پێشەكی

تاوەكوو ئێستا (27) هاوپەیمانێتی بۆ هەڵبژاردنی عێراق بە مەبەستی بەدەستهێنانی (329) كورسیی پەرلەمانی عێراق (جگە لە 9 كورسیی كۆتای كەمینەكان) بەشدارن. هەروەها گرنگترین هاوپەیمانێتییه‌كان بریتین لە یەكەم كورد: لە سێ پارێزگه‌ی هەولێر، سلێمانی و دهۆك خاوەن (44) كورسیی پەرلەمانی عێراقە (لە پارێزگەی سلێمانی 26 پارتیی سیاسی و هاوپەیمانێتی لەنێوان 211 پاڵێوراودا كێبڕكی بۆ 18 كورسی، لە پارێزگەی هەولێر 27 پارتیی سیاسی و هاوپەیمانێتی لەنێوان 173 پاڵێوراودا كێبڕكی بۆ 15 كورسی و كورسییەكی كۆتا بۆ كریستانییەكان و لە پارێزگای دهوك 24 پارتیی سیاسی و هاوپەیمانێتی لەنێوان 115 پاڵێوراودا كێبڕكی بۆ 11 كورسی دەکەن، هەروەها كورسییەكی كۆتایش بۆ كریستیانەكان)، بەڵام لە ناوچە كوردستانییەكان بێجگە لە "لیستی نیشتمان" كە لە بزووتنەوەی گۆڕان، کۆمەڵی ئیسلامیی كوردستان و هاوپەیمانێتی بۆ دیموکراسی و دادپەروەری پێك هاتووە، لیستی تری نییە. دووەم هاوپەیمانێتی شیعەكان:1- هاوپەیمانێتیی نەسر (ائتلاف النصر) بە سەرۆكایەتیی "حەیدەر عەبادی"، 2- هاوپەیمانێتیی دەوڵەتی یاسا (ائتلاف دولة القانون) بە سەرۆكایەتیی "نووری مالكی"، 3- هاوپەیمانێتیی فەتح (تحالف الفتح) بە سەرۆكایەتیی "هادی عامری"، 4- هاوپەیمانێتی سائیرون كە سەر بە "موقتەدا سەدر"ن. سێیەم هاوپەیمانێتیی سوننەكان:1- هاوپەیمانێتیی نیشتمانی (ائتلاف الوطنیة) بە سەرۆكایەتیی "ئەیاد عەلاوی"، 2- هاوپەیمانێتیی بڕیاری عێراقی (تحالف القرار العراقي) بە سەرۆكایەتیی "ئۆسامە نوجێفی"، سەرۆكی پێشووتری پەرلەمان 3- هاوپەیمانێتیی عەرەبی لە کەرکووک (التحالف العربي في کرکوک) بە سەرۆكایەتیی "ڕاكان جبووری". هەروەها سوننەکان چەندین هاوپەیمانێتی و لیستی دیکەیان هەیە وەک: " تحالف الانبار هویتنا"، " تحالف صلاح الدین هویتنا"، "تحالف نینوی هویتنا"، " تحالف دیالی التحدي"، "تحالف بغداد" و چەندین لیستی بچووكی دیکە. لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین سیناریۆ سەرەكییەكانی داهاتووی ئەم هەڵبژاردنە لەژێر كاریگەریی هاوكێشە و گۆڕانكارییە هەرێمییەكان و كاریگەریی ئەكتەرەكان بخەینە ڕوو.

خستنەڕووی بابەت

هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لەژێر كاریگەریی دوو بگۆڕی سەرەكیدایە، كە یەكەمیان ناوخۆیییە كە سەرەكیترینیان بریتییە لە جەنگی داعش لە عێراق و ڕاگەیاندنی كۆتاییی داعش؛ هەروەها لێكەوتەكانی ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی سەربەخۆییی كوردستان لە 25-9-2017 و ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەری ساڵی ڕابردوو و بارودۆخی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان و پەیوەندییەكانی كوردستان و بەغدا. بگۆڕی دووەمیش ململانێ تونده‌ هەرێمییه‌كان لە عێراق و ناوچەكە، بەتایبەت لە نێوان كۆماری ئیسلامی و هاوپەیمانەكانی لە هەمبەر ئەمریكا و ئەكتەر و دەوڵەتە عەرەبییە سوننەكانی لایەنگری ئەمریكادایە.

