هەڕەشە و دەرفەتەكانی بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكان بۆ سیستەم و حزبە سیاسییەكان (كۆماری ئیسلامیی ئێران وەك نموونە)

پەرویز ڕەحیم قادر/ مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەكی:

گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتییەكان لە سەردەمی ئێستادا بە هۆی پرۆسەكانی بەجیهانیبوون و، هەروەها شۆڕشەكانی زانیاری و پەیوەندی و ته‌كنه‌لۆژی وای كردووە، كە هەموو كۆمەڵگەكان بە ئاست و ڕێژەی جیاوازەوە لە یەكتری نزیك ببنەوە و، لە هەمان كاتیشدا بەپێی كێشە و گرفتە تایبەتەكانیانەوە لێكترازان و جیاوازییان هەبێت. لە هەمان كاتدا، یەكێك لەو ڕەهەند و بوارانەی گۆڕانكارییەكان سەرهەڵدانی ئەكتەری نوێی كۆمەڵایەتییە كە بە "بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكان" دەناسرێن. ئەم ئەكتەرانە كە هەڵگری ناسنامەی خوار-نەتەوەیی و نەتەوەیی و سەروو-نەتەوەیین، لە وڵاتانی دیموكراتیكدا بەشێكن لە پرۆسەی پێشكەوتنەكانی مرۆیی و كۆمەڵایەتی و، تەنانەت كاریگەریی بەرچاویشیان لەسەر پرۆسە و بڕیاری سیاسیی وڵاتان هەیە. بەڵام لە وڵاتانی نا-دیموكراتیكدا بە هۆی تایبەتمەندیی ڕژێمە سیاسییە داخراوەكان و داواكاری و پانتای چالاكیی ئەو ئەكتەرە كۆمەڵایەتییانە، وەكوو مەترسییەك بۆ سەر بەردەوامی و بنەماكانی ڕەوایەتیپێدەری ئەو سیستەمە سیاسییە نادیموكراتییانە دەبینرێن. لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین كە ئەم بزووتنەوە نوێیانە و كاریگەرییان لەسەر شۆڕشی دیموكراسیخوازانە و ڕزگاریخوازانەی كورد بەگشتی و، هەروەها هەڕەشە و دەرفەتەكانی بخەینە ڕوو. لە ڕوانگەیەكی ترەوە، ئەم نووسینە هەوڵ دەدات پانتای كار و بوار و ئامانجی بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكان كە سنووری كار و چالاكی و تەنانەت گوتاری حزبە سیاسییەكان تێ دەپەڕێنێت شرۆڤە بكات.

چییەتی بزووتنەوە كۆمەڵایەتییە نوێیەكان

لە ڕابردوودا "حزبی سیاسی" تاكە ڕێكخراو یاخود میكانیزم و دەرفەت و چوارچێوەیەك بوو، كە وای دەكرد تاكەكان سەرەڕای وردە-ناسنامە جیاوازەكەیان خۆیانی تێدا ببیننەوە و داواكاری و بەرژەوەندییەكانیان لە ڕێگەی گەیشتنە دەسەڵات یاخود هەوڵدان بۆ گەیشتن بە دەسەڵات دەستەبەر بكەن یاخود لە چوارچێوەیدا دووبارە ناسنامەیەكی نوێ وەربگرنەوە. بەم واتایە كە حزبە سیاسییەكان (بەتایبەت لە وڵاتە نا-دیموكراسییەكان) تاكە ئامرازی دەستەبەركردنی ویست و داواكاری و پاراستنی ناسنامەكان بوون و، هەوڵ دەدرا كە لەم چوارچێوەیدا هەموو كێشە و گرفتەكان چارەسەری گونجاوی بۆ بدۆزرێتەوە. بۆ نموونە حزبە چەپ و كۆمۆنیستەكان بە پێناسەكردن و چوارچێوەیەكی ناسنامەیی بۆ چینی كرێكاران، هەموو كێشە و گرفتەكانیان لەم چوارچێوەیەدا پێناسە دەكرد و ڕێگەچارەیان لە ڕزگاریی ئەم چینە و گرتنەدەستی دەسەڵات دەبینی و، پرس و بابەتەكانی دیكەیان بە پەراوێزی و لاوەكی دەزانی یاخود پێیان وا بوو كە پاش گرتنەدەستی دەسەڵات لە لایەن پرۆلیتاریاوە هەموو ئەم پرس و بابەت و كێشانە چارەسەر دەبن. كەوابوو، لە ڕوانگەی ئەوانەوە پرسە ئابوورییەكان كرۆكی هەموو پرسەكانی دیكە بوو.

