 |
پێشەكی:
پرسی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی هەرێمی كوردستان كاردانەوەی جیاجیای ناوچەیی و نێودەوڵەتیی لێ كەوتەوە. پاش ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی لە 25-9-2107، بێجگە لە چۆنێتیی كاردانەوەی حكوومەتی ناوەندیی عێراق، ئەوەی كە بۆ كوردستان بۆ قۆناغی پاش ڕیفراندۆم و كاركردن بە ئاكامەكانی ڕیفراندۆم بۆ گەیشتن بە سەربەخۆیی و كەمكردنەوەی ئاسەوارە نەرێنییەكان و مەترسییەكانی گرنگە بریتییە لە خوێندنەوەی ململانێ ناوچەیی و نێودەوڵەتییەكان و چۆنێتیی بەڕێوەبردنی پرس و قەیرانە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەكان لە نێوان ئەكتەرە كاریگەرەكان لە هاوكێشە سیاسییە ناوچەیی و سەرووناوچەیییەكان. بۆ نموونە هەڵوێستەكانی ئەمریكا و ڕووسیا بەپێی بەرژەوەندییە پێناسەكراوەكانیان لە هەمبەر ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی باشووری كوردستان جیاوازییان هەیە. بۆ ئەم مەبەستە هەوڵ دەدەین تیشك بخەینە سەر ئەم هاوكێشە ناوچەیی و نێودەوڵەتییانە.
بەڕێوەبردنی قەیران و پرسە نێودەوڵەتییەكان
هەر ئەكتەرێك بەپێی كۆمەڵێك فاكتەری ناوخۆیی، ناسنامەیی، مێژوویی، ئایدیۆلۆژی، ئابووری و تەنانەت هزری و ئابوورییەوە پێناسەیەكی جیاوازی بۆ بەرژەوەندییەكانی خۆی هەیە. بەم پێیەیش میكانیزم و ڕێوشوێنی تایبەت بۆ بەڕێوەبردنی پرس و قەیرانە نێودەوڵەتی و ناوچەیییەكان دەگرێتە بەر. بۆ نموونە چین بە هۆی ستراتیژیی ئابووری و تێگەیشتن لەوەی كە بەهێزبوون لە سیستەمی نێودەوڵەتی و لە ئاستی ناوخۆییدا، بە هاوكاری لەگەڵ ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و، هەروەها دەوڵەتانی پێشكەوتووی ڕۆژاوایی و ئەمریكا دەبێت، هەوڵی هێنانەئارای وێنایەكی ئاشتیخواز لە چین لە ئاستی نێودەوڵەتیدا دەدات.
بەڵام هەر ئەم دەوڵەته لەسەر ناوچەی سنووری دەرەوەی نزیكی خۆی وەكوو كۆریای باكوور و تایوان و بەگشتی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، هەوڵ دەدات كە بە گوشاری سیاسی و ئابووری لەسەر ئەمریكا، ڕێگە نەدات كە ئەمریكا تاكلایەنە دەستێوەردان بكات و، هەستیارییەكان و بەرژەوەندی و ئاسایشی دەوڵەتی چین لەبەرچاو نەگرێت. بەڵام لە ناوچەی دوورتر وەكوو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چینییەكان هەوڵ دەدەن كە كارتە سیاسییەكان لەگەڵ بەرژەوەندییە ئابوورییەكانیان بگۆڕنەوە، كە بۆ ئەوان ئەولەوییەتی هەیە.
لە لایەكی تریشەوە ڕووسیا كە لە پاش كۆتاییی جەنگی سارد، لە زلهێزێكی جیهانییه‌وه بوو بە هێزێكی ناوچەییی گەورە، هەوڵ دەدات ڕۆڵ و پێگەی خۆی دووبارە بەدەست بێنێتەوە، بەتایبەت لە پاش ساڵی 2000ەوە و لە سەردەمی سەرۆكایەتیی "ڤلادیمیر پووتین". بۆ ئەم مەبەستەیش هەموو ڕەگەزەكانی هێزیان، وەكوو جبەخانەی سەربازی و توانای ئەتۆمی و دیپلۆماسیی وزە، لە هەمبەر ئەمریكا و ئەوروپا بەكار دێنن. بەڵام ئەوەی كە جێگەی سەرنجە ڕووسیا لە پاش جەنگی سارد لە بری دابەشكردنی هاوكێشە سیاسی و جیۆسیاسییەكان بۆ سەر دوو بەرەی ئایدیۆلۆژیی كۆمۆنیزم و كاپیتالیزم، هاوكێشە و پرسە سیاسییەكان بەسەر دوو ناوچەی دەرەوەی نزیك (Near abroad) و دەرەوەی دوور (Far abroad)دا دابەش دەكات و، بەپێی ئەم دوو ناوچەیە كاردانەوەی بۆ پرسەكان و قەیرانەكان دەبێت.
