بەشی یەكەم

پێشەكی:

بە خێرایییەكی سەرسووڕهێنەر، كاردانەوە لە هەمبەر هەڵوێستی ناشیاوی چەند بەرپرسێكی لۆكاڵی شارەوانی و، خۆسووتاندنی گەنجێكی دەستفرۆش و هەژار بە ناوی "موحه‌ممه‌د بوعەزیزی" لە تونس، ئاگری بەردایە تەختی دەسەڵاتی چەندین دیكتاتۆری ناوچەكە و، ئەم ئاگرەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تاوەكوو ئێستا خامۆش نەكراوە. ئەمەیش تاوەكوو ئێستا لەنێو سیاسی و ئەكادیمییەكان پرسیاری جددیی دروست كردوە كە بۆ و، چی ڕووی دا؟ لە كاتێكدا چەندین خۆپێشاندان و ناڕەزایەتیی دیكه‌ لەم دەوڵەتانە، بەئاسانی سەركوت كرابوون!

ئابڵووقە و سزا دەرەكییەكان لەسەر بەرنامەی ئەتۆمی و سەربازی و مووشەكی، لە پاڵ سیاسەتی دەرەكیی تێكدەرانەی كۆماری ئیسلامی لە ناوچەكە و پاڵپشتی لە گرووپە تیرۆریستییەكان لە ئاستی دەره‌كی و، لە ئاستی ناوخۆییش قەیرانە كەڵەكەبووەكانی لە ئێران لە ڕووی سیاسی، دارایی، تەندروستی، پەروەردەیی، ژینگەیی، ئابووری، كۆمەڵایەتی، كەلتووری و...، وای كرد كە زەمینە ئامادە بێت بۆ پەرەسەندنی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییه‌كی بچووك لەسەر گرانیی كەلوپەل، بەتایبەت پێداویستییە سەرەتایییەكان و خواردن، تەنانەت "هێڵكە"، وەكوو هێمایەك بۆ كەمترین چەشنی خواردن لە ئێران و، هەروەها پشتگوێخستنی داواكاریی هاووڵاتیان لە گێڕانەوە یاخود قەرەبووكردنەوەی ئەو كەسانەی كە هەموو دارایییان لە لایەن دامەزراوە دارایییە تایبەتەكانەوە، كە لەژێر كۆنترۆڵی حكوومەت و بە مۆڵەتی فەرمی دامەزراوە، بە هۆی گەندەڵیی سیسته‌ماتیك و ناوخۆییی دەسەڵاتی سیاسییەوە دەستی بەسەردا گیراوە، زۆربەی شارەكانی ئێران بگرێتەوە.

ئەوەی كە گرنگە و جێگەی هەڵوەستەیە، ئەوەیە كە زۆربەی دروشمەكانی ناڕه‌زایەتییەكان بە بەراورد لەگەڵ دروشمە ڕیفۆرمخوازانە و ناو-سیستەمییەكانی ڕابردوو، لە ئێستادا دروشم و داواكارییەكان پێكهاتەشكێن (هه‌ڵوه‌شێنه‌رانه‌) یاخود ڕەچەشكێنن و، "ڕێبەر" و دەسەڵاتداران و، بەگشتی نەمان و ڕووخانی كۆی ئەم سیستەمە سیاسییەیان كردۆتە ئامانج. لێكۆڵینەوە و توێژینەوەكان ئەوە نیشان دەدەن، كە قەیرانی پێكهاتەیی لە پاڵ قەیرانەكانی ناكارامەیی و ڕەوایەتی بە هۆی ڕووداوی بچووك و وردەوە كە پەراوێز و پشتگوێ خراون، ئەمە بۆ وەرچەخان لە سیستەمی سیاسی سەر دەكێشێت و، لێكترازانە كۆمەڵایەتییەكان چالاك دەكات. هەوڵ دەدەین لەم ڕوانگەیەوە ئەم ڕووداوانەی ئەم دوایییەی ئێران شرۆڤە بكەین.