ئەم دوو بگۆڕە ناوخۆیی و دەرەكییانە، سیما و نەخشەی داهاتوو و، هەروەها سیناریۆ سەرەكییەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانیی عێراق دەستنیشان دەكات.  لێرەوە دەتوانین بەپێی ئەم بگۆڕانه‌ و، هەروەها گۆڕانگارییە هەرێمییەكان لە لایەك و بەرژەوەندی و ئەجێندای ئەكتەرە هەرێمی و سەرووهەرێمییەكان گرنگترین سیناریۆكان بخەینە ڕوو. باشترین سیناریۆ یاخود خوازراوترین سیناریۆ لە لایەك و خراپترین سیناریۆ لە لایەكی ترەوە، بۆ هەر ئەكتەرێكی ناوخۆیی و هەرێمی یاخود سەرووهەرێمی بەپێی بەرژەوەندییە پێكناكۆك و تەنانەت دژەكان جیاوازیی هەیە. بۆیە دەكرێت ئەم سیناریۆیە بەپێی هێز، نفووز و هاوسەنگیی هێزی ناوخۆیی و هەرێمی، جیاواز بێت.  بۆ نموونە:

هاوسەنگیی ئەكتەرە ناوخۆیییەكان

یەكەم: بلۆكی شیعەكان

شیعەكان سەرەڕای ئەوەی كە لەسەر چەند بابەتێك كۆكن، كە بۆ نموونە نابێت دەسەڵاتدارێتیی عێراقی دوای ساڵی 2003 جارێكی دیكە بگەڕێتەوە بۆ سوننە و، عێراق دابەش ببێت، بەڵام لەناو خۆیاندا ململانێ و كێبڕكێ و ناكۆكییشیان هەیە. لە گرنگترین ناكۆكییەكانیان بریتییە لە وەرگرتنی دەسەڵاتدارێتی و، هەروەها مەودا یاخود دوور و نزیكییان لە ئێران و وڵاتانی سوننەی عەرەبی. بەم پێیە، دەكرێت بەسەر دوو بەرەی دژی نفووزی ئێران و بەرەی لایەنگری توندی ئێران دابەشیان بكەین. سەركەوتنەكانی "عەبادی" بەسەر داعش و، هەروەها ڕێگەگرتن لە سەربەخۆییی هەرێمی كوردستان و كۆنترۆڵكردنەوەی ناوچە سوننییەكانی عێراق و ناوچەكانی ژێردەستی كورد لە پاڵ پاڵپشتیی ئەمریكا بۆ عەبادی وەكوو كەسێكی میانڕەو كە دەتوانێت لە ئێران دوور بكەوێتەوە، لە گرنگترین كارتەكانی هەڵبژاردنی هاوپەیمانێتیی نەسر بە سەرۆكایەتیی عەبادییە. بەڵام نەبوونی بنكەیەكی كۆمەڵایەتیی جێگیر و، هەروەها بوونی لیست و هاوپەیمانێتی لە ناوخۆی شیعەكان، عەبادیی لاواز كردووە. هەروەها گوشارەكانی ئێران بۆ سەر عەبادی لە ڕێگەی لیستی هاوپەیمانێتیی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتیی "نووری مالكی" و هاوپەیمانێتیی فەتح بە سەرۆكایەتیی "هادی عامری" و، هەروەها "سائرون" كە هەوڵ دەدات لە ڕێگەی دژایەتیكردنی گەندەڵی و بەرزكردنەوەی ناسنامەی شیعی-عەرەبی و نزیكایەتی لە دەوڵەتە سوننییەكان وەكوو سعوودیا، عەبادیی خستۆتە ژێر گوشارەوە. لە لایەكی تریشەوە دژایەتیی بەشێكی بەهێز لە سوننە و كوردەكان بۆ عەبادی، ئەگەری سەركەوتنی لاواز كردووە. بێجگە لەمانەیش دووبارە سەرهەڵدانەوەی داعش لە عێراق و بەهێزبوونەوەی كورد لە عێراق وای كردووە، عەبادی پێگەیەكی لەرزۆكی هەبێت و نەتوانێت بەتەواوی لە ئێران دوور بكەوێتەوە و، ئەمەیش وا دەكات كە ئەمریكا لە هەوڵەكانی عەبادی نیگەران بێت.