 بەڵام بە هۆی گۆڕانكارییە خێراكان لە بوارە جۆراوجۆرەكانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و تەنانەت تەكنەلۆژی و... و، هەروەها پێشكەوتنی كۆمەڵگەكان و تەنانەت زیاتر وێكچوونی كێشەكانیان و، هەروەها هاوبەشیی دوولایەنە و چەندلایەنە لە نێوانیاندا لە ڕێگەی دیاردەی بەجیهانیبوونەوە، چەندین كێشە و گرفتی نوێ سەری هەڵداوە كە وا دەكات تاكەكانی كۆمەڵگە لە دەرەوەی چوارچێوەی حزبە سیاسییەكانەوە هەوڵی خەبات بۆ چارەسەری گرفت و كێشەكان و، هەروەها دەستەبەركردنی ماف و ئازادییەكانیان بدەن. بە لانی كەم لە چوار بواردا بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان ڕەهەندی جیهانییان هەیە وەكوو: بزووتنەوەكانی ژینگە، بزووتنەوەكانی ئاشتی و ئاشتبوونەوە (صلح)، بزووتنەوەكانی ژنان، بزووتنەوەكانی كرێكاری كە ئامانجیان كاریگەری لەسەر دەوڵەت-نەتەوەكان بووە، بەڵام سنووریان بۆ خۆیان دانەناوە؛ ئەو بزووتنەوانەی كە لەژێر كاریگەریی شۆڕشی زانیاری و تەكنه‌لۆژی و پەیوەندی پەرەیان سەندووە و، هەر ئەمەیش بووه‌ته‌ هۆی ئه‌وه‌ی كە سنوورەكانی دەوڵەت-نەتەوە و بزووتنە كۆمەڵایەتییەكان هاوتەریب نەبن.

ئەم بزووتنەوانه‌یش زیاتر لە پاش دەیەی 60ی زایینی سەدەی ڕابردوودا سەریان هەڵداوە و، لە بری ڕوانگەی ستراتیژی-تەوەر Strategy Oriented))ی حزبە سیاسییەكان، زیاتر ڕوانگەیەكی ناسنامە-تەوەر (identity Oriented)یان هەیە. باشترین نموونەیش بزووتنەوەكانی مافە مەدەنییەكان و بزووتنەوەكانی مافی دەنگدانی ژنان لە ڕابردوو و بزووتنەوەكانی كەمینە نەتەوەیییەكان، ئایینی و مەزهەبی و ژنان و بزووتنەوەكانی ژینگەیی یاخود سەوزەكان و ئاشتی و دژایەتیی بڵاوبوونەوەی چەكی ئەتۆمی و، هەروەها بزووتنەوە جیاوازەكانی ناسنامەیی وەكوو: گەنجان، كۆچبەران، ڕەشپێستەكان یاخود ڕەنگینپێستەكان، دووڕەگەز یاخود هاورەگەزخوازەكان و هتد.

بۆیە دەتوانین بڵێین كە بە شێوەیەكی گشتی بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان، جۆرێكه‌ لە ڕەفتاری كۆمەڵایەتی لە پەیوەندیی نێوان تاك و گرووپە كۆمەڵایەتییەكاندا.بەو واتایە كە بزووتنەوەی كۆمەڵایەتی، ڕەفتارێكی بەكۆمەڵە و بەم پێیەیش وه‌ڵامدانەوەی تاكەكانە بۆ پرس و دیاردە یاخود كێشە و گرفتێك لەو كۆمەڵگەیە لە چوارچێوەی ئەم ڕەفتارە بەكۆمەڵەدا. لێرەوە دەبینین كە تاكەكان لە ڕێگەی ئەم بزووتنەوانەوه‌ كە وەكوو پێشتر پەیڕەوی لە ڕێكخستنێكی توكمەی حزبی یاخود ڕێكخراوەیی ناكەن، هەوڵی دروستكردنی كاریگەری و ئەكتی كۆمەڵایەتی و پاشان سیاسی دەدەن.

تایبەتمەندیی بزووتنەوە كۆمەڵایەتییە نوێیەكان

نەبوونی ڕێكخستنێكی كۆنكریتی و كلاسیكی وەكوو حزبە سیاسییەكان

ئەم تایبەتمەندییە وا دەكات، كە تاك و گرووپە كۆمەڵایەتییەكان لە چوارچێوەی بزووتنەوە نوێیەكاندا خۆیان ببینەوە. ئەم خاڵە هەم هەڕەشەیە و هەمیش دەرفەت. بەم واتایە چیتر هەموو تاكەكان تەنیا لە چوارچێوەی حزبی سیاسیدا خۆیان نابیننەوە، بەڵكوو لەو بزووتنەوە نوێیانەدا هەوڵی چالاكیی كۆمەڵایەتی و دەستەبەركردنی ماف و ئازادییەكانیان دەدەن. بۆیە ئەوە دەرفەت دەداتە حزبەكان كە بە خوێندنەوەی نوێ بۆ شێوازی خەبات لەم بوارەدا كار بكەن و، بە ڕوانینێكی نوێوە بڕوانە چۆنێتیی ڕێكخستن و میتۆدەكانی خەبات، چ لە ئاستی ناوخۆی كوردستان و چ لە ئاستی وڵاتانی بیانی و تاراوگەدا. چونكە تێچووی خەبات لە چوارچێوەی بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان زۆر كەمترە و، لە هەمان كاتیشدا "تاك" بە ناسنامەی جۆراوجۆری كۆمەڵایەتی و كەلتووری و تەنانەت چینایەتی و ڕۆشنبیرییەوە دێتە پاڵ ئەم بزووتنەوانە؛ بەڵام لە هەمان كاتیشدا داواكارییەكان دەتوانن ئالنگاری (ته‌حه‌ددا)ی جددی بۆ دەسەڵات دروست بكەن.