خستنەڕووی بابەت:

هەرچەندە لە ئێستادا باسكردن لە پێشبینیكردنی سەركەوتن، ماوەی زەمەنی و ئاراستە، لێكەوتە و ئاكامی خرۆشانی جەماوەری و ناڕەزایەتی و خۆپێشاندانەكانی جەماوەری لە ئێران كارێكی ئەستەمە، بەڵام لە گرنگترین ئەو خاڵە گەوهەرییانەی كە ئەم ناڕەزایەتییانە لە ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكانی پێشووتر لە ئێران جیا دەكاتەوە و بە "سەرەتای كۆتایی"ی ئەم سیستەمە سیاسییە دادەندرێت، دەكرێت ئاماژە بە چوار خاڵ بكەین:

یەكەم: بەپێچەوانەی خۆپێشاندانەكانی ساڵی 2009 كە لە تاران و چەند شارێكی گەورە قەتیس مایەوە، ئەم ناڕەزایەتییانە زۆربەی شارەكانی ئێرانی لە ڕووی نەتەوەیی و جوگرافی و... گرتۆتەوە، بەتایبەت بنكە سەرەكییەكانی كۆمەڵایەتی و جەماوەریی سیستەم وەكوو: قوم، ئیسفەهان، مەشهەد و هتد. بۆیە بە شۆڕشی سەرتاسەریی "بێبەشەكان" و "پەراوێزخراوەكان" دەناسرێت.

دووەم: بەپێچەوانەی خۆپێشاندانەكانی پێشووتر، ئەم ناڕەزایەتییانە لە داواكاریی چاكسازی-ڕیفۆرمخوازانە دەرچووە و، كۆی سیستەمی سیاسیی كۆماری ئیسلامیی كردۆتە ئامانج و، لە یاریی نێوان دووانەی ڕیفۆرمخواز-بنەماخواز (توندڕەوەكان) لەناو - سیستەمدا ڕزگاری بووە. هەر بۆیە تاوەكوو ئێستا (جگە لە هەندێ ئاماژەی نەسەلمێندراو و نهێنی بۆ ململانێی نێوان ڕیفۆرمخواز و توندڕەوەكان)، بێجگە لە خودی كەسە ناڕازییه‌كان و جەماوەر، هیچ لایەن و كەسێك ڕێبەر و ڕێكخەری ئەم خرۆشان و ناڕەزایەتییانە نییە.

سێیەم: ئەم جارە خەڵك بەڕوونی ئەوەی بۆ دەركەوتووە كە دابینكردنی "نان" بۆ خەڵكی ئاسایی و برسی (وەكوو هێمای ژیان و ئابووری و خۆشگوزەرانی)، بەبێ دەستەبەركردنی "ئازادی" و ڕووخانی ئەم سیستەمە (وەكوو هێمای سیستەمێكی ئازاد و دیموكراتیك) مسۆگەر نابێت. بۆیە دروشمەكان ڕادیكاڵ و دژە-سیستەمە و، بە شۆڕشی دادپەروەریخواز-دیموكراسیخوازی پەراوێزخراو-برسییەكانیش دەناسرێتەوە.

چوارەم: بەرنامەی مووشەكی- سەربازی، ستراتیژیی ئاسایشی نەتەوەیی و، سیاسەتی دەرەكیی كۆماری ئیسلامی، بەتایبەت سوپای پاسداران، لە دەستێوەردان و نفووز لە ناوچەكە، بڕیار وابوو كە ئاسایشی نەتەوەیی و مانەوەی ئێران دەستەبەر و گەرەنتی بكات، بەپێچەوانە كەوتۆتەوە و، بەم هۆیە ئەم جارە بەپێچەوانەی ناڕەزایەتییەكانی جەماوەریی ساڵانی پێشووتر، چ لە ئاستی ناوخۆیی و چ لە ئاستی دەرەكی، بەتایبەتی سەردەمی سەرۆكایەتیی باراك ئۆباما لە ئەمریكا، ئیدارەی ئەمریكا و دەوڵەتانی عەرەبی-سوننەی بە هۆی ئەم سیاسەتانە لە ناوچەكە، پاڵپشتی لە داواكاری و ناڕەزایەتییەكانی جەماوەری و تەنانەت پشتیوانی لە ڕووخانی سیستەم دەكەن؛ هەرچەندە ئەگەر تەنیا بۆ لاوازكردنی دەسەڵاتدارانی ئێران و گۆڕانی هاوسەنگیی هێزی ناوچەییش بێت. بۆیە ئەگەر تەنانەت ئەم ناڕەزایەتییانە لە ئێستایشدا بەتوندی سەركوت بكرێت، ئەوە ئەم سەرهەڵدان و خرۆشانە جەماوەرییە، بە سەرەتای وەرچەرخانی سیاسی و تەنانەت ڕووخان و كۆتاییی كۆماری ئیسلامیی ئێران دادەنرێت.