دووەم: بلۆكی سوننەكان

لە ڕاستیدا هاوپەیمانێتیی بلۆكی سوننەكان لە كەسە بەهێزەكانی ناو سوننەكان پێك دێت، نەك بەپێچەوانەوە؛ بۆ نموونە ئەیاد عەلاوی (هەرچەندە شیعەیە) و سەلیم جبووری و ساڵح موتڵەگ و هتد. بۆیە پەرشوبڵاویی سوننەكان و بارودۆخی ناوچە سوننییەكان لە پاش جەنگی داعش و سیاسەتەكانی حكوومەتی ناوەندیی عێراق وای كردووە، كە ئەم بلۆكە لاوازترین بلۆك بێت. بەڵام خاڵی بەهێزی ئەم بلۆكە ئەوەیە كە خاوەن پشتیوانیی سعوودیا و وڵاتانی سوننە و توركیا و تەنانەت ئەمریكایە. خاڵێكی دیكە ئەوەیە كە زۆربەی لیستە سوننییەكان بەپێی دابەشبوونی دیمۆگرافی لەگەڵ كوردەكان دەكەونە ململانێوە، بەتایبەت لە "ناوچە جێناكۆكییەكان" كە باروۆدخێكی تایبەتی هەیە؛ هەروەها ئەو ناوچانەیش كه‌ لە لایەن هێزە عێراقییەكان كە شیعەن و، بەتایبەت حەشدی شەعبییەوە بەڕێوە دەبردرێن. بۆیە ئەمە لاوازیان دەكات. بەڵام ئەم بلۆكە چاویان لەوەیە كە هاوكێشە هەرێمییەكان و، هەروەها پرسی ئاسایش و جەنگی دژی داعش وا بكات، كە توانای گەمەكردنی ئەم بلۆكە بەرز ببێتەوە و بە پاڵپشتیی ئەكتەر و فاكتەرە دەرەكی و ناوخۆیییەكان بتوانن پشكی بەرچاویان لە داهاتووی عێراق بەربكەوێت. بۆیە دەیانەوێت سوود لەو ململانێ هەرێمییانە وەربگرن و تەنانەت دوو سیناریۆی هاوپەیمانێتی لەگەڵ كورد یاخود بەشێك لە شیعەكان بەپێی گۆڕانگارییەكان لە پێگەی بەهێزەوە بۆ خۆیان دەستەبەر بكەن. چالاكی و لێدوانی بەشێك لە كەسایەتییەكانیان دوای ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر، دەربڕی ئەو ڕاستی و ڕۆڵەن كە بەتەمان بیگێڕن.