پێویستنەبوونی ڕێبەر یاخود كەسێكی دیاریكراو وەكوو نوێنەری ئەو بزووتنەوەیە

هەرچەندە لەوانەیە كەسێك یاخود چەندین كەسی ناسراو و بەناوبانگ و خاوەن كاریزما لەو بزووتنەوانەدا ببینرێت، بەڵام ئەوە بە واتای ئەوە نییە كە بزووتنەوە نوێیەكان بەبێ بوونی سەركردە و ڕێبەر بوونیان نییە. لێرەوە ئەم تایبەتمەندییە دەبێتە هۆی ئەوەی كە حزبە سیاسییەكان بتوانن لە دەرەوەی ململانێی حزبی و كەسی كار بكەن و بەبێ ئەوەی كە لایەن یاخود كەسیك هەوڵی كۆنترۆڵ بدات یاخود توانای ئەوەی هەبێت كە لە هەموو بوار و ڕەهەندەكانی خەبات چالاك بێت، ئەوە خودی تاكەكان ڕێبەر و بەڕێوەبەر دروست دەكەن.

ئەمەیش نەك هەڕەشە نییە بەڵكوو دەرفەتێكە بۆ خەباتی ڕزگاریخوازی و مافخوازانەی كورد لە كوردستان لە هەموو بەشەكانییەوە و دەربازبوون لە ململانێی تاكەكەسی و، هەروەها كۆنەبوونەوەی تاك و گرووپە كۆمەڵایەتییەكان لە چوارچێوەی ڕێبەرایەتییەكی دیاریكراودا. هەرچەندە لە قۆناغەكانی پێشكەوتووی خەباتدا ڕۆڵی ڕێبەرایەتی بەرجەستە دەبێت، بەڵام نەبوونی سەركردەی دیار و كاریزما لە گۆڕەپانەكەدا دەبێتە هۆی ئەوەی كە بزووتنەوەكان بەسانایی سەركوت نەكرێن.

پەیوەندییەكان لەم بزووتنەوە نوێیانەدا بە شێوەی ئاسۆیییە نەك ستوونی

ئەم تایبەتمەندییە وا دەكات، كە تاكەكان خۆیان لە پرۆسەی خەباتی مەدەنیی خۆیاندا ڕێكخستن بكەن و گرێدراوی هیچ ڕێكخستنێكی دیكە نەبن. ئەمەیش دەتوانێت دەرفەتیك بێت بۆ بەرفراوانكردنی بوارەكانی خەبات لە كۆمەڵگەی كوردستاندا؛ هەروەها تێچووی خەبات لە سیستەمە داخراو و پۆلیسییەكانی وەكوو كۆماری ئیسلامی و تەنانەت توركیادا كەمتر دەكاتەوە.

قەبارەی بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكان

ئەم بزووتنەوانە دەتوانن گەورە و بچووك یاخود بەرفراوان و سەروونەتەوەیی یاخود لە ئاستی نەتەوەیی و ژێر-نەتەوەییدا بن. ئەم تایبەتمەندییە وا دەكات كە داواكارییە ناوچەیییەكان گرێدراوی داواكارییە جیهانییەكان بێت. بەم واتایە لە لایەك هەڕەشەیە بۆ ئەو ڕێكخراو و حزبە سیاسییانەی كە خۆیان لەگەڵ ئاڵوگۆرەكانی كۆمەڵگە ناگونجێنن و، لە لایەكی تریشەوە دەرفەتە بۆ حزبە سیاسییەكانی كوردستان. بەم واتایە كە دەبێتە هۆی ئەوەی تاك و گرووپە كۆمەڵایەتییەكانی كوردستان، خۆیان لە بوار و ڕەهەندە جۆراوجۆرە ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتییه‌كاندا، لەگەڵ تاك و گرووپەكانی كۆمەڵگەكانی دیكەی پێشكەوتوو و ئازاددا بەراورد بكەن. ئەمەیش جووڵە و بزاڤی كۆمەڵگە خێراتر و هەستیارتر دەكات و ڕێگە لە چەقبەستووییی سیاسیی كۆمەڵگە لە ڕێگەی هێز و سەركوتەوە دەگرێت. بەم واتایە كە چیتر دەسەڵاتی زاڵ و ئایدیۆلۆژیی زاڵی فەرمی و دەوڵەتی ناتوانێت بەهاكانی تاكەكان پێناسە بكات و تاكەكان لەو چوارچێوە سیاسی و یاسایی و بەهایییەدا درێژە بە ژیانی خۆیان بدەن.

