بەشی دووەم و كۆتایی

 پێشەكی:

بە خێرایییەكی سەرسووڕهێنەر، كاردانەوە لە هەمبەر هەڵوێستی ناشیاوی چەند بەرپرسێكی لۆكاڵی شارەوانی و، خۆسووتاندنی گەنجێكی دەستفرۆش و هەژار بە ناوی "موحه‌ممه‌د بوعەزیزی" لە تونس، ئاگری بەردایە تەختی دەسەڵاتی چەندین دیكتاتۆری ناوچەكە و، ئەم ئاگرەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تاوەكوو ئێستا خامۆش نەكراوە. ئەمەیش تاوەكوو ئێستا لەنێو سیاسی و ئەكادیمییەكان پرسیاری جددیی دروست كردوە كە بۆ و، چی ڕووی دا؟ لە كاتێكدا چەندین خۆپێشاندان و ناڕەزایەتیی دیكه‌ لەم دەوڵەتانە، بەئاسانی سەركوت كرابوون!

ئابڵووقە و سزا دەرەكییەكان لەسەر بەرنامەی ئەتۆمی و سەربازی و مووشەكی، لە پاڵ سیاسەتی دەرەكیی تێكدەرانەی كۆماری ئیسلامی لە ناوچەكە و پاڵپشتی لە گرووپە تیرۆریستییەكان لە ئاستی دەره‌كی و، لە ئاستی ناوخۆییش قەیرانە كەڵەكەبووەكانی لە ئێران لە ڕووی سیاسی، دارایی، تەندروستی، پەروەردەیی، ژینگەیی، ئابووری، كۆمەڵایەتی، كەلتووری و...، وای كرد كە زەمینە ئامادە بێت بۆ پەرەسەندنی خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییه‌كی بچووك لەسەر گرانیی كەلوپەل، بەتایبەت پێداویستییە سەرەتایییەكان و خواردن، تەنانەت "هێڵكە"، وەكوو هێمایەك بۆ كەمترین چەشنی خواردن لە ئێران و، هەروەها پشتگوێخستنی داواكاریی هاووڵاتیان لە گێڕانەوە یاخود قەرەبووكردنەوەی ئەو كەسانەی كە هەموو دارایییان لە لایەن دامەزراوە دارایییە تایبەتەكانەوە، كە لەژێر كۆنترۆڵی حكوومەت و بە مۆڵەتی فەرمی دامەزراوە، بە هۆی گەندەڵیی سیسته‌ماتیك و ناوخۆییی دەسەڵاتی سیاسییەوە دەستی بەسەردا گیراوە، زۆربەی شارەكانی ئێران بگرێتەوە.

ئەوەی كە گرنگە و جێگەی هەڵوەستەیە، ئەوەیە كە زۆربەی دروشمەكانی ناڕه‌زایەتییەكان بە بەراورد لەگەڵ دروشمە ڕیفۆرمخوازانە و ناو-سیستەمییەكانی ڕابردوو، لە ئێستادا دروشم و داواكارییەكان پێكهاتەشكێن (هه‌ڵوه‌شێنه‌رانه‌) یاخود ڕەچەشكێنن و، "ڕێبەر" و دەسەڵاتداران و، بەگشتی نەمان و ڕووخانی كۆی ئەم سیستەمە سیاسییەیان كردۆتە ئامانج. لێكۆڵینەوە و توێژینەوەكان ئەوە نیشان دەدەن، كە قەیرانی پێكهاتەیی لە پاڵ قەیرانەكانی ناكارامەیی و ڕەوایەتی بە هۆی ڕووداوی بچووك و وردەوە كە پەراوێز و پشتگوێ خراون، ئەمە بۆ وەرچەخان لە سیستەمی سیاسی سەر دەكێشێت و، لێكترازانە كۆمەڵایەتییەكان چالاك دەكات. هەوڵ دەدەین لەم ڕوانگەیەوە ئەم ڕووداوانەی ئەم دوایییەی ئێران شرۆڤە بكەین.