سێیەم: بلۆكی كورد

هەرچەندە ئەم بلۆكە لە سێ پارێزگه‌ی كوردستان خاوەن 44 كورسیی پەرلەمانی عێراقە، بەڵام ئەم بلۆكە لە لاوازترین بارودۆخی خۆیدایە. بەو واتایە كە پاش ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر و لەدەستدانی نزیكەی 50% لە ناوچەكانی ژێر كۆنترۆڵی پێشمەرگە و، هەروەها كۆنترۆڵی سەرچاوەكانی وزە لەو ناوچانە و تێكچوونی پەیوەندییەكان لەگەڵ شیعەكان و ئابڵووقە و سزاكانی بەغدا بۆ سەر هەرێمی كوردستان لە لایەك و، پەرشوبڵاوی و ناكۆكی و ململانێ و تەنانەت بارگرژیی قووڵی ناوخۆیی، بلۆكی كوردی بێهێز و بێتواناتر لە جاران كردووە. بەم پێیە تەنانەت هێزە سەرەكی و بەهێزەكانی وەكوو "یەكێتی" و "پارتی" نەیانتوانیوە هاوپەیمانێتی یاخود لیستێكی هاوبەش لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان ڕابگەیه‌نن. بۆیە هەم شیعەكان و هەم سوننەكان كەڵكیان لەم بۆشایییە وەرگرتووە. هەروەها كوردیش گرەوی لەسەر ناكۆكیی نێوماڵی شیعە و ناكۆكیی شیعە و سوننە لە لایەك و، گۆڕانگارییە هەرێمییەكانی نێوان ئەمریكا و ئێران كردووە، كە وا بكات هاوسەنگیی هێزەكان لە ئاستی ناوخۆیی لە بەرژەوەندیی كورد بگۆڕێت. بەڵام مەترسیی ئەوە هەیە كە بێجگە لەوەی ناكۆكییەكانی نێوان هێز و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان بۆ پەرلەمانی عێراقیش درێژ بكرێتەوە و كورد نەتوانێت یەكگرتوو بێت، لە لایەكی تریشەوە ترسی ئەوە هەیە كە لە ناوچە كوردستانییەكانیش كورسییەكانی خۆی لەدەست بدات. بەم پێیە كورد لەرزۆكترین پێگەی لە پاش هەڵبژاردنی داهاتووی عێراقدا دەبێت؛ بە ڕەچاوكردنی ئەو ڕاستییەیش كە لە لایەك لەژێر گوشاری توندی ئابووریی بەغدادایە و، بەغدایش بەرەو پەیڕەوكردنی سیاسەتی مەترسیداری زۆرینە و كەمینە دەڕوات و سیستەمی فیدراڵی و تەوافوقی نیشتمانی لە لایەن شیعەكانەوە لە ناوەرۆكی خۆی بەتاڵ كراوەتەوە. بۆیە ئەگەر هاوكێشە ئاسایشییە ناوخۆیییەكانی عێراق و، هەروەها هاوسەنگیی هێزی هەرێمی لە دژی ئێران و هاوپەیمانەكانی لە لایەن ئەمریكاوە نەگۆڕدرێت، ئەوە كورد تووشی مەترسیی گەورە دەبێتەوە.

هاوسەنگیی هێزی ئەكتەرە هەرێمی و سەرووهەرێمییەكان

یەكەم: ئێران

ئەم هەڵبژاردنانەی عێراق و هەرێمی كوردستان هاوكاتە لەگەڵ سزا و گوشارەكانی ئەمریكا بۆ سەر ئێران لە ناوچەكە و لەسەر ڕێككەوتننامەی ئەتۆمی و، هەروەها ناڕەزایەتییە ناوخۆیییەكانی ئێران. بۆیە ئێران بە هەموو توانایەكییه‌وه‌، هەوڵ دەدات لە لایەك كەڵك لە كارتی عێراق وەربگرێت بۆ نفووزی ناوچەیی و نەپچڕانی هیلالی شیعی و، لە لایەكی تریشەوە بۆ مامەڵەكردن یاخود سەوداكردنێكی گەورە لەگەڵ ئەمریكا. بۆیە ئەگەر ئێران هەست بە مەترسی بكات، دیسانەوە دۆخی ئاسایشیی عێراق تێك دەداتەوە و، ئەمریكا لە ناوچەكەدا تووشی كێشە و "نائاسایشی" (نائه‌منی) دەكاتەوە. لە لایەكی تریشەوە سەرەتای ئەم پلانەی، هەر لە ڕاگەیاندنی ستراتیژیی نوێی ئەمریكاوه‌ لە هەمبەر ئێران لە ڕێگەی لاوازكردنی هەرێمی كوردستان و نانه‌وه‌ی پشێوی لە ناوخۆی كوردستان و ناوچە كێشەلەسەرەكان جێبەجێ كردووە. بۆیە لە هەمان كاتیشدا ئەگەر عەبادی بۆ لای وڵاتانی سوننە و كورد و ئەمریكا وەرسووڕێت، ئەوە ئێران لە ڕێگەی حەشدی شەعبی و مالكییەوە عێراق كۆنترۆڵ دەكات. هەروەها ئەگەر ئێران نفووزی لە عێراق لاواز بێت ئەوە لە هەموو ناوچەكە تووشی پاشەكشە دەبێتەوە، چونكە سەرەتای بەهێزبوونی ئێران لە ناوچەكە لە عێراقەوە لە پاش ساڵی 2003ەوە دەستی پێ كرد و، هاوكێشەكە هەر لێرەوە دەتوانێت پێچەوانە بێتەوە. بۆیە ئێران (بەتایەبتی پاش ڕووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەر) دەتوانێت بە كارتی كورد و شیعەوه‌ یاری بكات.