ڕووداوی بچووك؛ شۆڕش و ناسەقامگیریی سیاسی

زۆربەی كات دروستبوونی ناسەقامگیریی سیاسی بۆ ڕووداوی زۆر بچووك و كەمبەها دەگەڕێتەوە، بەڵام كاریگەریی قووڵ لەسەر ڕووداوەكان و دروستبوونی پشێوی و ناسەقامگیریی سیاسی و تەنانەت وەرچەرخانی سیاسی دادەنێن. بۆ ئەم مەبەستەیش و، ڕوونكردنەوەی بارودۆخی بەردەوام پڕ لە قەیران و ئاڵۆزیی سیاسی و كۆمەڵایەتی لە ئێران، سوود لە تیۆریی پشێویی "جێمز ڕۆزێنا" (2011-1924)، زانای زانستە سیاسییەكان و پەیوەندییە نێوده‌وڵه‌تییه‌كان لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا وەردەگرین، چونكە بەپێی بنەمای سەرەكیی ئەم تیۆرییە، لە سیستەمێكی سیاسیی ئاڵۆزدا ناتوانین باس لە دووبارەبوونەوەی ڕووداوێك بكەینەوە، بەڵكوو بەپێچەوانەوە، لەم جۆرە سیستەمانەدا سەقامگیری و ناسەقامگیری، تەواوكەری یەكترین. بۆیە ئەم ڕوانگەیە بەگشتی، بەدوای ئەوەیە كە نیشان بدات گۆڕانكاریی سیاسی و كۆمەڵایەتی، پەیوەندیی بە "كات" و "شوێن" و " زەمینە"وە هەیە و، ناتوانین بەدوای ڕێسایەكی گشتگیر و جیهانی بۆ شیكردنەوە و ڕوونكردنەوەی گۆڕانكارییەكان بین، بەڵكوو پێویستە بەدوای ڕێسای ورد و بچووك و خۆجێیی و گونجاو لەگەڵ كات و زەمینەی ڕووداوەكان بین.

 لە تیۆریی ناسەقامگیری و  پشێویدا وا گریمان دەكرێت، كە ئەوەی كە دەبێتە هۆی كاریگەریی بكەرەكان لەسەر سیاسەت، لە ڕێگەی یاساكانەوە نییە بەڵكوو لە ڕێگەی پەیوەندی و هێز و دەسەڵات و بەدەستهێنانی پشتیوانی و لایەنگرییەوە دەتوانن ئەوە بكەن. بەم پێیەیش "جێمز ڕۆزێنا" چەند چەمكێكی بنەڕەتی دەكاتە بنەمای شیكردنەوەی هۆكارەكانی بنچینەییی ئاڵۆزی و ناسەقامگیری؛ بۆ نموونە: بەربڵاوی و بڵاوبوونەوەی تەكنه‌لۆژیی پەیوەندییەكان، ئاڵوگۆڕ لە تواناكانی شیكردنەوەی تاكەكان، زیاتربوون و فرەییی گرووپ و وردە گرووپەكان، كەمبوونەوەی ڕۆڵی دەسەڵاتی ڕێبەرانی گرووپە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان و، هەروەها فرەییی ڕۆڵی تاكەكان. هەروەها چەمكی كاریگەریی پەپوولەیی (Butterfly Effect) لە تیۆریی "ئێدوارد لۆرێنز" (1917-2008) وەردەگرین، كە زانای كەشناسی و ماتماتیكی زانكۆی  MITلە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بوو و، لە ساڵی 1973دا یەكەم جار ئەم چەمكەی لە بواری كه‌شوهەوادا بەكار هێنا. لۆرێنز ڕۆڵی فاكتەرە كورتخایەن و بچووكەكان لە سەرهەڵدان و دروستبوونی گۆڕانكاریی گەورە  و تەنانەت ناسەقامگیریی و پشێوی، شی دەكاتەوە.

ئێدوارد لۆرێنز دەڵێت: "لەوانەیە بە هۆی جووڵەی باڵەكانی پەپوولەیەك لە پەككین، تۆفانێك لە نیویۆرك دروست ببێت." ئەمەیش بەم مانایە دێت كە گۆڕانكاری و ڕووداوێكی بچووك لە هەلومەرجی سەرەتاییدا، دەتوانێت سەر بكێشێت بۆ ناسەقامگیریی چاوەڕواننەكراو لە سیستەمدا.