خستنەڕووی بابەت:

هەرچەندە لە ئێستادا باسكردن لە پێشبینیكردنی سەركەوتن، ماوەی زەمەنی و ئاراستە، لێكەوتە و ئاكامی خرۆشانی جەماوەری و ناڕەزایەتی و خۆپێشاندانەكانی جەماوەری لە ئێران كارێكی ئەستەمە، بەڵام لە گرنگترین ئەو خاڵە گەوهەرییانەی كە ئەم ناڕەزایەتییانە لە ناڕەزایەتییە جەماوەرییەكانی پێشووتر لە ئێران جیا دەكاتەوە و بە "سەرەتای كۆتایی"ی ئەم سیستەمە سیاسییە دادەندرێت، دەكرێت ئاماژە بە چوار خاڵ بكەین:

یەكەم: بەپێچەوانەی خۆپێشاندانەكانی ساڵی 2009 كە لە تاران و چەند شارێكی گەورە قەتیس مایەوە، ئەم ناڕەزایەتییانە زۆربەی شارەكانی ئێرانی لە ڕووی نەتەوەیی و جوگرافی و... گرتۆتەوە، بەتایبەت بنكە سەرەكییەكانی كۆمەڵایەتی و جەماوەریی سیستەم وەكوو: قوم، ئیسفەهان، مەشهەد و هتد. بۆیە بە شۆڕشی سەرتاسەریی "بێبەشەكان" و "پەراوێزخراوەكان" دەناسرێت.

دووەم: بەپێچەوانەی خۆپێشاندانەكانی پێشووتر، ئەم ناڕەزایەتییانە لە داواكاریی چاكسازی-ڕیفۆرمخوازانە دەرچووە و، كۆی سیستەمی سیاسیی كۆماری ئیسلامیی كردۆتە ئامانج و، لە یاریی نێوان دووانەی ڕیفۆرمخواز-بنەماخواز (توندڕەوەكان) لەناو - سیستەمدا ڕزگاری بووە. هەر بۆیە تاوەكوو ئێستا (جگە لە هەندێ ئاماژەی نەسەلمێندراو و نهێنی بۆ ململانێی نێوان ڕیفۆرمخواز و توندڕەوەكان)، بێجگە لە خودی كەسە ناڕازییه‌كان و جەماوەر، هیچ لایەن و كەسێك ڕێبەر و ڕێكخەری ئەم خرۆشان و ناڕەزایەتییانە نییە.

سێیەم: ئەم جارە خەڵك بەڕوونی ئەوەی بۆ دەركەوتووە كە دابینكردنی "نان" بۆ خەڵكی ئاسایی و برسی (وەكوو هێمای ژیان و ئابووری و خۆشگوزەرانی)، بەبێ دەستەبەركردنی "ئازادی" و ڕووخانی ئەم سیستەمە (وەكوو هێمای سیستەمێكی ئازاد و دیموكراتیك) مسۆگەر نابێت. بۆیە دروشمەكان ڕادیكاڵ و دژە-سیستەمە و، بە شۆڕشی دادپەروەریخواز-دیموكراسیخوازی پەراوێزخراو-برسییەكانیش دەناسرێتەوە.

چوارەم: بەرنامەی مووشەكی- سەربازی، ستراتیژیی ئاسایشی نەتەوەیی و، سیاسەتی دەرەكیی كۆماری ئیسلامی، بەتایبەت سوپای پاسداران، لە دەستێوەردان و نفووز لە ناوچەكە، بڕیار وابوو كە ئاسایشی نەتەوەیی و مانەوەی ئێران دەستەبەر و گەرەنتی بكات، بەپێچەوانە كەوتۆتەوە و، بەم هۆیە ئەم جارە بەپێچەوانەی ناڕەزایەتییەكانی جەماوەریی ساڵانی پێشووتر، چ لە ئاستی ناوخۆیی و چ لە ئاستی دەرەكی، بەتایبەتی سەردەمی سەرۆكایەتیی باراك ئۆباما لە ئەمریكا، ئیدارەی ئەمریكا و دەوڵەتانی عەرەبی-سوننەی بە هۆی ئەم سیاسەتانە لە ناوچەكە، پاڵپشتی لە داواكاری و ناڕەزایەتییەكانی جەماوەری و تەنانەت پشتیوانی لە ڕووخانی سیستەم دەكەن؛ هەرچەندە ئەگەر تەنیا بۆ لاوازكردنی دەسەڵاتدارانی ئێران و گۆڕانی هاوسەنگیی هێزی ناوچەییش بێت.

بۆیە ئەگەر تەنانەت ئەم ناڕەزایەتییانە لە ئێستایشدا بەتوندی سەركوت بكرێت، ئەوە ئەم سەرهەڵدان و خرۆشانە جەماوەرییە، بە سەرەتای وەرچەرخانی سیاسی و تەنانەت ڕووخان و كۆتاییی كۆماری ئیسلامیی ئێران دادەنرێت.