هەر بۆیەیشە ڕووسیا نفووزی ڕۆژاوا و ئەمریكا و ناتۆ لە سنووری دەرەوەی نزیكی خۆی بە هیچ شێوەیەك قبووڵ ناكات و كاردانەوەی توند، تەنانەت سەربازیی دەبێت، بۆ نموونە: كاردانەوە و دەستێوەردانی ڕووسیا لە قەیرانی جۆرجیا و ئۆكراینا و پرسی وزە و نفووزی ناتۆ و ئەمریكا و، هەروەها دژایەتی لەگەڵ قەڵغانی مووشەكی لە ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا (چێك و پۆلۆنیا). بەگشتی هەڵوێستی ڕووسیا، ناوچەی دەرەوەی نزیكی خۆی توند و لە ناوچەی دەرەوەی دوور وەكوو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەپێی بەرژەوەندی و ململانێی لەگەڵ ئەمریكا دەبێت، بۆ نموونە پرسی سووریا. بەڵام ڕووسیا بۆ پاراستنی بەرژەوەندییە ئابووری و سیاسی و ئاسایشییەكانی لە ناوچەی دەرەوەی نزیكی خۆی، پێویستیی بەوە هەیە كە لە ناوچەی دیكە وەكوو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ململانێكانی بەڕێوە بەرێت بۆ ئەوەی وەكوو كارتی گوشار لە هاوكێشە ئاسایشی، سیاسی، ئابووری و جیۆسیاسییەكاندا بەكاریان بێنێت؛ ئەمەیش دەتوانێت هاوكێشەكانی ناوچەكە بگۆڕێت. خاڵێكی گرنگ ئەوەیە كە هەموو ئەكتەرەكان لەسەر پرسەكان و لە ناوچەكانی جیهاندا بەدوای بەدەستهێنان و زیاتركردنی هێزی خۆیانەوەن تاوەكوو سیستەمێكی نوێی نێودەوڵەتی لە قازانجیان بێتە ئاراوە.
كێبڕكێی ئەمریكا و ڕووسیا: بەڕه‌ێوبردنی ململانێكان
ئەمریكا هەوڵ دەدات هێژموونیی جیهانیی خۆی بپارێزێت، هەرچەندە هاتنەسەركاری "دۆناڵد ترامپ" و چۆنێتیی تێڕوانینی بۆ پرسە ناوچەیی و جیهانییەكان و زاڵبوونی ڕوانگەی ئاسایشی ئابووری، گۆڕانكاریی لە شێواز و ئامرازەكاندا دروست كردووە، به هاتنه‌سه‌ركاری دۆناڵد ترامپ، ئیداره‌ی نوێی ئه‌م وڵاته هه‌وڵ ده‌دات په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ وڵاتانی سوننه و عه‌ره‌بی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست توندوتۆڵتر بكات، كه له سه‌رده‌می سه‌رۆكایه‌تیی "باراك ئۆباما"دا به هۆی دڵه‌ڕاوكێكانیان له ڕێككه‌وتنی ئه‌تۆمیی نێوان كۆماری ئیسلامیی ئێران و وڵاتانی 5+1 به‌ره‌و ساردوسڕی چوو بوو.
به‌م پێیه، ئه‌مریكا هه‌وڵ ده‌دات له لایه‌ك له‌گه‌ڵ وڵاتانی گرنگی سوننه، وه‌كوو سعوودیا، میسر و ئۆردن، په‌یوه‌ندییه‌كی توندوتۆڵتری له ناوچه‌كه‌دا هه‌بێت و، له لایه‌كی تره‌وه ئابڵووقه و گوشار و سزا و چاودێرییه‌كانی سه‌ر ئێران قورستر بكات. ئیداره‌ی نوێی ئه‌مریكا، به‌رده‌وام ئێرانی به هه‌وڵی پشێوی و ناسه‌قامگیركردنی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و به یارمه‌تیدانی ملیشیا و گرووپه تیرۆریستییه‌كان تۆمه‌تبار كردووه و، ئێرانی به سه‌رچاوه‌ی نائامنی و كێشه‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست زانیوه. بۆیه هه‌موو هه‌وڵی ئه‌مریكا ئه‌وه‌یه كه بێجگه له‌وه‌ی كه له عێراق و سووریا جه‌نگی دژی تیرۆر (داعش) ده‌كات، له هه‌مان كاتدا ڕێگه نه‌دات كه ئه‌مه دواجار به قازانجی ئێران ته‌واو ببێت.