بارودۆخی ئابووری-سیاسیی كۆماری ئیسلامیی ئێران

 قەیرانی ناكارامەیی؛ گەندەڵی و قەیرانی ئابووری

بارودۆخ و سیستەمی ئابووریی كۆماری ئیسلامی بەپێی سیستەمە سیاسییەكەی، كێشە و گرفتی زۆری بۆ ئاسایشی نەتەوەییی كۆماری ئیسلامیی ئێران دروست كردووە. لێرەدا ئاماژە بە سێ خاڵی لاوازی سیستەمی ئابووریی كۆماری ئیسلامی دەكەین كە كاریگەرییان لەسەر سەرهەڵدانی ناسەقامگیری و پشێویی ئەم دەوڵەتە هەیە:

• ئابووریی پشتبەستوو بە فرۆشتنی نەوت (دەوڵەتی ڕانتییەر):

پێكهاتەی ئابووریی ئێران، لەسەر بنەمای فرۆشتی نەوت و گازی سروشتی بووە. ئەمەیش بۆتە هۆكاری ناكارامەیی و بیرۆكراسی و سەرهەڵدانی گەندەڵیی ئابووری و ئیداری و زیاتركردنی لێكترازانی كۆمەڵایەتی و چینایەتی، بەهێزبوونی دەوڵەت و سەربەخۆبوونی دەوڵەت لە كۆمەڵگە و پەیڕەوكردنی سیاسەتی دەرەكیی فراوانخوازانە. كرێخۆری یاخود ڕانتیبوونی دەوڵەتێك، بە واتای ئەوەیە كە ئەو دەوڵەتە لە ڕێگەی فرۆشتنی كاڵا یاخود خزمەتگوزارییەكی تایبەت، بەهایەكی زیادە كە چەندین بەرامبەری تێچووەكانییەتی بەدەست دەخات. بە بڕوای بیرمەندانی ئەو بوارە وەكوو "بەبلاوی" و "لوسیانی"، دەوڵەتانی ناسراو بە ڕانتییەر، بە شێوەیەكی گشتی داهاتی خۆیان بە شێوەی ڕانت بەدەست دێنن. لێرەدا دەوڵەت تاقە سەرچاوەی وەرگرتن و دابەشكردنییەتی.

لە ئەزموونی دەوڵەتانی كرێخۆر یاخود ڕانتیدا وەكوو ئێران، بە هۆی ئەوەی كە دەوڵەت ڕاستەوخۆ لەگەڵ خەڵك تەعامول دەكات، بەبێ بوونی كۆمەڵگەی مەدەنیی بەهێز لە لایەك و گرێدراوبوونی خەڵك بەم سەرچاوە دارایییەوه‌ لە لایەكی ترەوە، ئەوە دەوڵەت ئاسایشی نەتەوەیی، بۆ ئاسایشی ڕژێم دەگۆڕێت. لێرەدا سیستەمە سیاسییەكان تەنیا دەیانەوێت ئاسایشی خۆیان بپارێزن. لە لایەكی دیكەیشەوە ئاسایشی ئەو دەوڵەتانە بەردەوام لەژێر هەڕەشەی ناسەقامگیری و شۆڕشدایە. هەروەها ئاسایشی نەتەوەییی ئەم دەوڵەتانە بەپێی گۆڕانكارییە نێودەوڵەتییەكان و ئابووریی جیهانیی وزە، بەتایبەت لە بواری داراییدا، بەردەوام لەژێر هەڕەشە و مەترسیدایە.

•  سیستەمی ئابووریی تێكەڵاو:

دووەمین تایبەتمەندی و خاڵی لاوازی سیستەمی ئابووریی ئێران، تێكەڵاویی سیستەمە ئابوورییەكەیەتی كە زیاتر دەوڵەتییە و، حكوومەت زۆربەی پیشەسازییەكانی (جگە لە نەوت و گاز) لە كۆنترۆڵدایە. بەم واتایە كە زیاتر لە 70% لە ئابووریی ئێران لەژێر دەسەڵاتی دەوڵەتدایە و كەرتی تایبەت بچووك و لاواز و لەرزۆكە.

ج- ئابووریی تاكبەرهەم:

 سیستەمی ئابووریی ئێران لەسەر بنەمای بەرهەمهێنانی نەوت و گازی سروشتییە كە ئەگەر هەر هەڕەشە و مەترسییەك لەسەر بازاڕ و هەناردەكردنی نەوت و گاز بێتە ئاراوە، كاریگەری و زیانی گەورە لەسەر ئابووریی ئێران دروست دەكات.