بە شێوەیەكی گشتی فاكتەرەكانی ناسەقامگیری لە ئێران بریتین لە:

1-     زۆربوونی خێرای ژمارەی دانیشتووانی دەوڵەت؛

2-     بارودۆخی خراپی كۆمەڵایەتی و ئابووری؛

3-     بێبەشبوون و جیاكاریی توندی سیاسی و ئایینی و مەزهەبی و نەتەوەیی؛

4-     بوونی ئەزموونی ململانێ و توندوتیژیی مێژوویی لە ناوخۆی حكوومەت- دەوڵەتدا؛

5-     شوێن و هەڵكەوتەی حیۆسیاسی و جوگرافیی دەوڵەتی ئێران لە ناوچەكەدا؛

6-     سیاسەتی دەستێوەردانی كۆماری ئیسلامیی ئێران و بوونی ململانێ و توندوتیژی لە ناوچەكە و دەوڵەتانی دراوسێ.

لێكترازانە كۆمەڵایەتییەكانی ئێران

لە كۆمەڵگەی ئێراندا لێكترازان و جیاوازییەكانی نەتەوەیی، نەژادی، زمانی، كەلتووری، زمانی، ڕەگەزی، ئایینی، مەزهەبی و...، بوونی هەبووە و هەیە. بۆیە دەتوانین بەم شێوەیە لێكترازانە سەرەكییەكانی كۆمەڵگەی ئێران پۆلین بكەین كە هەڕەشە لە ئاسایشی كۆمەڵایەتی و  نەتەوەییی كۆماری ئیسلامیی ئێران و بەتایبەت ناسنامەی ئیسلامی-شیعی دەكات:

1-    لێكترازانی خەڵك و دەسەڵات:

 ئەم لێكترازانە پەیوەندیی ڕاستەوخۆی بە ئاسایشی نەتەوەیییەوە هەیە. لە سەره‌تای شۆڕشی ئیسلامیی ئێراندا ئەم لێكترازانە لە نزمترین ئاستی خۆیدا بوو، بەڵام بە تێپەڕبوونی كات ئەم لێكترازانە دووبارە سەری هەڵدایەوە و چالاك بووەوە. هۆكاری ئەوەیش دەتوانێت بەرزبوونەوەی داواكاریی خەڵك و لە هەمان كاتدا نەبوونی توانای سیستەم بۆ وه‌ڵامدانەوەی، بە هۆی پێكهاتەی تایبەتی ئابووری و سیاسیی ئەم دەوڵەتە و جۆری پەیوەندییەكانی لە دەرەوە، هەروەها بوونی گەندەڵیی ئابووری و ئیداریی بەرفراوان و بەربڵاو، گرنگینەدان بە ئازادی و مافەكانی تاك و هاووڵاتیان، بەرزبوونەوەی گرفتە دارایی و ئابوورییەكان و بڵاوبوونەوەی هەژاری و جیاكاری و... بێت.

 لە لایەكی تریشەوە ئەم لێكترازانە هەڕەشە لە ئاسایشی ناوخۆیی دەكات، بە هۆی لێكترازان لە نێوان پیاوانی ئایینی و خەڵك؛ بە هۆی ئەوەی كە مەلا و پیاوانی ئایینی لە ئێران دەسەڵاتدارن. بۆیە لە ڕوانگەی خەڵكەوە كێشە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان بۆ چۆنێتیی دەسەڵاتدارێتیی ئەوان دەگەڕێتەوە.

2- لێكترازانی چینایەتی:

 ئەمە بۆ پرسەكانی نایەكسانیی كۆمەڵایەتی و ئابووری و دابەشكردنی سەرچاوەكان دەگەڕێتەوە. بۆیە ئەم پرسە یەكێك لە گەورەترین لێكترازانەكانی كۆمەڵگەی ئێرانە. بەپێی دوایین ئامارە فەرمییەكانی خودی ناوەندی ئاماری ئێران، نزیكەی 44.7% لە خەڵكی ئێران لە چینی خوارەوە و، 52.4% لە تاكەكان نزیك لە چینی ناوەڕاستن، كە بەردەوام هەڕەشەی هەژاری و كەوتن بۆ چینی خوارەوەیان لێ دەكرێت. لە كاتێكدا تەنیا 2.9% لە چینی سەرووی كۆمەڵگە كە دەسەڵاتدار  یاخود نزیك لە دەسەڵات هەژمار دەكرێن، هەموو سەرچاوە سیاسی و ئابوورییەكانیان كۆنترۆڵ كردووە.