به‌م مانایه‌ی كه ئێران له ڕێگه‌ی ئه‌كته‌ره ناده‌وڵه‌تییه‌كانه‌وه هه‌وڵی ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ده‌دات؛ كه ئه‌مه‌یش هه‌ڕه‌شه‌یه بۆ ئه‌مریكا و هاوپه‌یمانانی له ناوچه‌كه‌دا، به‌تایبه‌ت بۆ ئیسڕائیل. بەڵام ئەم پرسە (هێژموونیی ئەمریكا) وەكوو ڕەهەندێكی ستراتیژی لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا، هەر بەردەوامە. بۆیە ئەمریكا چ بە تاكلایەنگەرایی و چ لە ڕێگەی چەندلایەنگەرایی، هەمان مەبەست و ئامانجی هەیە. لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش، ئەمریكا ناتوانێت ڕێگە بدات هێزی تری وەكوو ڕووسیا و چین زاڵ ببن. به شێوه‌یه‌كی گشتی، ئه‌مریكا له پاش جه‌نگی سارد چه‌ند ئامانجێكی ستراتیژیی له ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هه‌بووه:
١- جه‌نگی دژه‌تیرۆر و ڕێگه‌گرتن له گه‌شه‌سه‌ندن و كۆنترۆڵكردنی گرووپه توندڕه‌وه‌كانی وه‌كوو: قاعیده، تاڵیبان، داعش، حه‌ماس، بزووتنه‌وه‌ی ئیسلامی، حزبوڵڵای لوبنان و هتد.
٢ - پاراستنی ئاسایشی ئیسڕائیل له ناوچه‌كه‌دا.
٣- ده‌سته‌به‌ركردنی ئاسایشی وڵاتانی هاوپه‌یمان و دۆستی ئه‌مریكا له هه‌مبه‌ر مه‌ترسییه ئاسایشییه‌كان.
٤- ڕێگه‌گرتن له ده‌ستێوه‌ردان و په‌لهاوێشتنه‌كانی ئێران له ناوچه‌كه و، هه‌روه‌ها ده‌ستپێڕاگه‌یشتنی ئێران به چه‌كی ئه‌تۆمی و كۆكوژ بۆ تێكدانی هاوسه‌نگیی هێز و هه‌ڕه‌شه له به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ئه‌مریكا و هاوپه‌یمانه‌كانی له‌م ناوچه‌یه.
٥- ڕێگه‌گرتن له باڵاده‌ستیی هێزه سه‌رووناوچه‌یییه‌كانی نه‌یاری ئه‌مریكا، وه‌كوو: ڕووسیا و چین له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست.
٦- به‌ئه‌نجامگه‌یاندنی پرۆسه‌ی ئاشتیی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست (فه‌ڵه‌ستین و ئیسڕائیلییه‌كان).
٧- ڕێگه‌گرتن له دروستبوونی ده‌وڵه‌تی نه‌یار له ناوچه‌كه و، هه‌روه‌ها پێشگرتن له ڕووخانی یه‌كجاره‌كی و ته‌واوی ده‌وڵه‌تانی شكستخواردوو )فاشل) و، كۆنترۆڵكردنی له لایه‌ن گرووپه ئیسلامییه توندڕه‌وه‌كانه‌وه.
٨- بڵاوكردنه‌وه‌ی دیموكراسی و به‌ها لیبراڵی و ئه‌مریكییه‌كان له نێوان وڵاتانی ناوچه‌كه، به‌ڵام به مه‌رجێك له‌گه‌ڵ سه‌قامگیری و پرسه ئاسایشییه‌كانی ناوچه‌كه‌دا دژ نه‌بێت.