خاڵێكی گرنگی لاوازی ئابووریی كۆماری ئیسلامی، لاوازی یاخود نەبوونی كەرتی تایبەتی بەهێز و، هەروەها دەستبەسەرداگرتنی جومگە ئابووری و دارایییەكانه‌ لە لایەن هێزە سەربازی و ئەمنییەكانەوه‌. بۆ نموونە بێجگە لە پرسی پەرەپێدانی پیشەسازیی ئەتۆمی و مووشەكیی سوپای پاسداران، كە تێچوویەكی زۆری هەبووە بۆ سەر ئابووریی لاوازی كۆماری ئیسلامی و، هەروەها بۆتە هۆی ئابڵووقە و سزای ئابووری و دارایی بۆ ئەم دەوڵەتە، سوپای پاسداران لە زۆربەی بەشەكانی بازرگانی و پیشەسازی و تەنانەت قاچاغی كاڵا بۆ ناوخۆی ئێراندا ڕۆڵی هەیە. ئەمەیش لە ڕێگەی درووستكردنی چەندین كۆمپانیا و دامەزراوەی گرنگی ئابووری و دارایی و پیشەسازی، وەكوو "قرارگاە خاتم الانبیاء" (باره‌گای خاته‌مولئه‌نبیا) چالاكییە ئابوورییەكانی ڕێك دەخات. ئەم دامەزراوەیە كە ڕاستەوخۆ سەر بە سوپای پاسدارانە و داهاتەكەی بۆ سوپایە و ناگەڕێتەوە بۆ خەزێنەی دەوڵەت، لە كەرتی جۆراوجۆر وەكوو كەرتی نەوت و گاز و، هەروەها ڕاكێشان و گواستنەوە و بەرهەمهێنانی وزە و پرۆژەی دروستكردنی هەموو بەنداوەكانی ئێران و گواستنەوەی ئاو و...، كۆنترۆڵی هەموو چالاكییە ئابوورییەكانی ئێرانی كردووە.

بۆ نموونە سوپای پاسدارانی ئێران تاوەكوو ئێستا نزیكەی 3500 كیلۆمەتر هێڵی گواستنەوەی نەوت و گازی لە چوارچێوەی 9 پرۆژەدا و، نزیكەی 3000 كیلۆمەتر هێڵی گواستنەوەی ئاوی لە بەنداوەكان لە چوارچێوەی تەنیا 12 پرۆژە و، 250 كیلۆمەتر تۆنێلی ئاو و، 160 كیلۆمەتر تۆنێلی میترۆ و شەمەندەفەر و، 2185 كیلۆمەتر هێڵی شەمەندەفەر لەسەر زەوی و، زیاتر لە 1500 كیلۆمەتر هێڵی ئۆتوبان لە چوارچێوەی 10 پرۆژە و، دروستكردنی 21 بەنداوی گەورە و دروستكردنی  چەندین مینا (بەندەر) لە كەنداو و، دروستكردنی پرد و ئەسكەلە و، پرۆژەكانی كشتوكاڵی و پیشەسازیی كشتوكاڵ و، هەروەها هەموو پرۆژەكانی ئەلەكترۆنیك و پەیوەندی و مۆبایل و...، ڕۆڵی هەبووە و كۆنترۆڵی كردووە.

خاڵێكی تری لاوازی ئابووریی كۆماری ئیسلامی ئەوە بووە كە، هەر لە سەرەتای دروستبوونییەوە لەژێر گوشاری ئابڵووقە و سزا ئابوورییەكاندایە، بەتایبەت لە لایەن ئەمریكا و هاوپەیمانەكانییەوە. هەروەها پێكهاتە و سیستەمی ئابووریی سەرمایەداریی جیهانی كە لەسەر بنەمای لیبرالیزمی ئابووری و بازاڕی ئابووریی ئازادە، ئێرانی تووشی دڵەڕاوكێی ئاسایشی كردووە بە هۆی سروشتی سیستەمی ئابووریی داخراو و كرێخۆر یاخود ڕانتی و، هەروەها سیستەمی سیاسیی كۆماری ئیسلامی و بارگرژییەكانی لەگەڵ كۆمەڵگەی جیهانی.

