئاستی ناوخۆییدا بە دابەشكردنی پۆست و پلە و داهات بەدادپەروەرانە لە نێوان هاووڵاتیان و تەنانەت هێز و گرووپە سیاسییەكان كێشەكانی چارەسەر بكات.
3. ئابوورییەكی پتەوی فرەڕەهەند و دوور لە كۆنترۆڵ و قۆرخكاریی دەسەڵات/حزبەكان بنیات بنێت.
4. سیاسەت لە كوردستان بەدامەزراوەیی بكات؛ بەم واتایەی سەروەریی یاسا ببێتە نابژیوان و بنەمای كار و ڕەفتاری سیاسی لە كوردستاندا.
5. هێزێكی یەكگرتووی سەربازی و هەواڵگری و، بەم واتایە دامەزراوەییی سەربازی بنیات بنێت.
6. كەلێن و لێكترازانە كۆمەڵایەتییەكان لە ڕێگەی پەروەردە و، هه‌روه‌ها بڕیاری سیاسیی گونجاوه‌وه‌ پڕ بكاتەوە.
7. كەڵك لە بۆشاییی سوننەكان وەربگرێت و بیانهینێتە ناو بازنەی خۆیەوە.
8. بە یارییەكی سیاسی و دروست لە بەغدا، ڕێگە لە دروستبوونی بلۆكی شیعە و بلۆكی سوننەی بەهێز بگرێت. بۆیە فیدراڵیزەكردنی ناوچە شیعی و سوننییەكان دەتوانێت گەرەنتیی مانەوە و ئاسایشی هەرێمی كوردستان بكات.
9. بێجگە لە جێبەجێكردنی ئەجێندا و بەرنامەی كورد گرنگی بە پۆست نەدات و، پۆست لە بەغدا لە بەرامبەر بەرنامە و پرس و كێشەكانی نەگۆڕێتەوە. بۆ ئەم مەبەستەیش، دەكرێت كارتی سەربەخۆیی لە لایەن كۆمەڵگەی مەدەنی و جەماوەریی كوردستانه‌وه‌ بەكار بهێنرێت.
10. پێویستە لە ژمارە و هێزی كوردی فەیلی لە هاوكێشە سیاسییەكانی عێراقدا، بەتایبەتی لە بەغدا، كەڵك وەربگیرێت.
11. ناوەندەكانی لێكۆڵینەوەی تایبەت/پسپۆڕ بنیات بنێت و، لە دروستكردنی بڕیاری سیاسی و ئابووریی ناوخۆیی و دەرەكیدا بەشدار بێت.
12. پێویستە ڕاگەیاندنێكی بەهێز و كاریگەری فرە-زمان (ئینگلیزی، عەرەبی، توركی و فارسی) بەڵام نیشتمانی لە ئاستی ناوخۆ و بۆ جیهانی دەرەوە دابمەزرێت. ئەم دابەشبوونەی ئێستای ڕاگەیاندن (كە درێژكراوەی كەڵێنە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكانە) گەورەترین زیانی بۆ ئاسایش و مانەوەی هەرێمی كوردستان هەیە.

لە كۆتاییدا دەتوانین بڵێین ئەگەر "موقتەدا سەدر" و لایەنگرانی لە دەسەڵات دوور بخرێنه‌وە، ئەوا ئەگەری ڕوودانی شۆڕش و ناسەقامگیری لە عێراق بەرز دەبێتەوە و، بەپێچەوانەیشەوە دوورخستنەوەی لایەنەكانی دیكەی عێراق دەتوانێت ناسەقامگیری و نائاسایشی بۆ عێراق دروست بكات. لە هەر دوو بارودۆخەكەدا عێراقێكی ناسەقامگیر و لاواز و، هەروەها باڵادەستبوونی لایەنگرانی ئێران لە بری وڵاتانی عەرەبی و ئەمریكا، زیاتر ئاسایش و بەرژەوەندییەكانی كوردستان دەپارێزێت.