بۆ ئەو مەبەستەیش، ئەمریكا هەوڵ دەدات هاوسەنگییەك لە نێوان ئەكتەرە ناوچەیییەكان دروست بكات. پرسی ئاسایشی وزە و دژایەتیی تیرۆریزم و تێكنەچوونی هاوسەنگیی هێز لە قازانجی نەیارانی ئەمریكا، چەقی ئەم ستراتیژییەی ئەمریكان. پرسی كوردیش لەو چوارچێوەیەدا لە ئیدارەی ئەمریكا خوێندنەوەی بۆ دەكرێت. بەڵام پرۆسەی دروستكردنی بڕیار لە ئەمریكا بۆ چارەسەركردنی قەیران و بەڕێوەبردنی ململانێ نێودەوڵەتییەكان، بێجگە لە ڕەهەندی دامەزراوەیی لە ئەمریكا لەژێر كاریگەریی چەندین فاكتەری دیكە وەكوو هاوسەنگی لە نێوان دیموكرات و كۆمارییەكان و، هەروەها ڕای گشتی و ڕاگەیاندن و بەرژەوەندییە ئابوورییەكان و لۆبیگەرییەكان و...دایە. بۆیە سێ كوچكەی كۆشكی سپی و پێنتاگۆن و سوپا و C.I.A جياوازيیان لە تێڕوانیندا هەیە.
بۆ نموونە ئەمریكا تا ساڵی 1994 لەسەر پرسی قەیرانی جیابوونەوەی تەیمووری ڕۆژهەڵات لە ئەندۆنیسیا، پاڵپشتیی لە یەكپارچەییی خاكی ئەو وڵاتە و حكوومەتی ئەندۆنیسیا دەكرد. بەڵام پاش ڕێككەوتنی كۆنگرێسی ئەمریكا لە ساڵی 1994 بۆ پاڵپشتی لە بزووتنەوە دیموكراتیكەكان لە تەیمووری ڕۆژهەڵات، ئیدارەی سەرۆك كلینتۆن لە كۆنفڕاسی ئابووری و پاسێفیك لە ساڵی 1994 لە بەرژەوەندیی خەڵكی تەیمووری ڕۆژهەڵات هەڵوێستی گۆڕی، تاوەكوو لە ساڵی 1999 تەیمووری ڕۆژهەڵات ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی ئەنجام دا و لە ساڵی 2002 سەربەخۆییی خۆی بەفەرمی ڕاگەیاند. ئەوەی كە گرنگە ئەوەیە كە بزانین لە سەردەمی هەر ئیدارەیەكدا لە ئەمریكا، قورساییی چارەسەركردنی كێشەكان و پرسە نێودەوڵەتییەكان بۆ ئەمریكا، دەكەوێتە سەر شانی دامەزاوە یاخود وەزارەتێكی ئەمریكا، بۆ نموونە: لە سەردەمی ئیدارەی یەكەمی جۆرج دەبیلیۆ بۆش (2001-2005) قورسایی لەسەر پێنتاگۆن و ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیی بوو، بەڵام لە سەردەمی ئیدارەی دووەمدا (2005-2009) قورسایی لەسەر شانی وەزارەتی دەروەی ئەو دەوڵەتەدا بوو.
كێبڕكێی ڕووسیا و ئەمریكا: بەڕێوەبردنی ململانێكان
ستراتیژیی ڕووسەكان بۆ چارەسەركردن و بەڕێوەبردنی قەیران و پرسە نێودەوڵەتییەكان، لەسەر بنەمای بەكارهێنانی هێز (تەنانەت سەربازی) و گوشاری ئابوورییە. بۆ نموونە: لە ساڵی 2008 هێرشی سەربازی بۆ سەر جۆرجیا لەسەر پرسی ئۆسیتیای باشوور وەكوو كاردانەوه‌یەك لە هەمبەر هەوڵەكانی ئەمریكا و ئەوروپا و ناتۆ بۆ دامەزراندنی قەڵغانی مووشەكی لە ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا و، هەروەها گوشارەكانی ناتۆ و پاشان لە پرسی ئۆكرانیا و قەیرانی نیمچەدوورگەی كریمیادا و، پێشووتریش لە سەردەمی جەنگی سارددا لە ساڵی 1962 و، قەیرانی مووشەكیی كوبا و هەڕەشەی بەكارهێنانی چەكی ئەتۆمی و، هەروەها لە ساڵی 1978 لە ئەسیۆپیا و لە ساڵی 1978 لە ئەفغانستان و ئێستا لە سووریادا.
