پێشەكی:

لە پاش ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی باشووری كوردستان و لە بارودۆخێكدا كە هەرێمی كوردستان لە لووتكەی یەكلاییكردنەوەی چارەنووسی خۆی بوو، لەناكاو لە ڕۆژی 16ی ئۆكتۆبه‌ردا بە هۆی ڕێككەوتنی نهێنیی چەند كەسێك بۆ ڕادەستكردنەوەی كەركووك لەگەڵ بەغدا و هێزەكانی حەشدی شەعبی و تەنانەت فەرماندەی "سوپای قودس"ی كۆماری ئیسلامی و پاشەكشەی بەشێكی زۆر لە هێزی پێشمەرگە، بووە هۆی داگیركردنی كەركووك و ناوچەكانی دیكەی كوردستانیی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان. ئەم ناوچانەیش بە خوێنی هەزاران پێشمەرگە و لە ئەنجامی شكست و پاشەكشەی هێزە عێراقییەكان لە جەنگی دژی داعشدا، پێشمەرگە وەكوو پەناگەیەكی ئارام، بەبێ جیاوازی پارێزگاریی لەو ناوچانە و پێكهاتەكانی دەكرد.

خستنەڕووی بابەت:

پاش ماوەیەكی زۆر كەم، ئەم ڕووداوە بووە هۆی ئاشكرابوونی پیلانە ناوچەیی و بێدەنگییە نێودەوڵەتییەكان (سەرەڕای سەرسووڕمانی بەشێكی زۆر لە یاسادانەر و سیاسەتمەدارانی لایەنگر و دۆستی كورد لە ئەمریكا). بەڵام هەرێمی كوردستان تا لێواری هەڵوەشانەوە و نەمان و تەنانەت داگیركردنی هەولێر و هەموو هەرێمی كوردستان چوو، كە بە خۆڕاگریی پێشمەرگە لەناوچەی "پردێ" و "سحێلان" و... پیلانە ناوچەیییەكە لانی كەم لە ڕووی سەربازییەوە ڕاوەستا.

لێرەوە پرسیاری گەوهەری و ڕیشەیی كە تاوەكوو ئێستا وه‌ڵامێكی زانستیی نەدراوەتەوە و خوێندنەوەی بۆ نەكراوە، ئەوەیە كە چۆن دوو یاخود سێ كەس دەتوانن نەتەوەیەك لە لووتكەی گەیشتن بە ئامانج بێننە خوارەوە و، ببنە هۆی سەرەكیی لەدەستدانی نزیكەی 50% لە خاكی كوردستان و كوژران و بێسەروشوێنكردنی هەزاران كه‌س و ئاوارەبوونی نزیكەی دوو سەد هەزار كەس، لەدەستدان و وشككردنی سەرچاوەكانی ئابووری و داراییی گەلی كوردستان و هتد؟ ئایا تەنیا گوتنی ئەوەی كە خیانەت كراوە، هەموو هاوكێشە و وه‌ڵامەكەمان بۆ ڕوون دەكاتەوە؟

 بەدڵنیایییەوە ئەم وه‌ڵامە ڕواڵەتی، ڕووكەشی و بزركردنی ڕیشەكانی ئەم ڕەفتارە و قووڵاییی كارەسات و هۆكارە گەوهەرییەكانە. ئەمەیش وا دەكات ئەگەری دووبارەبوونەوەی ڕووداوی لەم چەشنە، دووبارە و تەنانەت سەدبارە ببێتەوە. بۆیە پێویستە لە چەندین ڕەهەندی زانستییەوە خوێندنەوەی وردی بۆ بكرێت. بەڵام دەكرێت بە شێوەیەكی خێرا دەروازەیەك بۆ ئەم بابەتە بدۆزرێتەوە بەبێ ئەوەی كە ببێتە هۆی دروستبوونی دووبەرەكیی زیاتر و قووڵبوونەوەی برین و زامەكان؛ چونكە ئەگەر بونیاد و بنەماكانی دەسەڵاتدارێتییەك ئەوەندە لەرزۆك بێت كە دوو یاخود سێ كەس بتوانن بە ڕێككەوتنێك لەباری ببەن، ئەوە بەدڵنیایییەوە كۆی بونیادی كۆمەڵایەتی و سیاسی و كەلتووری و تەنانەت كۆی پرۆسەكە دەكەوێتە ژێر پرسیاری جددییەوە. بۆیە لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین كە خوێندنەوەیەكی خێرا بەڵام ڕیشەیی بۆ ئه‌م ڕووداوە بكەین و، نیشانی بدەین چەمكی خیانەت و ڕێككەوتنی ژێربەژێر و...، تەنیا ڕواڵەت، دەرەنجام، لێكەوتە و دەرهاوێشتەی هۆكارە بونیادییەكان و پرۆسەیەكی سیاسی- مێژوویی و كەلتووریی ڕیشەییترن.