یاساییبوون و نایاسایبوونی بزووتنەوەكان

ئەم بزووتنەوانە دەتوانن یاسایی یاخود نایاسایی بن. بەم واتایە كە بەپێی جۆری داواكاری و ئەندامانی ئەم بزووتنەوەیە لە لایەك و، ژینگەی كۆمەڵایەتی یاخود سیستەمی سیاسیی دیموكراتیك یان نا-دیموكراتیكبوونی دەوڵەتان لە لایەكی ترەوە، ئەم بزووتنەوە نوێیانە پێناسەی یاسایی یاخود نا-یاسایی وەردەگرن. بۆیە ئەم پرسە شتێكی كۆنكریتی نییە. لێرەوە، بۆ نموونە لێرەدا سیستەمە داخراوەكان‌- وەكوو كۆماری ئیسلامی- بە هۆی سروشتیانه‌وه،‌ هەر بزووتنەوەیەكی كۆمەڵایەتی بە دژی بنەماكانی سیستەمی سیاسیی خۆیان دەزانن و لە هەمان كاتیشدا بە هۆی لاوازیی توانای سیستەمییەوه‌ توانای وه‌ڵامدانەوەی داواكارییەكانی خەڵكیان نییە. كه‌واته‌ ئەوە دەرفەتێكی زێرین بۆ بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان لە كوردستان دێنێتە ئاراوە. بۆیە هەر ڕێكخستنێكی كۆمەڵایەتی، دەتوانێت هەڕەشە بێت بۆ سیستەمی سیاسی و یاسایی و مەعریفیی پێناسەكراوی ئەو دەوڵەتە.

هەڵكشان و داكشان لە نێوان ڕیفۆرم و ڕووخانی سیستەمدا

ئەم بزووتنەوانە دەتوانن بگەنە ئاستی ڕووخان یاخود گۆڕینی هەموو جومگە سەرەكییە كۆمەڵایەتی، كەلتووری، ئابووری، یاسایی و تەنانەت سیاسییه‌كان. لە لایەكی تریشەوە داواكاری و ویستی ئەو بزووتنەوانە، دەكرێت تەنیا لە چوارچێوەی سیستەمی زاڵ و هەنووكەیی و بەم پێیەیش ڕیفۆرمخوازانە بێت. بەڵام ئەوەی كە ناسنامه‌ی ڕووخێنەر یاخود ڕیفۆرمیست دەداتە ئەم بزووتنەوانە، لە لایەك بۆ ئاستی داواكاری و ئەم پرسانە دەگه‌ڕێتەوە كە ئەو بزووتنەوەیە لە پێناویدا دامەزراوە و دروست بووە و، لە لایەكی دیكەیشەوە بۆ سروشتی ئەو كۆمەڵگە و سیستەمە سیاسییە دەگه‌ڕێتەوە كە ئایا توانای وه‌ڵامدانەوەی داواكارییەكانی ئەو بزووتنەوەیەی هەیە یان نا؟ بەڵام بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان بەگشتی لە نێوان شۆڕش و ڕەفتاری یاساییدان. لە چوارچێوەی كۆماری ئیسلامییشدا بە هۆی ناڕەزایەتی و ڕووداوەكانی ئەم دوایییەی شارەكانی ئێران، و بەپێی سروشتی سیاسی و یاساییی ئەم سیستەمە سیاسییەی ئێستای ئێران و، هەروەها كۆتاییی پرۆژە یاخود گەمەی سیاسیی ڕیفۆرمخوازی-بناژووخوازیی ڕەوایەتی و مانەوەی ئەم سیستەمە سیاسییە كەوتۆتە ژێر هەڕەشە و مەترسیی جدییەوە. لێرەوە ئەم بزووتنەوە نوێیانە فۆرم و شێوازی ڕووخێنەر وەردەگرن؛ ئەمەیش دەرفەت بۆ حزبە سیاسییەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان دەخوڵقێنێت.