لە پاش جەنگی سارد و بەتایبەت لە سەردەمی "پووتین" و بە هۆی شكستی سیاسەتی یۆرۆ-ئەتلانتیكگەراییی ڕووسیا كە لە سەردەمی "بۆریس یەلتسین 1991-1999" (Boris Yeltsin) دا پەیرەو دەكرا، ستراتیژیی ڕووسیا هێرشبەرانەیە و لەژێر كاریگەریی پرسە جیۆسیاسییەكاندایە. بۆیە ئێستا ڕووسیا ناوچە ستراتیژییەكان بۆ سەر دوو ناوچەی دەرەوەی نزیك و دەرەوەی دووردا دابەش دەكات و ئەمەیش لەژێر كاریگەریی ستراتیژیی ئۆراسیاگەرایی ڕووسیادایە. بەگشتی تەكنەلۆژیی سەربازی و كارتی وزە بە ڕەگەزەكانی هێزی ڕووسیا دادەندرێن و، بەم پێیەیش لە ڕێگەی دیپلۆماسیی ناسراو بە دیپلۆماسیی سەربازی و دیپلۆماسیی وزە، هەوڵ دەدات لە هەمبەر ئەوروپا و ئەمریكادا لە ڕێگەی دروستكردنی هاوپەیمانێتیی ناوچەیی لەگەڵ هیندستان و چین و دەوڵەتانی ئەمریكای لاتین و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هاوسەنگی دروست بكات.
لە سەردەمی جەنگی سارددا دروستكردنی بڕیار بۆ بەڕێوەبردنی قەیران و پرسە نێودەوڵەتییەكان لەژێر كاریگەریی بیرۆكراسیی پارتی كۆمۆنیست و سوپای سوور و ئاژانسی هەواڵگریی ڕووسیا (K G B)دا بوو؛ ئیمڕۆكەیش لە سەردەمی پووتیندا سەرۆككۆمار و دەزگه‌ی هەواڵگری لە ڕێگەی دوو فاكتەری سەربازی و وزەوه، هەوڵ دەدات دووبارە پێگە و هێزی ڕووسیا بگەڕێنیتەوە سەر شانۆی هاوكێشە نێودەوڵەتییەكان. ڕووسیا ئەم ستراتیژییەیش لە ڕێگەی بەشداری و شوێندانەری لەسەر هاوكێشە ناوچەیییەكان وەكوو بەشداری لە پرسەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست جێبەجێ دەكات.
په‌یوه‌ندییه‌كی توندوتۆڵ له نێوان پرسه ئابووری و سیاسییه‌كان و پرسه جوگرافییه‌كاندا هه‌یه. هه‌ر بۆیه‌یشه چ له ناوچه‌ی ئاسیای ناوه‌ڕاست و قه‌وقاز و، چ له ناوچه‌ی‌‌ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست بێت، ئێمه ململانێ و كێبڕكێی توند له نێوان وڵاتانی ناوچه‌یی و سه‌رووناوچه‌ییدا ده‌بینن؛ به جۆرێك كه پێكدادان له نێوان به‌رژه‌وه‌ندی و ستراتیژییه‌كانیاندا دروست ده‌بێت. ئه‌مه له كاتێكدایه كه پرسه‌كان له ڕووی ئابووری و سیاسی و ئاسایشییه‌وه پێكه‌وه‌گرێدراون و، ئه‌مه‌یش له توانای وڵاتان بۆ سه‌ربه‌خۆبوونی سیاسی و ئابووری، كه‌م ده‌كاته‌وه. بۆیه نفووزی هه‌ر دەوڵەت و لایه‌نێك له ناوچه‌یه‌ك، ده‌توانێت كاریگه‌ریی له‌سه‌ر ڕۆڵ و نفووزی ئه‌و ده‌وڵه‌ته له ناوچه‌كانی تری جیهاندا هه‌بێت. له‌به‌ر ئه‌وه، ڕووسیا هه‌وڵ ده‌دات نفووزی له ناوچه‌ی "ده‌ره‌وه‌ی نزیك"ی خۆی (ئاسیای ناوه‌ڕاست و قه‌وقاز) بۆ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست درێژ بكاته‌وه، بۆ ئه‌وه‌ی له لایه‌ك به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی بپارێزێت و ئه‌م ناوچه‌یه‌ی ده‌ره‌وه‌ی نزیكی خۆی پارێزراو بێت و، له لایه‌كی تریشه‌وه له ئاستی نێوده‌وڵه‌تیدا بتوانێت له ڕووی جیۆسیاسی و جیۆئێكۆنۆمییه‌وه پێگه‌یه‌كی به‌رز و به‌هێزی هه‌بێت.