هۆكار و فاكتەرەكانی گۆڕانكاری لە ڕەفتاری سیاسی

بە شێوەیەكی گشتی، بۆ سه‌رهه‌ڵدان و دروستبوونی هەر دیاردەیەك، وەكوو ناسەقامگیریی سیاسی، پێویستی به‌ گونجاوبوون و هاتنه‌ئارای زه‌مینه‌ و هۆكاری بونیادی و درێژخایەن، هەروەها هۆكاره‌ خێرا و كتوپڕەكان هەیە:

1.  هۆكاره‌ پێكهاته‌یی و بونیادییه‌كان: لەسەر بنەمای ڕیشە و زەمینەی درێژخایەنی ڕووداوەكانی سیاسی، ئابووری، كۆمەڵایەتی و...، ڕادەوەستێ.
2.  هۆكاره‌ كتوپڕ و خێراكان: لەسەر بنەمای كردەوە و ڕەفتاری بكەرە مرۆیییه‌كان و،  یان ڕووداو و پێشهاتە خێرا و كتوپڕەكان ڕادەوستێت.

بۆ نموونە، ئەگەر فاكتەر و هۆكاری بونیادیی دیاردەی سیاسی لە وڵاتێك، لەسەر بنەمای ناكۆكی و ململانێ و فرەییی نەتەوەیی و سیاسی و مەزهەبی و...، یاخود گەشەنەسەندوویی، دواكەوتوویی، نایەكسانیی چینایەتی، هەڵاواردن و دەسەڵاتدارێتیی نادیموكراتیك بێت، ئەوە هۆكاری خێرا و كتوپڕ، دەتوانێت لەسەر بنەمای ڕووداو و پێشهاتەی ڕۆژانە و كاتیی چاوەڕواننەكراو، وەكوو مردنی دیكتاتۆر یاخود خۆپێشاندان و خۆسووتاندنی كەسێك و...، بێت.

 بەم پێیەیش ئاماده‌ییی فاكتەره‌ بونیادی و گەورەكان، مەرجی پێویستە بۆ دروستبوونی دیاردەی ناسەقامگیریی سیاسی، بەڵام ئه‌م ناسه‌قامگیرییه سیاسییه‌‌ به‌ یارمه‌تیی فاكتەره‌ له‌ناكاو و كتوپڕه‌كان وه‌كوو مه‌رجی تەواوكەر و، بە شێوەی هاوبەش ده‌بنه‌ هۆی دروستبوونی ناسەقامگیریی سیاسی؛ بەم مانایە كە كار و كارلێك لە نێوان فاكتەرەكاندا هەیە.

1. گۆڕانكاری له‌ تێڕوانین و ڕه‌فتاری تاكه‌كان له‌ سه‌رده‌می زانیاریدا   

 لێرەوە بەپێی بڕوا و چوارچێوەی "تیۆریی پشێوی"ی ڕۆزێنا (James N. Rosenau)، لە سەردەمی ئیمڕۆدا بە هۆی ئەوەی كە تاكەكان زانیارییەكانیان لە سەرچاوەی جۆراوجۆره‌وه‌ وەردەگرن، ئەوە توانای شیكردنەوەی ڕووداوەكانیان زیاتر بووە و، بەم پێیەیش هەڵوێستیان دەگۆڕدرێت. هەروەها تاكەكان زیاتر پراگماتیست بوونە و، بە هۆی ئامرازەكانی تەكنه‌لۆژی و زانیاری و پەیوەندییه‌وه‌، بەردەوام بەراوردی ئاستی بارودۆخی ماددی و ژیانی خۆیان لەگەڵ كۆمەڵگە پێشكەوتووەكان دەكەن و، تەنانەت لە ڕووی كەلتووری و شێوازی ژیانی ناماددی و ئاستی ئازادی و مافەكانیشیانەوە خۆیان بەراورد دەكەن. 

ئەو پرۆسە و كارلێكانەی كە لە ڕێگەیانەوە هەڵوێست و ئاراستە و ڕەفتار و كردەوەی تاكەكەسیی تاكەكان دەكاتە هەڵوێست و ڕەفتاری بەكۆمەڵ، شێوازی جۆراوجۆری هەیە، وەكوو: یەكڕایی و یه‌كهەڵوێستبوونی هاووڵاتیان و ڕێبەرەكانیان لەسەر پرس و بابەتێك و، یاخود ڕەفتاری پاڵپشتیكەرانەیان یاخود ناڕەزایەتیدەربڕینیان. ئەم جۆر و شێوە ڕەفتارانە، دەكرێت لە ڕێگەی پەروەردە، گفتوگۆ، دروستبوونی بەرژەوەندیی هاوبەش، سزا و توندوتیژی و... دروست بكرێت. ئەم ڕەفتار و هەڵوێستانەیش بەرهەم و دەرهاوێشتەی ڕووداو و هاوكێشە جۆراوجۆرەكانن كە لە ڕێگەی ئامرازەكانی زانیاری و پەیوەندییەوە زیاتر بەرجەستە دەبن.