 سزا و ئابڵووقە ئابووری و دارایییەكانی ئێران بە هۆی جیاجیای وەكوو پرسی مافی مرۆڤ، تیرۆریزم، بەرنامەی سەربازی و مووشەكی و، بەتایبەت پرسی ئەتۆمی بووە، كە تەنانەت لە پاش ڕێككەوتنی ئێران و دەوڵەتانی 5+1، هێشتاكە زۆربەی ئەم سزا و ئابڵووقانە بەربەستن لە بەردەم ئاساییبوونەوەی بارودۆخی ئابووری و وەبەرهێنانی دەرەكی لە ئێراندا. لە مانگی 8ی ساڵی 2002دا بوو كە گوتەبێژی ئەنجومەنی نەتەوەییی بەرگریی ئێران (موجاهیدینی خەڵق) كە ئۆپۆزیسیۆنی كۆماری ئیسلامیی ئێرانە لە دەرەوەی وڵات، دوو بنكەی ئەتۆمیی نهێنیی پیتاندنی یۆرانیۆمی كۆماری ئیسلامیی لە شارەكانی "نەتەنز و ئەراك" ئاشكرا كرد، كە ئێران كار و چالاكیی ئەتۆمیی تێدا ئەنجام دەدا. پاشان ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمی، ئەو هەواڵەی پشتڕاست كردەوە و، ئەمریكا ئەوەی بە پێشێلكردنی پەیماننامەی ساڵی 1968 دەربارەی قەدەغەبوونی بڵاوكردنەوەی چەكی ئەتۆمی (NPT) ناساند و، ڕای گەیاند كە ئێران بەدوای دروستكردنی چەكی ئەتۆمییە.

دواتـر، لە هەشتی مارس (ئازار)ی ساڵی (2006)دا، لەژێر گوشاری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و پاڵپشتیی بریتانیا و ئەڵمانیا و فەڕه‌نسا، دۆسییەی ئەتۆمیی ئێران لە لایەن ئاژانسی نێوده‌وڵه‌تیی وزەی ئەتۆمییەوە نێردرایە ئەنجومەنی ئاسایشی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و، یەكەم بڕیاری ژمارە (1696)، لە ساڵی (2006)دا، لە ئەنجومەنی ئاسایش لە دژی كۆماری ئیسلامیی ئێران درا؛ كە لەم بڕیارەدا پرۆگرامی ئەتۆمیی ئێران بە تەمومژاوی وەسف كرا و، بە جێگەی نیگەرانی دانراوە و، لە ماددەی پێنجی ئەم بڕیارەدا داوا لە هەموو وڵاتان كرا كە خۆیان بپارێزن لە هەناردەكردنی هەر جۆرە كاڵایەك كە كۆماری ئیسلامیی ئێران دەتوانێت لە بواری پیتاندنی یۆرانیۆم و بواری مووشەكی بەكاری بێنێت، بەڵام بەردەوامی كۆماری ئیسلامیی ئێران لە جێبەجێنەكردنی بڕیارەكان وای كرد، كە بڕیارەكانی ژمارە (1737، 1747، 1803، 1835) و لە كۆتاییدا بڕیاری ژمارە (1929) لە لایەن ئەنجومەنی ئاسایشەوە دژی كۆماری ئیسلامیی ئێران ده‌ربكرێت.