3-    لێكترازانە ئیتنیكی، نەتەوەیی، ئایینی و مەزهەبییه‌كان:

 ئەم لێكترازانانە بە هۆی فرەنەتەوە و فرەئیتنیك و بەگشتی فرەناسنامەبوونی كۆمەڵگەی ئێران و، هەروەها تاك-ناسنامەبوونی كۆماری ئیسلامی (شیعە-ئیسلامی) لە لایەك و، بەرزبوونەوەی ئاگایی و هۆشیاریی نەتەوەیی و داواكاریی ئەم ناسنامانە بۆ مافەكانیان و سەركوتكردنیان لە لایەن دەسەڵاتەوە لە لایەكی ترەوە، ئەم لێكترازانانە زەمینەی ناكۆكی و ململانێی نێوان ئەو ناسنامانە و ناسنامەی زاڵی فارسی-شیعی لە ئێراندا فەراهەم كردووە. بەتایبەت گۆڕانگارییە ژینگەیییەكانی وڵاتانی دراوسێی ئێران، بوونەتە هۆی زیاتر تەشەنەسەندنی ئەم لێكترازانانە؛ باشترین نموونەی ئەم لێكترازانە لە ناوچەكانی كوردستان و خۆزستان و سیستان و بەلوچستانە. هەروەها لێكترازانی ئایینی و مەزهەبی بە هۆی فرەییی ناسنامەیی لە ئێران و پێگەی جوگرافیی كەمینە ئایینی و نەتەوەیییەكان و گۆڕانكارییە ژینگەیییەكانی ئێران و جۆری ناسنامە و سیستەمی سیاسیی ئێران، بەردەوام هەڕەشە لە ئاسایشی پێناسەكراوی ناسنامەیی و، بەم پێیەیش ئاسایشی ئەم ڕژێم و سیستەمە سیاسییە دەكات.

4-    لێكترازانی ناوەند-پەراوێز:

بە هۆی جۆری سیاسەتی فەرمیی حكوومەتی ئێران، لێكترازانی ناوەند-پەراوێز لە كۆماری ئیسلامیدا بوونی هەیە، كە كاریگەریی لەسەر دانیشتووان و ڕوانگەیان بۆ دەسەڵات هەیە. بەپێی ئامارەكانی فەرمیی ناوەندی ئاماری ئێران، نزیكەی 82% لە دانیشتووانی ئێران لە ڕۆژاوای ئێران و، 18% لە ڕۆژهەڵاتی ئێران دەژین. هەروەها شارە گەورەكان زۆرترین ڕێژەی دانیشتووان و خزمەتگوزاری و تەندروستی و پەروەردە و خوێندنی باڵا و هەلی كاریان بۆ تاكەكان تێدایە. هەست بە پەراوێزكەوتن لە ڕووی ناوچەیی و نەتەوەیییەوە، زەمینەی سەرهەڵدانی بارگرژی و ناسەقامگیری و، بەم پێیەیش نائاسایشی، كۆچ و پەراوێزنشینی فەراهەم دەكات. ئەمەیش هەڕەشە لە ئاسایشی كۆماری ئیسلامی دەكات.

5- لێكترازانی جیله‌كان:

 گۆڕانكاریی دانیشتووان و ڕێژەی بەرزی گەنجان و لاوان كە نزیكەی 70% لە دانیشتووانی ئێران پێك دێنن، وای كردووە كە لێكترازانی جیلەکان لە ئێران بەردەوام هەڕەشە لە سەقامگیری و ئاسایشی كۆمەڵایەتیی ئەو دەوڵەتە بكات كە خاوەن بەها و تایبەتمەندیی جیاوازن بە بەراورد لەگەڵ جیلی پێش خۆیان. هەروەها  بەها فەرمییەكانی سیستەمی ئێران بەپێچەوانە یاخود دژی ئەو بەها نوێیانەیە كە ئەو جیلە نوێیە خوازیار و هەڵگرییەتی. گرنگترین تایبەتمەندیی ئەم جیلە كە لەگەڵ بەها و نۆرمەكانی سیستەم پێكناكۆكە، نائایدیۆلۆژیبوون و حەزكردنی جیلی نوێ و گەنجان بە ژیانی ڕۆژاوایی و پێداویستییە ماددییه‌كان و ڕوانگەی ناسیاسی و، هەروەها ڕوانگەی "خۆشگوزەرانی-تەوەر"یانە. ئەمەیش لەگەڵ كۆی بنەما و نۆرمە ناسنامەیییەكانی كۆماری ئیسلامی لە دژایەتیدایە.