هێزە ماددی و ناماددییەكان و كێبڕكێ و ململانێ، هەروەها بەپسپۆریبوونی كاروبارەكان، جیاوازی لە نێوان تاكەكانی كۆمەڵگە دروست دەكات و، تاكەكان بۆ سەر گرووپی جۆراوجۆر دابەش دەكات. ئەم گرووپانەیش لە ڕێگەی جێبەجێكردنی دەسەڵات لەناو گرووپ لەسەر تاكەكان، دەبنە هۆی هاتنەئارا و دروستبوونی سیستەمێك بۆ بەهاكان و پێوەرەكان و، هەروەها ڕەفتار و شێوازی تایبەتی ژیان و پەیوەندی. لێرەوە زۆربوونی ئەم گرووپ و هێزانە، بە هۆی جیاوازی و فرەیی لە سیستەمی كۆمەڵایەتی، كەلتووری و ئابووریدا كاریگەری لەسەر ئاستی یەكگرتوویی و یەكانگیریی كۆمەڵایەتی و سیاسی دادەنێت.

بۆیە دەتوانین ئەم خاڵە بە گەوهەری كێشە و گرفتەكانی ئێستای كوردستان دابنێین. ئەمە سەرچاوەی هەموو لێكترازانەكانە؛ بەو واتایە كە لە كوردستاندا هێشتا "چاكەی گشتی" لەدایك نەبووە كە جێگەی ڕێككەوتنی هەموو تاك و گرووپ و لایەنە سیاسییەكان بێت و، بۆیە بەردەوام تاك و گرووپە كۆمەڵایەتی و لایەنە سیاسییەكان ململانێ بۆ سەپاندنی خۆیان و دەستەبەركردنی بەرژەوەندییەكانیان دەدەن و، بەها و نۆرمی ئابووری-سیاسی و كەلتووریی ئەوانەی تر ڕەت دەكەنەوە. هەروەها بە هۆی بەرواردكردنی خودی تاكەكان لەگەڵ ئاستی ژیانی تاكەكانی كۆمەڵگە جیاوازەكانەوە لە سەردەمی بەجیهانیبوون و بە ڕیگەی ئامرازەكانی پەیوەندییەوە، لێكترازانێكی قووڵ لە كوردستاندا دروست بووە و، حكوومەت نەیتوانیوە ئەم لێكترازانانە پڕ بكاتەوە یاخود كەمتری بكاتەوە و وێنایەكی ڕاستەقینە لە خود و ئەوی تر پێشكەش بكات. بەڵكوو خودی دەسەڵاتیش بۆ شاردنەوەی كەموكورتییەكانی و سەركەوتن له‌ هەڵبژاردنەكان، ناڕاستەوخۆ بەشدار بووە لە خوڵقاندنی ئەم لێكترازانانە و بەرزكردنەوەی ئاستی داواكاری و ویستی ناڕاستەقینەی تاكەكان. هێشتا دەسەڵات نەیتوانیوە ئەوە ڕوون بكاتەوە كە لە قۆناغی شۆڕشگێریدایە و خاوەن دەوڵەت نییە، بەڵكوو خۆی وەكوو خاوەن دەوڵەت و سەروەریی ڕەهای ناوخۆیی و دەرەكی وێنا كردووە.

1. ئاڵۆزی و فره‌یی له ‌نێوان په‌یوه‌ندیی هێز و ئه‌كته‌ره‌كاندا

جێمز ڕۆزێنا، پێی وایە كە لە سیاسەتدا پەیوەندییەكانی كۆنترۆڵ هەیە. بەم مانایە كە ئەكتەرەكان، یان هاووڵاتیان، سیاسەتمەداران، تیرۆریستان، گرووپەكانی گوشار و بەرژەوەندی، دەزگه‌ی بیرۆكراسی و حكوومەت، دەوڵەتان و بكەرە سەروونەتەوەیییەكان و ...، لە هەوڵی گۆڕانكاری یاخود پاراستنی شێواز و هەلومەرجی ڕەفتاری ئەكتەر و بەگشتی ئەوانەی ترن و، ئەمەیش سەرچاوەی ململانێ و پشێوی و ناسەقامگیرییە. یەكگرتوونەبوون و تۆكمەنەبوونی ڕەوایەتیی سیستەمی سیاسیی حوكمڕانی لە كوردستان وای كردووە، كە ئەكتەرە لۆكاڵ و حزبی و هەرێمی و سەرووهەرێمییەكان، بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانی خۆیان هەوڵی كۆنترۆڵی ئەوانی تر بدەن. بۆیە هیچ هاوپەیمانێتییەك لە كوردستاندا جێگەی متمانە نییە، تەنانەت لەناو خودی حزبەكانیشدا؛ چونكە هێزێكی باڵا و خاوەن ڕەوایەتیی زۆرینەی كۆمەڵگە، بوونی نییە.