بزووتنەوە نوێیەكان و پرسی ناسنامە

له ‌ڕاستیدا كاتێك كه‌ گرووپ یاخود كه‌مینه‌یه‌كی ئایینی، نه‌ته‌وه‌یی و ئیتنیكی ڕووبه‌ڕووی گوشار و چه‌وسانه‌وه‌ و سه‌ركوت یاخود په‌راوێزخستن و جیاكاری ده‌بێته‌وه‌ به‌ هۆی ته‌نیا ئه‌ندامبوون له‌ پێكهاته‌یه‌كی ناسنامه‌ییی تایبه‌ت، ئه‌وه‌ ئه‌و كاته پێكهاته‌ و گرووپه‌ ناسنامه‌یییه‌كه‌‌ چه‌ند ستراتیژی یاخود دكتۆرینێك (ئاشتییانه‌ یاخود به‌توندوتیژی) ده‌گرێته ‌به‌ر، بۆ ئه‌وه‌ی ئاسایشی ناسنامه‌ییی خۆی بپارێزێت و مافه‌كانی ده‌سته‌به‌ر بكات. لێره‌وه‌ به ‌شێوه‌یه‌كی گشتی سێ دكتۆرینی سه‌ره‌كی له‌ ئارادایه‌:

١- مافی دیاریكردنی چاره‌نووسی نه‌ته‌وه‌یی: گرووپه‌ ناسنامه‌یییه‌ نه‌ته‌وه‌یی و ئیتنیكییه‌كان ئه‌م دكتۆرینه‌ بۆ سه‌ربه‌خۆیی و به‌ده‌ستهێنانی سه‌روه‌ریی نه‌ته‌وه‌یی ده‌گرنه ‌به‌ر؛ بۆ نموونه‌ كورد.

٢- ده‌سته‌به‌ركردنی مافی خه‌ڵكی خۆجێ (لۆكاڵ): گرووپی خۆجێ و ڕه‌سه‌نی ناوچه‌یه‌ك كه‌ به ‌درێژاییی مێژوو خاك و ناوچه‌كه‌یان داگیر كراوه‌. ئه‌م گرووپانه‌ به‌پێی چه‌ندین ڕێككه‌وتننامه‌ی نێوده‌وڵه‌تی هه‌وڵی به‌فه‌رمیناسینی ئه‌و مافه‌یان له‌ ناوخۆی ده‌وڵه‌تاندا ده‌ده‌ن بۆ داننان، پاراستن و ده‌سته‌به‌ركردنی مافه‌كانیان؛ بۆ نموونه‌ سوورپێسته‌كان له‌ ئه‌مریكا.

٣- به‌ده‌ستهێنانی مافی كه‌مینه‌كان: كه‌مینه‌ و پێكهاته‌ جیاوازه‌كانیش له‌ هه‌ر ده‌وڵه‌تێكدا هه‌وڵی ئه‌وه‌ ده‌ده‌ن كه‌ به‌پێی یاسا و جاڕنامه‌ و ڕێككه‌وتننامه‌ نیوده‌وڵه‌تییه‌كان له‌ چوارچێوه‌ی ده‌وڵه‌تیكدا مافه‌كانیان بپارێزن و به‌فه‌رمی بناسێنن؛ بۆ نموونه‌ كه‌مایه‌تییه كه‌لتووری و زمانی و‌ ئایینییه‌كان له‌ وڵاتان.

لەم بزووتنەوە نوێیانەدا، دەكرێت ئیمە چەندین ناسنامەی جیاواز و تەنانەت حزبی سیاسیی جیاواز ببینین. بەم واتایە كە پرس و ئاستی داواكارییەكان سنووری حزبەكانیش تێ دەپەڕینێت. بۆ نموونە لە پرسەكانی ژینگەدا لەوانەیە چەندین ناسنامەی جیاواز و، هەروەها حزبی جیاواز ئەندامانیان پەیوەست بەم بزووتنەوەیە بن، یاخود لە پرسەكانی تایبەت بە ژنان و هتد. ئەم تایبەتمەندییە وا دەكات كە جۆریك لە یەكگرتوویی لە نێوان خەڵكی كوردستان و ویست و داواكارییەكانی لە لایەك و، هەروەها حزبە سیاسییەكانی بۆ نموونە ڕۆژهەڵاتی كوردستان لەگەڵ یەكتری لە لایەكی ترەوە دروست بێت. بۆیە ئەمە دەرفەتێكی زێرین بۆ خەباتی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان دێنێتە ئاراوە؛ چونكە پرس و بابەتەكانی ئەم بزووتنەوانە وا دەكات كە لایەنگران و تەنانەت كەسانی بێلایەنی سیاسییش لە كوردستان تێدا بەشدار بن.

لە ئابوورییەوە بۆ ناسنامە

لە بزووتنەوە كۆمەڵایەتییە كلاسیك یاخود نەریتییەكاندا سروشتی داواكارییەكان زیاتر چینایەتی و ئابووری و سیاسی بوون، بەڵام ئەم بزووتنەوە نوێیانه‌ زیاتر فۆرمەكانی تری ناسنامەییی نائابوورییان هەیە. ئەم تایبەتمەندییە وا دەكات كە داواكارییەكان ناسنامەیی بن و، كوردیش لەم نێوەندەدا دەتوانێت بەو داواكارییە ناسنامەیییانە شێوازەكانی نوێی خەبات تاقی بكاتەوە كە چیتر تەنیا ئابووری و چینایەتی نین. ئەمەیش یارمەتیدەرە بۆ بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد كە هەڵگری پرسە نەتەوەیی و دیموكراتییەكانی كوردستانە.