قەیرانەكان؛ ناسەقامگیری و شۆڕشی سیاسی لە ئێراندا

دەتوانین چەندین فاكتەری وردتر بۆ دۆخی ناسەقامگیریی بەردەوام و ئەگەری سەرهەڵدانی شۆڕش و ڕووخانی سیستەم لە كۆماری ئیسلامیی ئێران دەستنیشان بكه‌ین:

1. لاوازیی دەسەڵاتدارێتی:

 نەبوونی ئازادیی ڕاگەیاندن، ناكارامەییی حكوومەت، نەبوونی دیموكراسی، بەرزبوونی ڕێژی گەندەڵی، كەمبوونی ئاست و ڕێژەی بەشداریی ژنان، زۆربوونی ڕێژەی ئاوارە و پەناهەندەكان، نەبوونی ئازادییە مەدەنی و مافە سیاسییەكان، نەبوونی سەروەریی یاسا، لاوازیی ڕێژەی وه‌ڵامدەری و بەرپرسیارێتیی حكوومەت.

ئێران بەردەوام به‌ یەكێك لە گەورەترین بەندیخانەكانی ڕۆژنامەنووسان و سەركوتكەرانی ئازادیی ڕاگەیاندن و ڕادەربڕین دادەندرێت. هەروەها بۆ چەندین ساڵە، پلەی دووەمی لە پاش چین بۆ سزای لەسێدارەدان هەیە و، ئەگەر بە ڕێژەی دانیشتووان هەژمار بكرێت ئەوە ئێران پلەی یەكەمی هەیە.

1. بارودۆخی خراپی ئابووری:

 كەمیی ئاست و ڕێژەی بەرهەمی نەتەوەیی، كەمیی داهاتی نەتەوەیی، لاوازیی داهاتی تاك، بوونی بازاڕی ڕەش، نەبوونی وەبەرهێنانی دەرەكیی ڕاستەوخۆ، بەرزبوونی ڕێژەی هەڵاوسان، وەرنەگرتنی ماڵیات، ئاستی نزمی ڕێژەی بەكارهێنانی ئینتەرنێت و تەلەفۆن، بەرزبوونی ڕێژەی بێكاری، نەبوونی ئازادیی بازرگانی و كەمبوونی ڕێژەی بەشداریی ژنان لە بازاڕ دەگرێتەوە. بۆ نموونە ڕێژەی بێكاری بەپێی ئامارە فەرمییەكان، زیاتر لە 23% مەزەندە دەكرێت. هەروەها زیاتر لە 30% لە كۆی ڕێژەی دانیشتووانی ئێران ناتوانن نان دابین بكەن. هەروەها 40% لە كۆی دانیشتووانی ئێران و، 80% لە مووچەوەرگران لەژێر هێڵی ڕەهای هەژاریدا دەژین. بۆ نموونە لە نێوان دە ساڵدا (2006 تا 2016)، ئاستی داهاتی تاك بە بەراورد لەگەڵ نرخی هەڵاوسان بە ڕێژەی 15.5% دابەزیوە، لە كاتێكدا نرخی پێداویستییە لانی كەم و سەرەتایییەكانی ژیان (وەكوو پێوەرێك) وەكوو نانی وشك بۆ خواردن، بە ڕێژەی 160% و، گۆشت 13% و، شیر 39% بەرز بوونەتەوە.

1. ئاستی نزمی ئاسایش:

 بەرزبوونی ئاستی ململانێ و، یان توندوتیژی، پێشێلكردنی مافی مرۆڤ، بەرزبوونی ڕێژەی تێچووی سەربازی، بوونی مەترسیی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتیی نەژادی و تیرۆریزم، بۆ نموونە ئێران پلەی دووەمی لە جیاكاری و توندڕەویی مەزهەبی و نەژادیدا لە پاش هندستان هەیە. هەروەها لە پرۆژەیاسای بوودجەی ساڵی 2018، بوودجەی هێزە سەربازییەكان لە ئێران چەندین بەرامبەری بوودجەی كەرتەكانی ژینگە و پەرەپێدان و كەرتەكانی دیكەی بنەڕەتییە لە ئێران. بۆ نموونە بە بەراورد لەگەڵ ساڵی 2017، بوودجەی هێزەكانی سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی بە ڕێژەی 43% زیادی كردووە.