1. ململانێ بۆ ده‌سه‌ڵات و قه‌یرانی به‌ڕێوه‌بردن و ده‌سه‌ڵاتدارێتی

ئەم قەیرانە لە دەسەڵاتدارێتیدا، لە ڕوانگەی تیۆریی ناسەقامگیری و پشێوییه‌وه‌، دەگەڕێتەوە بۆ لاوازیی تیۆری و، له ‌لایه‌كی تریشه‌وه‌ فرەیی لە تیۆرییەكان، هه‌روه‌ها نەبوونی ستراتیژیی ڕوون یاخود فرەییی ستراتیژییەكان، نەبوونی توانای زاڵبوونی ڕەهای لایەنێك بەسەر لایەنەكانی تر، فرەییی هێز و گرووپە ناكۆكەكان و نەبوونی یەكگرتوویی لە نێوان خودی هێز و گرووپەكان و هتد. ئەمەیش دەبێتە هۆی دروستبوونی قەیرانی دەسەڵاتدارێتی و، كاریگەری لەسەر ڕەوایەتیی كۆی سیستەمی سیاسی دادەنێت. بۆیە لە كوردستانیشدا ئەم ململانێیە بە ناوی "چاكەی گشتی"، فرەیی لە هێز و ناوەندی دەسەڵاتی خوڵقاندووە و، وای كردووە شتیك بە ناوی "سەروەری"ی یاسا/دەسەڵات بوونی نەبێت و، چەندین ناوەندی سەروەری و هێزی سەربازی و دسەڵاتی سیاسی و ڕەوا (لە ڕوانگەی خۆیانەوە) بوونی هەبێت كە تەنانەت بۆ گرتنەدەستی دەسەڵاتی سیاسی لە كوردستان هەوڵی سڕینەوەی ئەوانەی تر بدات.

1. په‌راوێزكه‌وتنی نوخبه‌كانی سیسته‌م و هه‌ڵگرتنی ناسنامه‌ی ڕیفۆرمخوازی یاخود ئۆپۆزیسیۆنبوون

بە بڕوای ڕۆزێنا، لاوازیی دەوڵەت لە دۆزینەوەی چارەسەرێك بۆ كێشە و گرفتە كەڵەكەبووەكان و، هەروەها دابینكردنی ئەوەی لێیان چاوەڕوانی دەكرێت، كاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر ئاستی كارامەیی و ڕەوایەتیی سیستەمی سیاسی دەبێت. ئەم ناكارامەیییەیش لە جێبەجێكردنی پلان و بەرنامەكان بە هۆی قەیران و لاوازیی دەوڵەت، ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی كە لە دەوڵەتدا گرووپ و هێزی تری ئۆپۆزیسیۆن دروست ببێت كە بانگەشەی ئەوە بكات چارەسەری كێشە و گرفتەكان دەكات. ئەمە لە كوردستاندا وای كردووە، كە هەر تاك و گرووپێك ئەو ڕەوایەتییە بە خۆی بدات كە بانگەشەی فریادڕەسبوون و ڕزگاركردنی نەتەوە و هاووڵاتیان بكات و، هەقیقەتی خوازراو و ویستراوی خۆی بە ناوی چاكەی گشتی بەرهەم بێنێت.

كارەسات و ڕووداوەكانی 16-10-2017ی كەركووك و خورماتوو

بێجگە لە هۆكارە وردەكان، وەكوو تایبەتمەندییە كەسی و دەروونناسییەكانی ئەو كەسانەی كە بە ڕادەستكردنەوەی كەركووك ڕازی بوون (كە لەم نووسینەدا جێگەی نابێتەوە و پێویستە بەجیا خوێندنەوە و لێكۆڵینەوەی بۆ بكرێت)، لێرەدا گرنگترین فاكتەرەكان بەپێی ڕوانگەی "ڕۆزێنا" دەخەینە ڕوو.

یەكەم: نەبوونی سەروەریی یاسا

سەروەرنەبوونی یاسا بۆتە هۆكاری نەبوونی دامەزراوەی دادوەریی سەربەخۆ، چالاك و بێلایەن. بەم واتایە كە كێشە لە نەبوونی یاسا نییە، بەڵكوو لە نەبوونی ئیرادەیەكه‌ بۆ جێبەجێكردنی و، داماڵینی لە حزبایەتی؛ هەروەها بوونی تاك و گرووپی سەروویاسا لە هەرێمی كوردستان. كۆی ئەمانەیش وا دەكات كە لە كوردستاندا دەسەڵاتی سیاسی لە سەرووی یاساوە بێت. ئەمەیش زەمینە بۆ هەموو جۆرە پێشێلكارییە سیاسی، ئابووری و دارایی و بەتایبەت سەربازی، خۆش دەكات. باشترین نموونەیش ڕووداوەكانی كەركووك بووە كە داواكاری گشتی هیچ ڕۆڵێكی نەبوو لە لێكۆڵینەوە و دادگه‌ییكردن و تەنانەت كردنەوەی دۆسییەی تایبەت لەم بوارەدا.

بەتایبەت كە چەند كەسیك بتوانن پاشەكشە بە هێزی پێشمەرگە بكەن، لە كاتێكدا كە هیچ بەرپرسیارێتییه‌كی حكوومیی باڵا و سەربازییان نییە. ئەوە بێجگە لەوەی كە ڕێككەوتن لەگەڵ لایەنێكی دەرەكی لە لایەن هەر كەسێك لە دەره‌وەی دامەزراوە فەرمییە یاسایییەكانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان، دەتوانێت بەرزترین جۆری تاوان بێت.