دووەم: توركیا

توركیا لە ڕێگەی سوننەكان و، هەروەها توركمانەكان و پاشان نزیكبوونەوە لە حكوومەتی ناوەندی لە بەغدا، هەوڵ دەدات ئەو بۆشایییەی ڕابردوو قەرەبوو بكاتەوە. بۆیە لە لایەك لەسەر پرسە ئاسایشییەكان لەگەڵ ئێران و بەغدا هاوڕایە و لە هەمان كاتیشدا ململانێ جیۆسیاسییەكانی بۆ نفووز لە عێراق و سووریا لەگەڵ ئێران بەڕێوە دەبات. ئەگەر توركیا لە بەغدا بێهیوا ببێت، ئەوە دووبارە لە ڕێگەی سوننە و بەتایبەتی كوردەوە هەوڵی دروستكردنی هاوسەنگی دەداتەوە. بۆیە پرسە جیۆسیاسییەكان، بەتایبەتی نفووز لە سووریا و، پرسە ئاسایشییەكان، بەتایبەتی پرسی كورد و، هەروەها پرسە جیۆئێكۆنۆمییەكان بۆ توركیا، لە ئەولەوییەتدایە. توركیا دەخوازێت كورد لاواز بێت و بەرەو سەربەخۆیی نەڕوات، بەڵام لە هەمان كاتیشدا دەیەوێت ململانێكانی لەگەڵ ئێران لە عێراق لە ڕێگەی كورد و سوننەوە بەڕێوە بەرێت و ناوچەی نفووزی لە بەشێك لە كوردستان و مووسڵ هەبێت، بۆ ئەوەی لە سووریا وەكوو ناوچەی دەرەوەی نزیكی خۆی پشكی بەر بكەوێت و ئێران بەتەواوەتی زاڵ نەبێت.

سێیەم: سعوودیا و وڵاتانی عەرەبی سوننە

سعوودیا چەندین هەوڵی بۆ كەمكردنەوەی نفووزی ئێران لە عێراق لە ڕێگەی ڕاستەخۆ و ناڕاستەوخۆ داوە. بۆیە سەركەوتنی عەبادی بە بەراورد لەگەڵ مالكی و حەشدی شەعبی بۆ سعوودیا و وڵاتانی سوننە، دەبێتە هۆی گۆڕانی هاوسەنگیی هێز. بۆیە سعوودییەكان لە ڕێگەی سوننەكان و عەبادی و، هەروەها حەكیم و سەدرییەكانەوە، هەوڵ دەدەن لە عێراق پێگەی ئێران لاواز بكەن. كارتی سێیەمی گوشاری ئەو وڵاتانە كوردە، بە مەرجێك یەكگرتوو و بەهێز بێت. لە لایەكی تریشەوە‌ ئه‌مریكا ده‌یه‌وێت له‌ ڕێگه‌ی گوشارهێنان بۆ سه‌ر ئێران له‌ ڕێگه‌ی وڵاتانی سوننه‌وه‌، كه‌ خاوه‌ن پێگه‌ی جیۆئێكۆنۆمین له‌ ناوچه‌كه‌دا، ئێران لاواز بكات و له‌ سنووره‌ نه‌ته‌وه‌یییه‌كانی ئابڵووقه‌ی بدات و قه‌تیسی بكات. ئه‌مه‌یش ده‌بێته‌ هۆی گۆڕانكاری له‌ پێگه‌ و هێزی ئێران و، به‌م پێیه‌یش توانای گه‌مه‌ و جووڵه‌ی ئێران لاواز و سنووردار ده‌كات. له‌ لایه‌كی تره‌وه‌ به‌رزبوونه‌وه‌ی پێگه‌ی جیۆئێكۆنۆمیی سعوودیا له‌گه‌ڵ ستراتیژیی نوێی ئیداره‌ی ئه‌مریكا، له ‌ڕووی ئابوورییه‌وه‌ هاوته‌ریبه‌. به‌ مانایه‌كی تر، جیۆئێكۆنۆمیی سعوودیا به‌ ئاراسته‌ و له‌ چوارچێوه‌ی سیاسه‌تی جیهانیی ئه‌مریكادایه‌ له‌ ململانێكانی له‌گه‌ڵ چین و ڕووسیادا، به‌ڵام به‌پێچه‌وانه‌وه‌ پێگه‌ی جیۆئێكۆنۆمیی ئێران، به‌ قازانجی ڕووسیا و چین ده‌شكێته‌وه‌؛ كه‌ ئه‌مه‌یش به‌ زیانی پێگه‌ی نێوده‌وڵه‌تیی ئه‌مریكا و هاوپه‌یمانه‌كانییه‌تی له‌ هه‌موو بواره‌كانی به‌رهه‌مهێنان و وه‌به‌رهێنان و ته‌كنه‌لۆژی و و بازاڕ و به‌كارهێنان و هتد.