1. نزمبوونی ئاستی پەرپێدانی مرۆیی:

نزمیی ڕێژەی ناونووسین لە قوتابخانە، نەبوونی ئاسایشی خۆراك، نەبوونی یەكسانیی ڕەگەزی، دابینكردنی تێچووی كەم بۆ كەرتی تەندروستی، بەرزبوونی ڕێژەی نەخۆشییەكان وەكوو ئایدز و مردنی مناڵان، دەستپێڕانەگەیشتن بە ئاوی پاك؛ بۆ نموونە بەرزبوونی ڕێژەی نائۆمێدی و بێهیوایی بە ژیان  لە ئێران و، هەروەها بێكاریی نزیكەی نیوەی دەرچووانی زانكۆكان لە ئێران، زەنگێكی مەترسیدارە بۆ ئێران لە كاتێكدا لەم ساڵانەی دواییدا نزیكەی 800 هەزار كەس لە زانكۆ و پەیمانگه‌كانی ئێران دەردەچن كە نزیكەی 12000 (دوازدە هەزار) كەس بە پلەی دكتۆرا و نزیكەی 100000 (سەد هەزار) كەس هەڵگری بڕوانامەی ماستەر و، 450000 (چوارسەد و پەنجا هەزار) كەس هەڵگری بڕوانامەی بەكالۆریۆس و، 180000 (سەد و هەشتا هەزار) كەس دەرچووی پەیمانگەكان دێنە ناو بازاڕی كارەوە و، نزیكەی زیاتر لە 42% لەم ڕێژەیە بێكارن.

ئێستاكە ئێران ڕووبەڕووی "قەیرانی ئاو" بۆتەوە و، پێشبینی دەكرێت تاوەكوو 20 ساڵی تر 80% لە كۆی سەرچاوە ئاوییەكانی ئێران لەناو بچێت. هەروەها 38 ملیۆن لە ئێرانییەكان لە بەردەم مەترسی و هەڕشەكانی خراپیی دۆخی تەندروستی، ئابووری، كۆمەڵایەتی و ژینگەییدان. لە لایەكی تریشەوە نزیكەی 20% لە هێزی كاری ئێران، واتە زیاتر لە چوار ملیۆن لە 20 ملیۆن هێزی كاری دانیشتووانی 78 ملیۆنیی ئێران، ماددە هۆشبەرەكان بەكار دێنن. هەروەها نزیكەی 25% لە دانیشتووانی شارنشین لە ئێران لە پەراوێزی شارەكان و لە خراپترین بارودۆخدان.

1. تایبەتمەندیی دانیشتووان:

 ڕێژەی هیوا بە ژیان لە نزمترین ئاستی خۆیدایە: ڕێژەی كۆچ بۆ ده‌وروبه‌ری شارە گەورەكان، كۆچ یاخود هەڵهاتنی كەسانی پسپۆر و خاوەن بڕوانامەی بەرزی زانستی، چڕیی دانیشتووان لە شارە گەورەكان و بەجێهێشتنی ناوچە وشكەكان و گوند و شارۆچكەكان، فرەییی ئیتنیكی، نەتەوەیی، نەژادی و مەزهەبی بەڵام بەبێ بەشداریی ڕاستەقینەی سیاسی و ئابووری لە ئێران و، هەروەها بوونی ئازادی، زۆربوونی خێرای ڕێژەی دانیشتووانی ئێران بەبێ بوونی ژێرخانی پێویستی ئابووری، پەروەردەیی و تەندروستی و... و، بەرزبوونەوەی ڕێژەی شارنشینی و ڕێژەی گەنجان و هتد.

1. قەیرانی ژینگەیی:

كەمبوونەوەی ڕێژەی زەوییە كشتوكاڵییەكان، ڕوودانی كارەساتی سروشتی وەكوو بوومەلەرزەكه‌ی ئەم دوایییەی پارێزگه‌ی كرماشان، كەمبوونەوەی سەرچاوەكانی ئاو بۆ خواردنەوە و كشتوكاڵ و پیشەسازی، كێشە و گرفت بۆ دەستەبەركردن، دابینكردن و بەرزبوونەوەی نرخی بەكارهێنانی سووتەمەنییەكان، لەناوچوون و وێرانكردنی دارستانه‌كان و سروشت، پیسبوونی ژینگە وبەگشتی كه‌شوهه‌وا.