دووەم: سیستەمی ئابووریی كرێخۆری

 لە ڕووی ئابوورییەوە سیستەمی ئابووریی هەرێمی كوردستان بەرهەمهێنەر نییە، بەڵكوو كرێخۆر یاخود (Renter)ه‌. ئەمەیش وا دەكات كە حزبە سیاسییەكان بە دەستبەسەرداگرتنی جومگە ئابوورییەكان، كۆنترۆڵی هەموو كایە و بوارەكانی سیاسی بكەن. بۆ نموونە ئەم سیستەمە وادەكات كە لە كوردستاندا حزب قەبە و جەماوەریی بێت (وەكوو پارتە كۆمۆنیستەكان) كە ناچارە پارە و مووچە بداتە كادیرە حزبییەكانی، لە كاتێكدا ئەگەر ئەمە پێچەوانە بێتەوە و ئەندامان و لایەنگران بۆ بەڕێوەچوونی كاروباری حزبی ببنە سەرچاوەی داراییی حزبەكان و، بەم پێیە حزبەكان خۆیان بە خاوەنی سەرچاوە دارایییەكانی حكوومی نازانن، ئەوە هەموو هاوكێشەكان پێچەوانە دەبنەوە و ئەو كاتە خەڵك و كادیرانی حزبەكان خۆیان بە بوونی دیاردەی گەندڵی و حوكمڕانیی خراپ ڕازی نابن.

 بێجگە لەمەیش نەبوونی سەربەخۆییی سەرچاوەكانی داهات و ئابووری بۆ تاكەكان، كە پەیوەستە بە سیستەمی ئابووری-سیاسیی كوردستانه‌وه‌، هۆكاری سەرەكییە. چونكە كاتێك ئابووریی بەرهەمهینەر بوونی نەبێت و، ئابوورییەك لەسەر بنەمای بەرخۆری و دابەشكردنی فرۆشتنی سەرچاوەكانی سروشتی دامەزرابێت، تاكەكان ئینتیمایان بۆ دەسەڵاتی حزبی زاڵ بەسەر سەرچاوەكانی وڵاتدا دابەش دەبێت، نەك دامەزراوەكان. لە بەرامبەریشدا دەسەڵاتی سیاسی، تۆڕێكی بەربڵاو لە لایەنگر بۆ مانەوەی خۆی دەستەبەر دەكات، بەڵام لە كۆتاییدا زۆرینەی هاووڵاتیان لە دابەشكردنی نادادپەروەرانەی سەرچاوەكان ناڕازی دەبن و، نادادپەروەری دەبێتە سیمای سەرەكیی سیستەمی سیاسی و دەسەڵاتدارێتی. ئەمەیش بەها نەتەوەیییەكان لاواز دەكات و، لایەنگری ناوچەیی، عەشیرەیی و حزبی بەسەر بەها ناسنامەیییەكانی باڵای نەتەوەییدا زاڵ دەكات. لێرەوە كەلتوورێكی ناوچەیی-حزبی بەسەر كوردستاندا زاڵ دەبێت و، وڵات بەسەر ناوچەی نفووز یاخود زۆنی "سەوز-نیلی" و "زەرد"دا دابەش دەكرێت.

بۆیە ئەم فاكتەرە لەگەڵ بوونی دەسەڵاتی دادوەریی سەربەخۆ و چالاك، دەتوانێت گەرەنتیی سەركەوتنی چاكسازیی سیاسی بكات. بۆیە كێشە و ناكۆكیی نێوان لایەنە سیاسییەكان لە كوردستان ئەوەندە ستراتیژی و سیاسی و هزری و ئیداری نین، بە قەدەر ئەوەی كە بۆ دەستپێڕاگەیشتن بە سەرچاوە ئابووری و دارایییەكانن.

لە ڕووداوی كەركووك، پاش ئاشكرابوونی ڕێككەوتنە نهێنییەكەی نێوان چەند كەسێك لەگەڵ حەشدی شەعبی و حكوومەتی ناوەندی و، بە بەرنامە و بەشداریی ڕاستەوخۆی سوپای قودسی ئێران، ئەمە بینرا كە كۆنترۆڵی بەشێك لە سەرچاوەی نەوت و گاز بۆ چەند كەس یاخود لایەنێك، بەشێك بووە لە ڕێككەوتنەكە؛ كە ئەمە بەرزترین جۆری تاوانە لە ڕووی سیاسی، یاسایی و نیشتمانییەوە. لە كاتێكدا لە سیستەمێكی ئابووری-سیاسیی تەندروستدا، حزب، حكوومەت و پەرلەمان نوێنەر و بریكارن، نەك باوك، براگەورە و خاوەن سامانی وڵات؛ بەڵكوو ئەوە هاووڵاتیانن كە خاوەن سامانن و، حكوومەت تەنیا بەڕێوەبەر و ڕێكخەرە.