لە دەوڵەتەوە بۆ كۆمەڵگە

پانتای كاری بزووتنەوە نەریتییەكان دەوڵەت بوو، بەڵام ئەم بزووتنەوە نوێیانە "بواری گشتی"ی كۆمەڵگە یاخود كۆمەڵگەی مەدەنی، پانتای چالاكی و ڕەفتارەكانیانە. لێرەوەیە كە خەباتی نوێی حزبەكانی كوردستان چیتر ڕوو لە دەوڵەت نییە، بەڵكوو كۆمەڵگە ئامانج و بكەری ئەم خەباتەیە. لێرەیشه‌وه‌یه‌ كە "شار" دەبێتە چەقی خەباتی نوێی ڕۆژهەڵاتی كوردستان و، تاكی كورد لە كوردستان لە چوارچێوەی بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكاندا دەتوانێت ناسنامەی خۆی و بەم پێیەیش ماف و ئازادییەكانی دەستەبەر بكات. لێرەوەیە كە حزبەكان زیاتر ڕۆڵی ڕێكخەریان هەیە نەك ڕێبەر و پێشەنگی خەبات؛ بەڵكوو ئەوە كۆمەڵگەیە كە بكەری سەرەكییە و گۆڕەپانی سیاسەت و ئەكتەرە كۆمەڵایەتییەكانە. بەم پێیەیش دەرفەتێكی دیكە دێتە ئاراوە، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ بزووتنەوە نوێیەكان لە لایەن دەسەڵاتەوە كۆنترۆڵ ناكرێن و، ئەوەیش دەرفەت دەداتە حزبە سیاسییەكان كە ئەو بۆشایییە پڕ بكەنەوە.

لە قۆرخكارییەوە بۆ فرەیی

بوونی "فرەیی"، تایبەتمەندیی سەرەكیی بزووتنەوە كۆمەڵایەتییە نوێیەكانە، لە كاتێكدا لە بزووتنەوە نەریتییەكاندا كۆمەڵگە زیاتر بەرەو یەكدەستكردن و یەكگرتووییی هەموو كۆمەڵگە ئاراستە دەكرا. لێرەوەیە كە هەم ئەم بزووتنەوانە دەبنە دەرفەت بۆ ڕۆچوون و بەرجەستەكردنی داواكاریی ڕەوای نەتەوەییی كورد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان و تێوەگلاندنی زۆرینەی تاكەكان بە هەموو ویست و داواكارییەكانیان لە خەبات لە دژی كۆماری ئیسلامی و، لە لایەكی تریشەوە هەڕەشەیە؛ بەو واتایەی كە چیتر هەموو تاكەكانی كۆمەڵگە ناچنە ژێر باری ئەجێندا و بەرنامەی حزب یاخود بزووتنەوەیەكی نەتەوەیبی سەرتاسەری. بۆیە ئەم تایبەتمەندییە لە لایەك كێشە بۆ حزبەكانی كوردستان بە ڕوانگەی نەریتی دەخوڵقێنێت، بەڵام لە هەمان كاتیشدا دەرفەتێكە بۆ ئەوەی كە هەموو لایەنە سیاسییەكان پێكەوە كار بكەن و، لە لایەكی تریشەوە هەموو بوار و ڕەهەندەكانی كۆمەڵگە دەبنە گۆڕەپانی خەبات و ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامی و، هەموو چین و توێژەكانی بەپێی داواكاری و بەرژەوەندییەكانیان، دێنه‌ نێو خه‌باته‌وه‌.