1. دەستێوەردانی دەرەكی و سیاسەتی سەربازی-مووشەكی و قەیرانی ئەتۆمی:

ئەم ستراتیژییەی كۆماری ئیسلامی بە پەرەپێدانی توانا ئەتۆمی و سەربازی و مووشەكییەكانی، لە لایەك بە هۆی تێچووی زۆری دارایی و مرۆیییه‌وه‌ بۆتە هۆی لاوازیی ئابووریی ئێران و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتیی ناوخۆیی و، لە لایەكی تریشەوە بۆتە هۆی سەپاندنی سزا و ئابڵووقە و گوشاری نێودەوڵەتی، بەتایبەت لە لایەن ڕۆژاوا و ئەمریكاوە؛ كە ئەمەیش دووبارە لە ناوخۆدا بۆتە هۆی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتیی بەرفراوان و بەربڵاو. بۆیە گوشار و سزا و ئابڵووقەكانی ئەمریكا بۆ سەر ئێران، لە لایەك دەبێتە هۆی لاوازكردن و ڕووخانی هێزی ئابووریی ئێران، كە ڕاستەوخۆ هێزی سەربازی و توانای دەستێوەردانی ئێران لە دەوڵەتانی ناوچەكەدا كەم دەكاتەوە و ئاسایشی سەربازیی كۆماری ئیسلامیی ئێران بە هۆی نەبوونی توانای خۆپڕچەككردن دەخاتە مەترسییەوە؛ لە لایەكی تریشەوە سزا و گوشارە ئابووری و  دارایییەكان زیاترین هەڕەشەی وجوودی بۆ ئێران لە ڕووی سیاسی و ئاسایشییەوە لە ناوخۆدا دروست دەكات. چونكە ئەمە دەتوانێت ببێتە هۆی ناكارامەبوونی سیستەمی سیاسی و حوكمڕانیی كۆماری ئیسلامیی ئێران لە دابینكردنی پێداویستییەكانی هاووڵاتیان و كەمبوونەوە و، بەم پێیەیش لاوازكردنی ڕەوایەتیی ئەم سیستەمە و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتی و تەنانەت شۆڕش.

كۆبەند:

هەر كام لە لێكترازان و قەیرانە ناوخۆیی و دەرەكییەكانی كۆماری ئیسلامی، دەتوانێت كاریگەری و كارلێكی لەگەڵ فاكتەر و لێكترازانەكانی دیكە هەبێت و بەم پێیە كەلێن و لێكترازانەكان چالاك بكات و بە هۆی جۆری ناسنامە و ڕژێمی سیاسیی كۆماری ئیسلامی، كۆی سیستەمی سیاسی لە ئێران تووشی داڕمان بكات.

بە شێوەیەكی گشتی چەندین سناریۆ بۆ ئەم ناڕەزایەتییە بەرفراوان و سەرتاسەرییانە لە ئارادان:

یەكەم: بەرفراوانكردنی ئازادییەكان و ئەنجامدانی ڕیفۆرمی ناوخۆیی لە بوار و كەرتە جۆراوجۆرەكان، بەتایبەت ئابووری و، درێژكردنەوەی تەمەنی ئەم سیستەمە لە ناوخۆ لە پاڵ ڕێككەوتنێكی سنووردار لەگەڵ كۆمەڵگەی جیهانی، بەتایبەت ئەمریكا و، سنوورداركردنی دەستێوەردانە ناوچەیییەكانی ئێران و هەڵپەرساردنی بەرنامەی مووشەكی. ئەم سیناریۆیە بە هۆی چەشن و ناسنامەی تایبەتی ئیسلامی-شۆڕشگێڕانەی سیستەمی سیاسیی كۆماری ئیسلامییه‌وه‌ كارێكی ئەستەمە و، لەلایەكی تریشەوە لە درێژخایەندا دەبێتە هۆی ڕووخانی خودی سیستەمەكە.

دووەم: درێژەدان بە سیاسەتەكانی پێشووتر یاخود بەم ڕەفتارەی كۆماری ئیسلامی لە ئاستی ناوخۆیی و دەرەكی بەبێ ڕەچاوكردنی داواكاریی ناڕەزایەتییەكان، كە ئەمەیش دووبارە دەبێتە هۆی قووڵتربوونەوەی پێكدادان و ناكۆكی و قەیرانەكان. لەم حاڵەتەدا كۆماری ئیسلامی و خەڵك ڕووبەڕووی چەند ئەگەر و سیناریۆ دەبنەوە:

 1- كپكردنی ناڕەزایەتییەكان و سەركوتكردنی لە ڕێگەی توندوتیژی بە شێوەیەكی كاتی.

 2- كودەتای سەربازی-سیاسیی بەشێك لە باڵی توندڕەوی سیستەم و سوپای پاسدارانی شۆڕشی ئیسلامی، بەتایبەت پاش نەمانی ڕێبەری شۆڕشی ئیسلامی، ئایەتوڵڵا خامنەیی.