كۆی ئەمانەیش ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی كە ئەو كەسانەی كە هەست دەكەن پێویستە ئەوان خاوەن ئەو سەرمایە و سەرچاوە دارایییانە بن بۆ ئەوەی دەسەڵاتی سیاسی و دارایی و ئابووری و پرستیژیان هەبێت، هەموو هەوڵێكی تەنانەت ناشەرعی و نایاسایی و نانیشتمانیی خۆیان تەرخان دەكەن بۆ ئەوەی نەكەونە پەروایزەوە و، لەم ڕێگەیەوە دەسەڵات بگرنە دەست. چونكە هەست دەكەن پەراوێز خراون و تاكە ڕێگە دەستەبەركردن یاخود دەستبەسەرداگرتنی سەرچاوەكانی ئابوورییە بۆ هاتنە ناو كایەی سیاسی و بەدەستهێنانی پرستیژ و متمانە و دڵنیایی لە مانەوەیان. ئەمەیش ڕیشەی گەندەڵیی سیاسی، سەربازی، ئیداری و یاسایی و تەنانەت ئەخلاقییە لە كوردستاندا.

سێیەم: نەبوونی سوپای نیشتمانی

 بەدامەزراوەیینەبوونی هێزە چەكدارەكانی كوردستان گەورەترین كارەساتی لێ كەوتەوە. بەتایبەت كە نیشانی دا كە پێشمەرگەی كوردستان نەك یەكگرتوو نییە و فەرمان لە حزب وەردەگرێت، بەڵكوو لە خودی حزبیشدا لەژێر فەرمانی فەرماندەی گشتیدا نییە و، چەند كەسیك دەتوانن ڕێككەوتن بكەن و بە فەرمانی ئەوان پاشەكشە بە هێزەكانی پێشمەرگە لە بەرەكانی جەنگدا بكرێت و تەنانەت فەرماندەی ئەو هێزانە ئاگاداریش نەبێت.

هەروەها بوونی هێزی چەكداری لە دەره‌وەی وەزارەتی پێشمەرگە و ناوخۆ و، ئەندامبوونی هێزە ئەمنی و چەكدارەكان لە ڕێكخستنی حزبە سیاسییەكان، ڕێگرە لە چاكسازی لە پرۆسەی سیاسی لە كوردستان. هیچ چاكسازییەكی سیاسی سەركەوتوو نابێت، تاوەكوو ئەم خاڵە چارەسەر نەكرێت. ئەمەیش پەیوەستە دیسانەوە بە سیستەم و سەرچاوەی ئابووریی وڵات و، هەروەها بوونی دادگه‌ی سەربەخۆ و بەهێز و سەروەریی یاسا.

چوارەم: بەدامەزراوەیینەبوونی سیاسی

بەدامەزراوەیینەبوونی دەسەڵاتی سیاسی یاخود حكوومەتی هەرێمی كوردستان، بەشێكی سەرەكیی خوڵقانی ئەو كارەساتەی كەركووكە. بەم مانایە كە حكوومەتی هەرێمی كوردستان بەكردەیی بوونی نەبووە و، لە پەراوێزدا دوو حكوومەت و، هەروەها لەوانەیە لەناو حكوومەتیشدا چەندین گرووپ و بەرژەوەندیی جیاواز و وردتر بوونی هەبووە. ئەمە بێجگە لەوەی كە ئینتیمای تاكەكان بۆ حكوومەت لاواز دەكات و، به‌ حزب، ناوچە، عەشیرە و گرووپ و... ه‌وه‌ گرێی ده‌دات؛ لە هەمانكاتدا بوار بۆ دروستبوونی تۆڕێكی بەرفراوان و بەربڵاوی گەندەڵی لە بواری جۆراوجۆردا دروست دەكات. ئەمەیش كاریگەریی لەسەر كۆی كایە نیشتمانییەكاندا دادەنێت، بەتایبەت لە بواری سەربازی كە بڕبڕەی پشتی ئاسایشی نەتەوەییی هەر كیانێكی سیاسییە. ئەمەیش ئه‌وه‌ی لێ ده‌كه‌وێته‌وه‌ كە هیچ ستراتیژییەكی ئاسایشی  لە بوارەكانی سەربازی و كۆمەڵایەتی و كەلتووری و ژینگەیی و ئابووری و سیاسی لە ئارادا نەبێت. ڕووداوەكانی كەركووك ئەو ڕاستییەی سەلماند.

پێنجەم: دیپلۆماسیی دەوڵەتی، ڕاگەیاندنی نابەرپرسیار و گرنگینەدان بە هێزی نەرم

 لە ڕاستیدا هەرێمی كوردستان زیاتر وەكوو ئەكتەرێكی دەوڵەتی تەعامولی كردووە، لە كاتێكدا لە لایەك دەوڵەت نەبووە و، لە لایەكی تریشەوە بێجگە لە پەیوەندییە فەرمییە سیاسییەكان لەگەڵ دەوڵەتان، بیری لە ئاست و جۆر و ڕەهەندەكانی دیكەی دیپلۆماسی نەكردۆتەوە. بۆیە لە لێكتێنەگه‌یشتن لەگەڵ حكوومەت و دیپلۆمات و بڕیاربەدەستانی دەوڵەتان لە پرسی ڕیفراندۆم، تووشی بنبەستی پەیوەندییەكان و دیپلۆماسی بووەوە. ئەم دیپلۆماسییە فەرمییە، گەورەترین هەڵەی حكوومەتی هەرێمی كوردستان بوو كە خاوەن دەوڵەت نەبوو.