ڕووسیای سه‌رده‌می پووتین(Vladimir Putin) ، به‌تایبه‌ت له پاش ساڵی 2007وه، هه‌وڵ ده‌دات به تێپه‌ڕاندنی ستراتیژیی سیاسه‌تی یۆرۆئه‌تلانتیكگه‌رایی (Euroatlantism) و ئۆراسیاگه‌رایی (Eurasianism)، دووباره پێگه و ڕۆڵی خۆی له هاوكێشه هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا به‌ده‌ست بێنیته‌وه. بۆیه چۆنێتیی به‌ڕێوه‌بردنی ململانێ جیۆسیاسییه‌كانی ڕووسیا له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا و ده‌وڵه‌تانی ڕۆژاوایی له ئاستی نێوده‌وڵه‌تی و ناوچه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، به‌تایبه‌ت له چوارچێوه‌یه‌كی ناسراو به "فره‌لایه‌نگه‌رایی" (multilateralism)له بری سیسته‌می "فره‌جه‌مسه‌ری" (multipolarity)دا خوێندنه‌وه‌ی بۆ ده‌كرێت. بۆیه، ڕووسیا هه‌وڵ ده‌دات كه ستراتیژیی پشتبه‌یه‌كتربه‌ستن، له‌سه‌ر بنه‌مای "فره‌لایه‌نگه‌رایی" (Interdependence Based on Multilateralism)، له ئاستی هه‌رێمی و نێوده‌وڵه‌تیدا په‌یڕه‌و بكات. به‌م واتایه كه ستراتیژیی ڕووسیا، ئەوەیە كە ببێتە "هێزێكی گه‌وره‌ی مۆدێرنی نۆرماتیڤ"،(Normalized Modern Great Power)، كه هه‌م پابه‌ند بێت به پڕه‌نسیپه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و هەمیش به‌شدار بێت له بەرێوەبردنی كاروباری جیهانی و، هەروەها وه‌كوو هێزێكی گه‌وره‌ی نێوده‌وڵه‌تی مامه‌ڵه و هه‌ڵسوكه‌وت بكات.
ڕووسیا بۆ دروستكردنی گوشار و هاوسه‌نگیی هێز له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا و ئه‌وروپا، پێویستیی به نفووز و پێگه هه‌یه له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا؛ به‌و پێیه‌ی كه هه‌وڵی گه‌ڕاندنه‌وه‌ی پێگه و نفووزی خۆی له ئاستی نێوده‌وڵه‌تیدا ده‌دات، به‌تایبه‌ت كه‌مكردنه‌وه‌ی ئه‌و گوشار و هه‌ڕه‌شانه‌ی ناتۆ و ئه‌مریكا كه به ناوچه‌ی ده‌ره‌وه‌ی نزیكی ڕووسیا ناسراوه. بۆیه ڕووسیایش هەوڵی دروستكردنی پەیوەندی لەگەڵ هەرێمی كوردستان و پاڵپشتی لە یه‌په‌گه ده‌دات؛ له لایه‌ك به هۆی جه‌نگی دژی داعش و، له لایه‌كی تره‌وه بۆ دروستكردنی باڵانس له‌گه‌ڵ توركیا و گوشارخستنه سه‌ر ئه‌و وڵاته له هاوكێشه‌كانی نێوانیان. هه‌روه‌ها ڕووسیایش له ئه‌گه‌ری ڕێككه‌وتنی له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا و نه‌مانی حكوومه‌تی به‌شار ئه‌سه‌د و دابه‌شكردنی ناوچه‌ی نفووز له سووریا و پاشان له ناوچه‌كانی دیكه‌ی جێگه‌ی ناكۆكی له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا، پێویستیی به هێزه كوردییه‌كان (یه‌په‌گه) له سووریا و هەرێمی كوردستان لە عێراقدا هه‌یه.