چوارەم: ئەمریكا

ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەپێی ستراتیژیی بەرەنگاربوونەوەی لەگەڵ ئێران و كەمكردنەوەی نفووزی ئێران لە ناوچەكە، هیوای زۆری لەسەر ئەم هەڵبژاردنە هەڵچنیوە. بەم واتایە كە تەنانەت لە كوردیش بەپێی ڕووداوەكانی ڕیفراندۆم و 16ی ئۆكتۆبەر، دوور كەوتوونەتەوە بۆ ئەوەی پێگەی عەبادی بەهێز بكەن بۆ ئەوەی لەم ڕێگەیەوە ڕێگە نەدەن عێراقی زۆرینە شیعە، بكەوێتە ژێر نفووزی تەواوی ئێران. ئەمریكا خوازیاری عێراقێكە كە یەكگرتوو بێت بەڵام ئێران نفووزی لاواز بێت و، ئەمە بە سەرەتای گۆڕانگاری لە ناوچەكە لە زیانی ئێران دەزانن. هەروەها ئەمریكییەكان پێیان وایە كە كورد دەتوانێت لە عێراق ڕۆڵی هاوسەنگەر بگێرێت بۆ ئەوەی كە لەگەڵ سوننەكان ڕێگە بگرن لەوەی كە شیعەكانی سەر بە ئێران نەتوانن زاڵ ببن.

هەرچەندە تا ئەو كاتەی كە ئەمریكا لەوە دڵنیا نەبێت كە ناتوانێت ڕێگە لە ئێران بگرێت، پشتگیری لە عێراقێكی یەكگرتوو دەكەن كە كورد بەهێز بێت بەڵام نەتوانێت جیا ببێتەوە، بەڵام ئەگەر ئەمریكا بگاتە سەر ئەو باوەڕەی كە چیتر ناكرێت ڕۆڵی ئێران كەم بكرێتەوە و گوشاری وڵاتانی سوننەیش بۆ سەر ئەمریكا دەربارەی سوننەكان زیاتر ببێت، ئەوە لەوانەیە بیر لە پلانی دووەم كە عێراقێكی نیمچەیەكگرتووی سێ هەرێمی یاخود لە كۆتاییدا دابەشبوونی عێراق بكاتەوە. لە ئێستادا ئەمریكا وەبەرهێنانی سەربازی و سیاسیی لەسەر عەبادی كردووە، بەڵام لە ئەگەری گۆڕانكاری لە هاوكێشەكان لە لایەن ئێران و توركیاوە، ئەوە لەوانەیە دووبارە سیاسەتی بەهێزكردنەوەی كورد و سوننە بگرێتە بەر. لە سەردەمی سەرۆكایەتیی "ترامپ"دا ئەولەوییەتی سەره‌كی بۆ ئەمریكا پرسی تیرۆر و پاشان ڕێگەگرتنە لە ئێران لە ناوچەكە و، هەروەها پرسی ئاسایشی هاوپەیمانەكانی ئەمریكایە؛ لە پاڵ ئەمانەیشدا كەمكردنەوەی نفووی ڕووسیایە. بۆیە عێراق بۆ هاوكێشەكانی سووریا و بەگشتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گرنگیی تایبەتی هەیە. ئەم هەڵبژاردنە دەتوانێت سیمایەكی ڕوونتر بۆ ئەمریكا دەربخات. ئەمریكا ناخوازێت ئێران لە ڕێگەی حەشدی شەعبییەوە ئەجێنداكانی جێبەجێ بكات، بۆیە پێی وایە سوننە و كورد دەتوانن لە پاڵ حكوومەتێكی نزیك لە ئەمریكا بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا بپارێزن.