 نەبوونی ڕاگەیاندنێكی بەرپرس و نیشتمانی لە لایەك و، لە لایەكی تریشەوە پێناسەنەكردنی سنوور و هێڵی سووری كاری ڕاگەیاندن و ڕۆژنامەوانی، وای كردووە كە میدیا ببێتە بەشێك لە لێكترازانەكان و قووڵكردنەوەی كێشەكان و دروستكردنی ناكۆكییەكان و گواستنەوەی لە ئاستی سیاسی بۆ ئاستی كەلتووری و كۆمەڵایەتی و تەنانەت بەهایییەوە. ڕووداوەكانی كەركووك ئەوەی ئاشكراتر كرد كە زۆربەی ڕاگەیاندنەكانی كوردستان، پابەند نین بەم سنوورە پیشەیی، ئەخلاقی، نیشتمانی و ئاسایشییانەی نەتەوەییی كوردستان. لە ئاستی ڕایەڵە و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانیش ئەمە دەبینرێت و، بەشێك لە ڕاستییەكان بەشێوێندراوی دێتەوە  نێو جیهانی ڕاستەقینە. لە پاڵ ئەمەیش، هەرێمی كوردستان تاوەكوو ئێستا گرنگی بە جۆرەكانی دیپلۆماسی و، بەتایبەت ڕاگەیاندن و جۆرەكانی هێزی نەرم و كاریگەریدروستكردن لەسەر ڕای گشتیی دەوڵەتانی ناوچەكە و، هەروەها ئەكتەرە سەرووناوچەیییەكان نادات.

شەشەم: پەروەردە و كەلتووری سیاسی

هیچ بەرنامە و پلانێكی زانستیی خوێندن و پەروەردەیی لە ئاستی سەرەتایی تاوەكوو كۆتاییی زانكۆ، كە لەسەر بنەمای ئەو بەها و نۆرمە ناسنامەیی و كەلتوورییانەی كورد و كوردستان داڕێژرابێت، بوونی نییه‌. ئەمەیش وای كردووە كە لێكترازانە كۆمەڵایەتییەكان بەرهەم بێتەوە و، تاكەكان لە هەمبەر حكوومەت و كەلتوور و هەموو نۆرم و بەهاكانی خۆیان نامۆ بن و، لە هەمان كاتیشدا لێكترازانێك لە نێوان ویست و داواكاریی نه‌وه‌ی نوێ، لەگەڵ ویست و بەها و نۆرمی نه‌وه‌ی پێشووتر بێتە ئاراوە. ئەمەیش كۆی سیستەمی سیاسی و كۆمەڵایەتیی كوردستانی تووشی داڕمان كردووە. بەم پێیەیش هەم حكوومەت و هەم سیستەمی سیاسی و هەم كۆمەڵگە، لەگەڵ بەها و نۆرمەكانی نه‌وه‌ی نوێ نامۆ دەبن و، ئەم نه‌وه‌یه‌یش لە هەمبەر ئەوان هەر بەم شێوەیه‌ بیر دەكەنەوە. كۆی ئەم هاوكێشەیەیش وا دەكات كە پابەندی و هەست بە بەرپرسیارێتی لە هەمبەر خاك، نیشتمان و بەها نەتەوەیییەكان لاواز و، تێكه‌ڵاوی ململانێ حزبی و ناوچەیی و خوار-نەتەوەیییەكان بكرێت و، جارێكی تر بە ناوی نەتەوەیی و نیشتمانی بەرهەم بێتەوە؛ لە كاتێكدا ڕاستیی دیاردە و ڕووداوەكان بەم شێوەیە نییە. ئەمەیش كەلتووری ڕەتكردنەوەی هەموو شتێك لە دەرەوەی تێگەیشتن و بەرژەوەندیی ئەو تاك و گرووپانە دروست بكات. بەم واتایە كە ئەوی تری بە شەیتان و خیانەتكار و سەرچاوەی خراپە دادەندرێت و، هەقیقەت دەبێتە موڵكی لایەنێك كە ئەو تاك و گرووپە بانگەشەی بۆ دەكات.