كۆبەند:
بەپێی خوێندنەوە بۆ ستراتیژی و میكانیزمەكانی بەڕێوەبردنی ململانێ نێودەوڵەتییەكان لە نێوان ڕووسیا و ئەمریكادا، كورد دەتوانێت لە ڕێگەی ڕووسیا و ئەمریكاوه ئەم قۆناغە تێ پەڕێنێت. بەو واتایە كە گوشارەكانی توركیا لە ڕێگەی ڕووسیا و ئەمریكا لا ببات و، هەروەها لە ڕێگەی ململانێكانی ئێران و ئەمریكا لە لایەك و، نفووزی ڕووسیا لەسەر كۆماری ئیسلامیی ئێران، هەڕەشەكانی ئێران كەم بكاتەوە. خاڵێكی تری گرنگ ئەوەیە كە لە ئێستادا (ئیدارەی ترامپ)، ڕۆڵی كۆنگرێس زۆر لە ڕۆڵی ئیدارەی ئەمریكا بەگشتی و وەزارەتی دەرەوە بۆ پرسی سەربەخۆییی كوردستان گرنگترە، وەكوو نموونەی تەیمووری ڕۆژهەڵات.
بۆ ئەم مەبەستەیش، پێویستە "ئەنجومەنێكی ڕاوێژكاری" لە سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان، هەروەكوو لە سەردەمی قەیرانەكان لە ئەمریكا بوونی هەبووە، دروست بكرێت كە لە كەسانی ئەكادیمی پێك بێت لە ڕووی سیاسی و ئاسایشی نێودەوڵەتی و یاسای نێودەوڵەتییەوە، كە بەردەوام ڕاوێژ و ئەلتەرناتیڤ بە سەرۆكی هەرێمی كوردستان و سەرۆكی حكوومەت و ستافەكەی بدات.
لێرەدا ئەو خاڵانەی كە هەرێمی كوردستان بۆ بەڕێوەبردنی قەیرانەكان و پرسی سەربەخۆیی و بەدەستهێنانی پاڵپشتی پێویستە لە ئێستادا لەبەرچاوی بگرێت، بریتین لە:
ڕووسیا
- ڕۆڵی كۆمپانیاكانی وزەی ڕووسیا، وەكوو ڕۆسنەفت و گازپرۆم، لە لۆبیگەری لەسەر ستراتیژی و سیاسەتی ڕووسیا بەرجەستە بكرێت.
- ئەكادیمییەكانی كوردستان بەردەوام لەگەڵ ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە و توێژینەوەی ڕووسیادا پەیوەندییان هەبێت.
- بە داڕشتنی پلان و بەرنامەیەكی ڕێكخراو سوود لە كوردەكانی ڕووسیا و، هەروەها دۆستەكانی كورد لەو دەوڵەتە وەربگیرێت.
- گرنگیی پێگەی دەوڵەتی كوردستان بۆ ئاسایشی ڕووسیا لە ناوچەكەدا لە ڕاگەیاندنەكانی ڕووسیا لە ڕێگەی پەیوەندی لەگەڵ ئەكادیمی و ڕۆژنامەنووسەكانەوە بەرجەستە بگرێت.
- كوردستان پێویستە لە ململانێی جیۆسیاسیی ئەمریكا و ڕووسیا بۆ ناوچەی نفووز لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست سوود وەربگرێت و بەم پێیەش "ستراتیژیی هاوسەنگكەر" پەیرەو بكات كە زۆربەی دەوڵەتان لە كاتی گوشاردا پەیڕەوی دەكەن؛ هەر ئەو ستراتیژییەی كە "ئەتاتۆرك" لە سەردەمی جەنگەكانی سەربەخۆیی و ئازادكردنی توركیا لە نێوان ڕووسیا و دەوڵەتانی ڕۆژاواییدا ئەنجامیدا.
- گرنگی بە گردبوونەوە و ڕێپێوانی پشتیوانیی كوردەكانی هەموو پارچەكانی كوردستان لە سەربەخۆییی كوردستان لە مۆسكۆ بدرێت و، ڕێك بخرێن.
- بەشێك بە زمانی ڕووسی، لە ڕاگەیاندنەكانی كوردستاندا كارا و چالاك بكرێت.
ئەمریكا
- سوود لە ناكۆكییەكانی ئیدارەی ترامپ لەگەڵ كۆماری ئیسلامی وەربگرێت.
- ناكۆكییەكانی ئیدارەی ترامپ و حكوومەتی حزبی داد و گەشەپێدان لە توركیا كاری لەسەر بكرێت.
- پرسی ئابووری و ئاسایشی وزە لە ڕێگەی بەهێزكردنی لۆبیی كۆمپانیاكانی وزە و تەنانەت چەك و تەكنەلۆژیی سەربازی، كاری لەسەر بكرێت.