لە چەقبەستوویییەوە بۆ بەرفراوانبوونی بنكەی جەماوەری

بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكان، بەپێچەوانەی حزبە سیاسییەكان، بنكەی كۆمەڵایەتییان لە چوارچێوەی ناوچەیەكی جوگرافیی سنووردار یاخود تەسك ناكرێتەوە. بەم واتایە كە بە شێوەی نەریتی، حزبە سیاسییەكان لە ناوچەیەك باڵادەستن بەڵام بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكان بەگشتی و بزووتنەوە كۆمەڵایەتییە نوێیەكان ئەم سنوورە دەبەزێنن. ئەمەیش دەرفەتێكی گرنگە بۆ حزبە سیاسییەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان كە بۆ بەرفراوانكردن و وردكردنەوەی داواكاریی تاك و گرووپەكان كەڵكی لێ وەربگرن. بەو واتایە كە پێشتر ناوچەكانی باشوور یاخود خوارووی كوردستان كە گرنگیی تایبەتیان هەیە بۆ چارەنووسی كورد لەم پارچەیە لە بوارە جۆراوجۆرەكاندا (وەكوو ئایینی و مەزهەبی و ڕێژەی دانیشتووان و جوگرافی و تەنانەت ئابووری و هتد)، ڕۆڵیان لە خەباتدا كەمتر بوو، بەڵام بە هۆی بەهێزبوونی بزووتنەوە نوێیە كۆمەڵایەتییەكان، دەتوانن ئەم سنوورە ببەزێنن و بەپێی ناسنامە خوار-نەتەوەیی و نەتەوەیی و سەروو-نەتەوەیییەكان، گرێ بدرێنەوە بە بزووتنەوە ناسنامەخوازه‌ ڕزگاریخوازەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان و، چیتر ئایین و مەزهەب نابێتەوە ڕێگر لە بەردەم خەباتی نەتەوایەتی و ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ كۆماری ئیسلامیی ئێران.

هاوكاری و كاری هاوبەشی هێزە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان سەرەڕای جیاوازییەكان

نەبوونی ئایدیۆلۆژی لەم بزووتنەوانەدا وا دەكات، كە چیتر حزبە سیاسییەكان نەتوانن تاكەكانی كۆمەڵگە لە چوارچێوەی ئایدیۆلۆژییەكی گشتگیردا كۆ بكەنەوە؛بەڵام لە هەمان كاتیشدا ئەوە دەرفەتێكە كە هەموو حزبە سیاسییەكان، سەرەڕای جیاوازیی ئایدیۆلۆژییه‌كانیان، بتوانن لە كۆمەڵگەدا هاوكاری بكه‌ن و پێكەوە كار بكەن. ئەمەیش گرنگیی تایبەتی بۆ بارودۆخی ئێستای حزبەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان و بزووتنەوە كۆمەڵایەتییەكانی كوردستان هەیە. بەم واتایە كە ناكۆكیی حزب و لایەنە سیاسییەكان نابێتە ڕێگر لە بەردەم گرتنەبەری میتۆدێكی هاوبەشی خەبات و، یه‌كگوتاری لە هەمبەر كۆمەڵگە و، هەروەها جیهانی دەرەوە و تەنانەت ئۆپۆزیسۆنی كۆماری ئیسلامیی ئێراندا بۆ ڕزگاری و دەستەبەركردنی ماف و ئازادییەكانی كورد لە ئەگەری گۆڕانكاری لە سیستەمی سیاسیی ئێستا و داهاتووی ئێران.

چارەسەركردنی ململانێكان

زۆربەی جار داواكاری و ئامانج و ویستی بزووتنەوە كۆمەڵایەتییە نوێیەكان، گەیشتن نییە بە جومگە سەرەكییه‌كانی دەسەڵات یاخود دابەشكردنی پۆستە سیاسییەكان؛ بۆیە ئەوە وا دەكات كە ململانێی نێوان تاك و گرووپەكان و، هەروەها حزبە سیاسییەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستان كەمتر ببێتەوە و، ململانێ بۆ كۆنترۆڵ و دابەشكردنی پۆست و دەسەڵات ببێتە بابەت و پرسێكی هەڵپەسێردراو بۆ داهاتوو و، لە بەرامبەردا هاوكاری و خەبات ببێتە بابەت و پرسێكی هەنووكەیی و ئەولەوییەتی تاك و گرووپ و حزبەكان. ئەوەیش گەورەترین دەرفەتە بۆ ڕزگاربوونی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی كورد لە ڕۆژهەڵات لە ناكۆكییە ئایدیۆلۆژی و بیروبۆچوونە تاكەكەسییە پێكناكۆكەكان و، هەروەها بۆ تێپەڕاندنی ناكۆكییە ناوخۆیییەكانیان.

جەنگی هێماكان و فرەڕەهەندكردنی خەبات

بێجگە لە بزووتنەوە سیمبولیكەكان، بە هۆی ئەوەی كە سروشت و داواكاریی ئەم بزووتنەوانە یان زۆر "گشتییە" یاخود زۆر "تایبەتە"، وا دەكات كە حزبە سیاسییەكانی ڕۆژهەڵات و، هەروەها تاكەكانی كۆمەڵگە هەموو بوار و ڕەهەندێك وەكوو دەرفەت و گۆڕەپانی خەبات ببینن. لێرەوەیە كە خەباتی فرەلایەن و فرەڕەهەند دەست پێ دەكات و، كۆماری ئیسلامی ناتوانێت بە ئامرازە نەریتییەكانی سەركوتكردن كۆمەڵگە كۆنترۆڵ و چاودێری بكات.