لە لایەكی تریشەوە لەدایكنەبوونی "تاك"ی سەربەخۆی كورد و خاوەن ناسنامەی سەربەخۆ و، گرێدراویی ئەو تاكە بە ناسنامەی بەكۆمەڵی ناوچەیی، عەشیرەت و خێڵی، حزبی و...، بووه‌ته‌ هۆی ئه‌وه‌ی كە تاك، تاكی گوێڕایەڵی خاوەن بەهای ناسنامەییی خوار-نەتەوەیی و سەروو-نەتەوەیی بێت. ئەمەیش كاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر ڕەفتاری سیاسی و كەلتووری سیاسی و، هەروەها ئیرادە و خوێندنەوەی تاكەكان دەبێت. بۆیە تا هێڵی "ئەوی تر"ی ناسنامەییی كورد ڕوون و ئاشكرا نەبێت، ئەوە ئەو تاكە پێش ئەوەی كوردستانی بێت، خاوەن چەندین وردە-ناسنامە و ناسنامەی بەكۆمەڵی ترە كە كار ده‌كاته‌ سەر تێگەیشتنی لە خود و ئەوی تر و، بەم پێیەیش ڕەفتاره‌ سیاسییه‌كه‌ی. بۆیە فەڕەنسییەك ناتوانێت بۆ یەك چركە بیر بكاتەوە كە ناسنامەی خۆی و خاكەكەی ئەڵمانی بێت و، یاخود فارس و عەرەب و تورك ناتوانن بێجگە لەو چوارچێوە ناسنامەیییەی كە هەیانە بیر بكەنەوە و ڕەفتار بكەن، بەڵام كورد بە هۆی نەبوونی ئەوی تری ناسنامەیی، دەتوانێت عێراقی بێت، ئێرانی بێت و هتد. بۆیەیشە كورد دەتوانێت بۆ دەسەڵات و حكوومەتی زاڵ و ناوەندی چەك هەڵبگرێت و ڕێگەنیشاندەر و چاوساغی بێت و، تەنانەت لە دژی نەتەوەكەی خۆی كاری لەگەڵدا بكات.

حەوتەم: هاوكێشە هەرێمییەكان و فاكتەری دەرەكی

بەكورتی نادیموكراتیكبوونی دەوڵەتانی ناوچەكە، بەتایبەت ئێران، عێراق، سووریا و توركیا و، هەروەها بوونی كورد لەو دەوڵەتانە، بووە هۆی هەستیاریی ئەم دەوڵەتانە لە هەمبەر پرسی ڕیفراندۆم و سەربەخۆییی هەرێمی كوردستان. هەروەها ناڕوونیی ستراتیژیی ئیدارەی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پێداگریی ئەمریكا لەسەر ئەولەوییەتی جەنگی تیرۆر و ویستی مانەوەی "حەیدەر عەبادی" لەسەر دەسەڵات لە لایەن ئەمریكاوە و پێداگری لەسەر یەكپارچه‌ییی عێراق و داپۆشینی شكستی سەربازی-سیاسی و داراییی ئەمریكا لە ئەگەری پاشەكشە لە عێراق لە هەمبەر كۆماری ئیسلامی و، هەروەها ڕۆڵی نەرێنیی بیرۆكرات- دیپلۆماتەكانی ئەمریكا لە عێراق كە درێژەپێدەری خوێندنەوە و سیاسەتەكانی "باراك ئۆباما"ن لە هەمبەر ئێران و چۆنێتیی دەرچوون لە عێراق، وای كرد كە توركیا و ئێران و بەغدا بتوانن بەئاسانی دژی ڕیفراندۆمی هەرێمی كوردستان بوەستنەوە و، لە ڕێگەی میلیشیاكانی شیعەوه‌ هێرشی سەربازی بكەنە سەر كەركووك و ناوچە كوردستانییەكانی دیكە. لە لایەكی تریشەوە هاوكاتبوونی ئەم ڕیفراندۆمەیش لەگەڵ ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی كەتەلۆنیا لە ئیسپانیا، كاریگەریی لەسەر هەڵوێستی نەرێنیی نێودەوڵەتی هەبوو لە هەمبەر ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی كوردستان.

كۆبەند

ڕووداوی ڕادەستكردنەوەی كەركووك تەنیا پێشهاتێكی ئاسایی نییە كە بە وشەی "خیانەت" كۆتاییی پێ بێت، بەڵكوو ڕەگوڕیشەی قووڵی لە بەها و نۆرمەكانی سیستەمی كۆمەڵایەتی، سیاسی، ئابووری و پەروەردەیی و كەلتووری-مێژوویی و بەگشتی ناسنامەییی ئێمەدا هەیە. بۆیە دەربازبوون لە ڕووداو و كارەساتی هاوشێوە، كاری گەورەی بونیادی و پێكهاتەییی دەوێت بۆ زاڵبوون به‌سەر لێكترازانە هزری و ماددییه‌كانی جیهانی كوردی و كۆمەڵگەی كوردستان. چونكە ڕەفتاری تاكەكان لە چوارچێوەی كەلتووری سیاسیدایە و، كەلتووری سیاسی بەشێكە لە كەلتووری گشتی، كە ئەویش لە چوارچێوەی ڕەگەز و بنەما و بەها و نۆرمە ناسنامەیییەكاندایە بۆ ناسینی خود و ئەوی تری ناسنامەییی ئێمە. هەر دوو فاكتەرە ماددی و مانایییەكانیش، لە دروستكردن و خوڵقاندنیدا بەشدارن. شۆڕشێك بۆ بەدامەزراوەییبوون (بە واتا فراوانەكەی لە ڕووی سەربازی، سیاسی، یاسایی، ئابووری، كەلتووری و بەهایییه‌وه‌) لە هەموو ڕەهەندە ماددی و مانایییەكاندا، تاكە ڕێگەیە.