پاشان لە ساڵی 2006 ئەوروپییەكان و ئەمریكا دۆسییەی ئەتۆمیی ئێرانیان ناردە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان و، لەمبارەیەوە چەندین بڕیاری قورس بۆ سزادانی ئێران، وەكوو (1737، 1747، 1803، 1835، 1929)، لە لایەن ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان و، هەروەها دەوڵەتانی ئەوروپی و ئەمریكا لە دژی ئێران دەرچوو. ئەمەیش بەردەوام بوو تاوەكوو ساڵی 2015 و ڕێككەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و دەوڵەتانی ناسراو بە 5+1 و هەڵگرتنی سزا ئەتۆمییەكان. ئەم ڕێككەوتنە، بوو بە هۆی ئەوەی كە بە پەسندكردنی بڕیاری (2132) لە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان لە 20-7-2015، ئێران لەژێر فەسڵی حەوتی چارتی نەتەوە یەكگرتووەكان بێتە دەرەوە و، چیتر ئەم بەرنامە ئەتۆمییەی ئێران بە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایش و ئاشتیی نێودەوڵەتی دانەندرێت و، بڕیارەكانی پێشووتری ئەنجومەنی ئاسایش دەربارەی سزا و ئابڵووقەكانی ئێران هەڵبوەشێننەوە. ئەم بڕیارانەیش بۆ سزادانی ئێران، بریتی بوون لە بڕیارەكانی (1699) لە ساڵی 2006 و، (1737) لە ساڵی 2006 و، (1747) لە ساڵی 2007 و، (1803) لە ساڵی 2008 و، (1835) لە ساڵی  2008 و، (1929) لە ساڵی 2010 و، (2224) لە ساڵی 2015. بەڵام سزاكانی تری ئەمریكا و ئەوروپا لەسەر چالاكییە مووشەكی و سەربازییەكان و مافی مرۆڤ و پاڵپشتی لە تیرۆریزم، وەكوو خۆی ماوەتەوە. بە شێوەیه‌كی گشتی، ئەم بڕیارانە ئابڵووقەی دارایی و تەكنه‌لۆژی و سەربازی لە دژی سیستەمی بانكی و هێزە چەكدارەكانی ئێران، بەتایبەت سوپای پاسداران و تاكەكانی پەیوەندیدار بە چالاكییە ئەتۆمییەكانی كۆماری ئیسلامیی ئێران، لەخۆ دەگرێت.

لە لایەكی تریشەوە سیاسەتە ئابوورییەكانی ئێران و بارگژییەكانی لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وای كردووە، كە "هەڵاوسان"،  كێشە و مەترسییەكی دیكەی ئاسایشی ئابووریی ئێران بێت كە بەپێی ئامارە فەرمییەكان ساڵانە تا سەرووی 34% بەرز دەبێتە. لە لایەكی ترەوە، گرێدراوبوونی ئابووریی ئێران بە نەوت و گاز و نرخی ئەو بەرهەمە، بۆتە هۆی هەڕەشەی ناوخۆیی و دەرەكی لەسەر ئاسایشی ئێران. هەروەها ڕێژەی بەرزی بێكاری، هەڕەشە لە ئاسایشی ئابووری و بەم پێیە كۆمەڵایەتیی ئێران دەكات. بەپێی ئامارە فەرمییەكان، ساڵی 2017 ڕێژەی بێكاری لە نێوان 20% تاوەكوو 23%،  تاوەكوو 34% (بەپێی ناوچە پەراوێزییەكانی ئێران) مەزەندە دەكرێت، كە وا دەكات ئێران پێویستیی بە دروستكردنی ساڵانە زیاتر لە 750 هەزار هەلی كار و پیشەی نوێ هەبێت.

بەگشتی سیستەمی ئابووریی ئێران لەژێر كاریگەریی كێشە و گرفتەكانی سیستەمی سیاسیی ئێراندایە لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. بەم واتایە كە لە ئاستی ناوخۆ و دەرەوە، ئاسایشی ئابووریی ئێران بەردەوام لەژێر هەڕەشەدایە. ئەمەیش بە هۆی پێكهاتەی سیستەمی سیاسی-ئابووری لە لایەك و، بارگرژییەكانی ئێران لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئابڵووقە و سزاكانی سەر ئەو دەوڵەتە لە لایەكی ترەوە.

قەیرانی ڕەوایەتی؛ ناكارامەییی بەڕێوەبردن و سیستەمی سیاسی

لە ئێراندا بەردەوام ناكارامەییی كۆی سیستەمی سیاسی و حكوومەتەكان (كابینە و سەرۆككۆمارەكان)، قەیران و ناسەقامگیریی دروست كردووه‌. ئەمەیش لە بنەڕەتدا، دەگەڕێتەوە بۆ سروشتی سیستەمی سیاسیی كۆماری ئیسلامی و تێكەڵاوی و گرێدانی نێوان ئایین و سیاسەت، كە وای كردووە ڕوانگەیەكی باوكسالاری لە سیستەمی سیاسیی ئێران زاڵ ببێت. بەم پێیەیش دەوڵەت ببێتە سەرچاوەی دابینكردنی هەموو پێداویستییەكان، لە كاتێكدا لە هیچ شوێنێكی جیهان و، تایبەت لە ئێران، دەوڵەت ئەم توانایەی نییە و، ئەمەیش دەبێتە هۆی دروستبوونی ناڕەزایەتی و پشێوی و ناسەقامگیریی كۆمەڵایەتی و سیاسی لە ئێراندا.  