كۆبەند

بزووتنەوە كۆمەڵایەتییە نوێیەكان هەم بوار و دەرفەتی نوێی خەبات لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان دەخوڵقێنن و هەم خۆیشیان لە بۆشاییی ئامادەنەبوونی حزبە سیاسییەكان لە ڕۆژهەڵات دەتوانن ڕۆڵی ئەكتەر ببین و ڕێگە نەدەن ئەم بۆشایییە لە لایەن دەوڵەتەوە پڕ بكرێتەوە. بۆیە ئامراز، هۆكار و هۆیەكانی ڕاگەیاندن لە سەردەمی ئێستادا، دەتوانن ڕۆڵی دەزگای ڕێكخستن و ڕاهێنان و پەروەردەكردن، هەروەها پەیوەندی، لەڕووی لەپێوەندیبوونی تاك و گرووپە كۆمەڵایەتییەكانی ڕۆژهەڵاتی كوردستاندا ببینن. هەروەها دەكرێت پرس و بوارەكانی خەبات، گرێ بدرێتەوه‌ به‌ ئاستی سەرتاسەری ئێران و، هەروەها دەرەوەی ئێرانیش.

ڕووداوەكانی خۆپێشاندان و ناڕەزایەتیی بەرفراوانی جەماوەریی ئەم دوایییەی ئێران لە ساڵی ڕابردوو و ڕۆڵی بەرچاوی ژنان و گەنجان لە شارە جیاوازەكان، ڕاستی و گرنگیی ڕۆڵی ئەم بزووتنەوانە و، هەروەها كاریگەرییانی لە پرس و بوارە جیاوازەكان دەرخست. لە لایەكی دیكەیشەوە لە دۆخی ئامادەنەبوونی ئۆپۆزیسیۆن لە ئێران، ئەو بزووتنەوانە وەكوو بزووتنەوەی ژنان (دژایەتیی سەرپۆش یاخود حیجابی زۆرەملێ) توانیویانە ئەو بۆشایییە پڕ بكەنەوە.

 هەرچەندە ئەوە بە واتای كۆتاییی كاریگەری حزبە سیاسییەكان نییە، بەڵكوو ئەوە نیشاندەری سەرهەڵدانی دەرفەت و سەردەم و، هەروەها هزر و ڕوانگەیەكی نوێیە لە هەمبەر میتۆد، شێواز و فرەییی ئەكتەرەكان و خوڵقاندنی بوار و ڕەهەندەكانی نوێی خەبات لە دژی كۆماری ئیسلامیی ئێران. بۆیە پێویستە حزبە سیاسییەكان بە گرنگیی تایبەتەوە لەم بابەتە بڕوانن و خۆیان لەگەڵ ئەم گۆڕانكارییانە بگونجێنن، بۆ ئەوەی بزووتنەوە كۆمەڵایەتییە نوێیەكان بەهێز بكرێت و لە ڕووی ناسنامەی نەتەوەییشەوە ببنە هێزێكی شوێندانەری كارا. ئەمەیش لە ڕێگەی خوێندنەوەی نوێ و پێناسەكردنی ئەركی نوێ بۆ حزبە سیاسییەكان و، هەروەها كەڵكوەرگرتن لە هەموو جۆرەكانی ئامراز و بەرهەمە مۆدێرنەكانی پەیوەندی و ته‌كنه‌لۆژیی زانیارییەوە دستەبەر دەكرێت.

خاڵی گەوهەری ئەوەیە كە بە  هۆی جیاوازی لە نێوان وڵاتانی دیموكراتیك و نادیموكراتیك لە هەموو بوار و ڕەهەندەكاندا، بزووتنەوە كۆمەڵایەتییە نوێیەكان لە وڵاتانی نا-دیموكراتیكدا دەتوانن ببنە هۆی گۆڕانكاریی ڕیشەیی لە سیستەمی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و...، بەڵام لە وڵاتانی دیموكراتیكدا ئەمە نابینرێت و زیاتر لەو بوار و پرس و بابەتانەدا گۆڕانكاری دەكرێت كە لە چوارچێوەی داواكاریی خەڵك و سیستەمدان؛ كە ئەمەیش دەگەڕێتەوە بۆ سروشت و ناسنامەی سیستەمی سیاسی و تواناكانی ئەو سیستەمە لە وه‌ڵامدانەوەی داواكارییەكان و خۆگونجاندن لەگەڵیاندا.

بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە:

Joseph R. Gusfield, Hank. Johnston, Enrique Larana, (1994); New Social Movements: From Ideology to Identity, Temple University Press.

https://www.ssc.wisc.edu/~oliver/SOC924/Articles/JohnstonLaranaGusfieldIdentitiesgrievancesandnewsocialmovements.pdf

http://faculty.sites.uci.edu/polletta/files/2011/03/2001-Polletta-and-Jasper-Collective-Identity.pdf

https://pdfs.semanticscholar.org/64c8/328c26d1819142d8ea6348db1b61ce475a1f.pdf