- ئەكادیمییەكانی كوردستان لەگەڵ ناوەندەكانی لێكۆڵینەوە و توێژینەوە و ڕاگەیاندنی ئەمریكادا پەیوەندیی زیاتریان هەبێت و بەردەوام لیژنەیەكی پسپۆری ئەكادیمی (نەك ئیداری و سیاسی) لە ئەمریكا كار و چالاكی بكات.
- سوود لە وڵاتانی عەرەبی سوننەی دۆستی كورد وەكوو ئیمارات و سعوودیا و... و، هەروەها لۆبیی جوولەكەكان لە ئەمریكا وەربگیرێت.
- پەیوەندیی توندوتۆڵتر و زیاتر لەگەڵ كۆنگرێسمانەكانی ئەمریكا، بە هەر دوو حزبی كۆماری و دیموكراتەكان، دروست بكرێت؛ ئەمەیش لە ڕێگەی ڕۆڵی ئەكادیمی و دۆستانی كورد لە ئەمریكا و، هەروەها دانیشتووانی كورد لە ئەمریكا.
- گوتاری جەنگی تیرۆر، بەتایبەت ڕۆڵی پێشمەرگە لە دژی داعش، لە ناوەندەكانی هزری و ڕاگەیاندنەكانی ئەمریكادا زیاتر گرنگیی پێ بدرێت.
- رۆڵی گردبوونەوەی جەماوەریی كوردەكانی هەموو پارچەكانی كوردستان لە واشنتۆن بۆ پشتیوانیی كوردستان، كاریگەریی زۆری هەیە.
- پێویستە سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان سوود لە ئەزموونی پێكەوە ژیانی ئایین و نەتەوەكان بۆ گوشارخستنە سەر ڕای گشتی ئەمریكا وەربگرێت و بۆ ئەم مەبەستەیش نوێنەرایەتیی هەموو ئایین و ئایینزاكان بۆ بەرگری لە درووستبوونی دەوڵەتی كوردستان سەردانی ناوەندە سیاسی و ئایینییەكانی ئەمریكا بكەن.
- سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان پێویستە بەردەوام بە ئەرگیۆمێنتی بەهێز و بەڵگەی ئەكادیمی زیانەكانی مانەوەی دەوڵەتی عێراق وەكوو دەوڵەتێكی لەرزۆك و شكستخواردوو بۆ ئاسایشی وڵاتانی عەرەبی و بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لە ناوچەكە لەلایەك و، سوودەكانی ئابووری و جیۆسیاسی و ئاسایشی دروستبوونی دەوڵەتی كوردستان لەبڕی دەوڵەتی عێراق لەلایەكی ترەوە، بۆ ناوەندەكانی بڕیاری ئەمریكا و ڕای گشتیی ئەو دەوڵەتە بخاتەڕوو.
Latest from پەرویز ڕەحیم
- یاسای بوودجەی ٢٠٢٣ی فیدراڵی: چیڕۆکی عێراقبوون لە هەمبەر گێڕانەوەی کوردستانیبوون!
- ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بەردەم گۆڕانکارییەکی دیکەی جیۆسیاسی: ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەکانی ئیسرائیل و سعوودیا و لێکەوتەکانی
- هەرێمی کوردستان و ئیتاڵیا: چی وا دەکات جۆرجیا مێلۆنی، ڕاستڕەوی ڕادیکاڵ، وەکوو سەرۆکی دەوڵەتان پێشوازی لە نێچیرڤان بارزانی بکات؟
- هاوکێشە جیۆپۆلیتیکییەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ساڵی ٢٠٢٣: گۆڕانکاری و جەمسەربەندییەکان
- بزووتنەوەی ژینا و سیناریۆکانی داهاتووی کۆماری ئیسلامیی ئێران: هەڕەشە و دەرفەتەکان
- ١٠ مەترسیی سەرەکی بۆ سەر هەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠٢٣دا
- ١٠٠ ڕۆژ پاش شۆڕشی "ژن، ژیان، ئازادی": شرۆڤە و هەڵسەنگاندن
- شۆڕشی ٢٠٢٢ی ئێرانییەکان و ستراتیژیی هاوبەشی تورکیا و ئێران: کورد وەکوو قۆچی قوربانی!
- شۆڕشی ژنانی ئێران: ژن، ژیان، ئازادی
- ئەگەرەکانی کاراکردنەوەی ڕێککەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و ئەمریکا: بەربەست و ئالنگارییەکانی ڕێکنەکەوتن!