 3- دروستبوونی جەنگی كاتی یاخود درێژخایەنی ناوخۆییی خەڵك و بەشێك لە دەسەڵات، لەگەڵ ناوەندی بڕیاربەدەست و توندڕەوی دەسەڵات.

 4- سەركەوتنی ڕاپەڕین و شۆڕشی جەماوەری و وەرچەرخان یاخود ڕووخانی سیستەم بە هۆی ڕۆڵ و پاڵپشتیی ئەكتەر، گوشار و ئابڵووقە و سزا دەرەكییەكان، بەتایبەت لە لایەن ئەمریكاوە.

 بەڵام لە هەر سیناریۆیەكدا سەرهەڵدانی ئەم ناڕەزایەتییانە (ڕۆڵی بكەرایەتیی تاك و گرووپەكان) و، هەروەها بە هۆی ئامادەبوونی فاكتەرەكانی قەیران و ناكارامەیی لە فاكتەرە پێكهاتەیییەكانی ناوخۆییی سیستەم و تێكچوونی هاوسەنگیی دەرەكی، دەتوانێت دەستپێكی ناڕەزایەتی و ڕووداوەكانی داهاتوو و سەرەتای كۆتایی بێت بۆ ڕووخان و وەرچەرخانی سیستەمی سیاسیی كۆماری ئیسلامیی ئێران. بۆیە دەتوانین ئەم ناڕەزایەتییانە بە ڕاپەڕین بناسێنین.

لێرەدا پرسیار ئەوەیە كە چۆن ئەم ڕاپەڕینە سەركەوتوو دەبێت؟ بە شێوەیەكی گشتی دەتوانین بڵێین كە بە هۆی سروشتی سیستەمە تۆتالیتەرەكانه‌وه‌، ئەگەر ئەم فاكتەرانە بێنە دی، ڕاپەڕین سەركەوتوو دەبێت:

1. لێكترازان و ناكۆكیی قووڵ لە نێوان بلۆكی دەسەڵاتدارانی ئێستا بێتە ئاراوە و دوو یاخود چەندین گرووپی بچووكی لێ دروست ببێت و، تەنانەت بەشێكیان پشتیوانی لە خەڵك بكەن.
2. هاوگوتاری و، بەم پێیە هاوهەڵوێستی لە نێوان چینی خوارەوه‌ لەگەڵ چینی ناوەڕاستی ئێران دروست ببێت. بەم واتایە كە هەموو یاخود زۆربەی چین و توێژەكان و ناوچەی جوگرافی و نەتەوە و ئایینەكان و... لە ڕاپەڕیندا بەشدار بن.
3. لە داهاتوودا هێزە سەربازییەكان یاخود بەشێك لە هێزەكان، ڕازی نەبن بە سەركوتكردنی ناڕەزایەتییەكان و بێنە پاڵ خەڵك یاخود بێلایەن بن؛ تەنانەت لە دژی بەشی هێزی سەربازیی سەركوتكەر بوەستنەوە.
4. مانگرتنی بەهێز و یەكگرتوو و سەرتاسەری لە كەرت و بوارە جۆراوجۆرەكانی ئێران، بەتایبەت نەوت و گاز و، هەروەها پەروەردە و زانكۆكان و بەگشتی كارمەندانی خزمەتگوزارییە گشتییەكانی حكوومەت بێتە ئاراوە.
5. ئۆپۆزیسیۆنی دەرەكیی ئێران بتوانێت، لەسەر گوتار و ستراتیژی و بەگشتی ئەڵتەرناتیڤێكی گونجاو و سێكیولار و دیموكراتیكی كاتی تا "ڕیفراندۆم" ڕێك بكەوێت كە جێگەی قبووڵی زۆربەی خەڵك و لایەنە سیاسییەكان و كەسایەتییەكانی ناوخۆیی و دەرەكی بێت.
6. ئەمریكا و بەشیك لە دەوڵەتانی ئەوروپی، ئابڵووقە و سزای زیاتری ئابووری و دارایی و سەربازی و... بەسەر ئیراندا بسەپێنن و، ئەم سیستەمە نەتوانێت چیتر بەردەوام بێت.
7. كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و بەتایبەت ئەمریكا و ئەوروپا، بێنە سەر ئەو باوەرە كە ئەم ڕژیمە سیاسییە دەبێت بڕووخێت یاخود دەڕووخێت و، پاڵپشتیی كردەیی لە خەڵك بكەن و، لە دەرەوە گوشار بۆ سه‌ر دەسەڵاتدارانی ئێران لە ئەگەری سەركوتكردنی خوێناوی بەرز ببێتەوە.