پێنجەم: ڕووسیا

ڕووسیا بە شێوەی ناڕاستەوخۆ لەگەڵ ئێران لە عێراق بۆ سنوورداركردنی ڕۆڵی ئەمریكا، هاوپەیمانە. زیاتر مەبەست لەمەیش لە لایەك پاراستنی بەرژەوەندییەكانی لە سووریایە و، لە لایەكی تریشەوە پرسی ئاسایشی وزە و كۆنترۆڵكردنی بازاڕ و هێڵەكانی گواستنەوەی وزەیە. بۆیە هاوكات لەگەڵ هەرێمی كوردستان و حكوومەتی ناوەندی، هەوڵی دروستكردنی هاوسەنگییەگ دەدات. بەم پێیە حكوومەتێكی دوور لە ئەمریكا لە بەغدا، بەڵام بە مەرجێك ئێران به‌سەر ئاسایشی وزەی ناوچەكە و تەنانەت لە سووریا زاڵ نەبێت، ئەجێندای سەرەكیی ڕووسیایە. بۆیە چەمكی هاوسەنگیی هێزەكان لە عێراق، سیاسەتی ڕووسیا باشتر ڕوون دەكاتەوە.

شەشەم: یەكێتیی ئەوروپا

بۆ وڵاتە ئەوروپییەكان پرسی تیرۆر و گرووپە توندڕەوەكان لە ئەولەوییەتی ئاسایشیدایە. بۆیە هەم پاڵپشتی لە عێراقێكی یەكگرتوو دەكەن و، هەمیش لە هەرێمی كوردستان. لە هەمان كاتدا بۆ ئەو وڵاتانە پرسی ئاسایشی وزە و دەستپێڕانەگه‌یشتنی ڕووسیا بە سەرچاوەكانی وزە بۆ گوشاردروستكردن لەسەر ئەوروپا، پرسیكی ستراتیژییە. بەم پێیە دەخوازن هەرێمی كوردستان بەهێز بێت، بەڵام ئێرانیش بەسەر بەغدا زاڵ نەبێت؛ چونكە بەهێزبوونی ناوچەییی ئێران، مەترسییەكە بۆ بەرژەوەندییەكانی ئەو وڵاتانە لە ڕووی ئاسایشی و ئابوورییەوە. هه‌ر به‌م هۆیه‌یشه‌ كه‌ هه‌ر یه‌ك له‌ ئه‌مریكا و وڵاتانی ئه‌وروپی له‌ لایه‌ك و، ڕووسیا و لایه‌نگرانی له‌ لایه‌كی تره‌وه،‌ هه‌وڵ ده‌ده‌ن له‌ ڕووی هێڵی گواستنه‌وه‌ی وزه‌ و ئاسایشی وزه‌وه‌ هێڵی تایبه‌ت به ‌خۆیان هه‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی كۆنترۆڵی ئه‌م كارته‌ ستراتیژییه‌ (ئاسایشی وزه‌) بكه‌ن. به‌م پێیه‌، وڵاتانی ئه‌و‌روپی له‌ هه‌وڵی ئه‌وه‌دان كه‌ هێڵی ئه‌ڵته‌رناتیڤ (جێگره‌وه‌ بۆ وزه‌ی ڕووسیا) بدۆزنه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی له‌ گوشاری سیاسی و ئابووریی ڕووسه‌كان له‌سه‌ریان كه‌م بكه‌نه‌وه و، پێگه‌یان له‌ هاوكێشه‌ جیۆسیاسی و جیۆئێكۆنۆمییه‌كان له ‌سه‌رووی ڕووسیاوه‌ بێت‌.