جێمز ڕۆزێنا پێی وایە كە لە سیاسەتدا پەیوەندییەكانی كۆنترۆڵ هەیە؛ بەم مانایە كە ئەكتەرەكان و، یان هاووڵاتیان، سیاسەتمەداران، تیرۆریستان، گرووپەكانی گوشار و بەرژەوەندی، دەزگه‌ی بیرۆكراسی و حكوومەت، دەوڵەتان و بكەرە سەروونەتەوەیییەكان و ...، لە هەوڵی گۆڕانكاری یاخود پاراستنی شێواز و هەلومەرجی ڕەفتاری ئەكتەر و بەگشتی ئەوانەی ترن و، ئەمەیش سەرچاوەی ململانێ و پشێوی و ناسەقامگیرییە.  لە كۆماری ئیسلامیی ئێرانیشدا ئەم ململانێیە بۆ دەسەڵاتدارێتی و، بوون بە ناوەندی بڕیار، دەبینرێت.

 بۆ نموونە: لە قۆناغەكانی سەرۆكایەتیی كۆمار و هەڵبژاردن، یاخود بوونی كێشەی دەرەكی و ناوخۆیی، یان بۆ نموونە لە ئاڵۆزی و پشێوییەكانی ساڵی 1999 و، هەروەها ساڵی 2009دا لە ئێران. ئەمەیش لە ڕێگەی بەشداریی سیاسی، هەڵبژادنەكانی ئەنجومەنی شوورای ئیسلامی و سەرۆكایەتیی كۆمار و، تەنانەت لە ناڕەزایەتی و مانگرتنە جۆراوجۆرەكان و خۆپێشاندانەكاندا بەرجەستە دەبێت. ئەم قەیرانەی دەسەڵاتدارێتییه‌، سیستەمی سیاسی تووشی ناسەقامگیری و تەنانەت قەیران دەكات و، گۆڕانكاری لە نوخبە سیاسییەكاندا كاریگەریی لەسەر وەرچەرخانی سیستەمی سیاسی دەبێت. هەرچەندە سەرەتا سنووردار و لە چوارچێوەی سیستەمی سیاسی بێت، بۆ نموونە: ململانێ بەردەوامەكانی نێوان توندڕۆكان و ڕیفۆرمخوازان و نەریتخوازان لە قۆناغە جۆراوجۆرەكاندا.

ئەم قەیرانە لە دەسەڵاتدارێتییه‌، لە ڕوانگەی تیۆریی ناسەقامگیری و پشێوی، دەگەڕێتەوە بۆ لاوازیی تیۆری و فرەیی لە تیۆرییەكان، نەبوونی ستراتیژی ڕوون یاخود فرەییی ستراتیژییەكان، نەبوونی توانای زاڵبوونی ڕەهای لایەنێك بەسەر لایەنەكانی تر، فرەییی هێز و گرووپە ناكۆكەكان و نەبوونی یەكگرتوویی لە نێوان خودی هێز و گرووپەكان و هتد. ئەمەیش دەبێتە هۆی دروستبوونی قەیرانی دەسەڵاتدارێتی و، كاریگەری لەسەر ڕەوایەتیی سیستەمی سیاسی دادەنێت. قەیرانەكانی ڕەوایەتی و بەشداری و دەسەڵاتدارێتی لە ئێران، بەتایبەت لە پاش ساڵی 1989وە، سیستەمی سیاسیی ئێرانی لە هەمبەر كێشە و گرفتەكان لاوازتر كردووە و، بەردەوام دیاردەی ناسەقامگیری دەبینرێت.

كۆبەند:

بەم پێیەیش سیستەمی سیاسیی ئێران، نەیتوانیوە یەكگرتوویی بپارێزێت و چارەسەری كێشە و ململانێ سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان بكات. هەر پشێوی و ناسەقامگیرییەك لە ئێران، بە درزتێكەوتن لە بلۆكی هێز و دەسەڵات و، هەروەها دروستبوونی هێزی سیاسیی نوێ كۆتایی هاتووە. لە لایەكی ترەوە بە هۆی گۆڕانكارییەكان و داواكارییە بەرفراوانەكان، كێشەی لە ئایدیۆلۆژیی دەسەڵاتدارێتیی سیستەمی سیاسیی ئێران دروست كردوە و، توانای سیستەمی سیاسیی ئێرانی بۆ وه‌ڵامدانەوەی گوشارە ناوخۆیی و دەرەكییەكان لاوازتر كردووە.