كۆبەند:

بە شێوەیەكی گشتی لە دوو سیناریۆی سەرەكی: 1- گۆڕانكاری لە نەخشەی سیاسیی عێراق 2- بەردەوامبوونی دۆخی سیاسیی ئێستا، سێ سیناریۆی سەرەكی بۆ كورد دێتە ئاراوە: 1- لاوازبوونی زیاتری هەرێمی كوردستان 2- بەردەوامی بە دۆخی ئێستا 3- بەهێزبوونەوەی هەرێمی كوردستان. بەم پێیە دەتوانین بڵێین بەپێی ئەجێندای ئەمریكا و وڵاتانی هەرێمیی هاوپەیمانی ئەم ئەكتەرە، كورد بەره‌و بەهێزبوونەوە دەڕوات، بەڵام لە ئەگەری بەردەوامی بە بارودۆخی ئێستا و، هەروەها سەركەوتنی بەرەی ئێران لەم هەڵبژاردنە، ئەگەری لاوازبوونەوەی هەرێمی كوردستان دێتە ئاراوە. هەروەها فاكتەری پەرشوبڵاوی و ناكۆكیی ناوخۆییی كورد لە پاڵ كێشەی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان وا دەكات، كە ئەگەر گۆڕانكارییە هەرێمییەكان بەرەو ئاراستەی لاوازبوونی كۆماری ئیسلامیی ئێران نەڕوات، ئەوە هەرێمی كوردستان ڕووبەڕووی كۆمەڵێك ئاستەنگ و بەربەستی گەورە دەبێتەوە و هەوڵی سنوورداركردن و گەمارۆی زیاتری دەدرێت. بۆیە لە هەموو سیناریۆكاندا پاشەكشەپێكردنی ئێران لە ناوچەكە لە لایەن وڵاتانی سوننە و ئەمریكا و گۆڕانگارییەكانی ناوخۆییی ئێران، دەتوانێت بۆ هەرێمی كوردستان دەرفەت بێت.

بۆیە دەتوانین لاوازیی ئێران لە ناوچەكە و لێكترازانی بلۆكی شیعی لە ناوخۆی عێراق لە پاڵ تێكچوونی بارودۆخی ئاسایشی عێراق، بە هەستانەوەی هەرێمی كوردستان بزانین. لە هەمان كاتیشدا هاتنەپاڵی بەشێكی بەهێزی بلۆكی سوننەكان بۆ بەرەی كورد (هەرچەندە كورد بەم شێوەیە ڕێكخستنەی ئێستای زۆر لاواز دەردەكەوێت)، دەتوانێت باڵانسی هێز لە عێراق بگۆڕێت. بەپێچەوانەی بۆچوونی باو و، هەروەها دەوڵەتانی عەرەبی و ئەمریكا، سیناریۆی مەترسیدار بۆ كورد (بێجگە لە بەردەوامیی ململانێ ناوخۆیییەكانی كورد) سەركەوتنی عەبادییە. بەم واتایەی كە عەبادی بۆ ڕاگرتنی باڵانس لە نێوان هێزە شیعییەكان و ئەكتەرە هەرێمییەكان و، هەروەها ئەمریكا، درێژە بە گوشار و سزاكانی كوردستان بدات؛ لەم حاڵەتەیشدا كورد ناگەڕێتەوە دۆخی بەهێزی پێشووتری لە عێراقدا. بۆیە باشترین سیناریۆ بۆ كورد ئەوەیە كە عەبادی لەم هەڵبژاردنەدا سەركەوتوو نەبێت و لایەنی ئێران سەركەوتوو بێت. لێرەوە بە هۆی ئەزموونی پاش 2003ەوە، هێزە هەرێمی و سەرووهەرێمییەكانی دژی ئێران بۆ ڕاستكردنەوەی باڵانسی ناوخۆییی عێراق، هەوڵ دەدەن كورد لە هەمبەر شیعەكان و نفووزی ئێران بەهێز بكەنەوە.

مەترسییەكی دیكەی ئەم هەڵبژاردنە ئەوەیە، كە كورد بە هۆی پەرشوبڵاوی و یەكنەگرتوویی لەم هەڵبژاردنە و، هەروەها بارودۆخی سەربازی و داگیركراوی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان، نەتوانێت زۆرینەی دەنگەكان یاخود ڕێژەیەكی یەكلاكەرەوە و بەرچاو دەنگی پێویست بهێنێتەوە؛ لێره‌وە بارودۆخی ئەم ناوچانە لە پێشوو ئاڵۆزتر و، گەڕانەوەیان ئەستەمتر دەبێت.