پێشەكی:

هاتنەسەركاری "دۆناڵد ترامپ" لە ئەمریكا و گۆڕانكارییەكانی ناوچەكە بەگشتی و بارگرژییەكانی نێوان ئەمریكا و دەوڵەتانی سوننە-عەرەبی ناوچەكە لە لایەك و، ئێران و هاوپەیمانە ناوچەیییەكانی لە لایەكی ترەوە، وای كردووە كە داهاتووی پرۆگرامی ناوكی لەژێر ئەم ناكۆكی و ململانێیانە و مەترسییە مووشەكییەكانی ئێران، ببێتە پرسێكی جددی كە كاریگەریی لەسەر كۆی هاوكێشەكانی ناوچەكە دەبێت؛ تەنانەت پێگە و داهاتووی هەرێمی كوردستانیش لە عێراق و ناوچەكە بە ناڕاستەوخۆ گرێدراوی ئەم ڕێككەوتنە ئەتۆمییە و سزا و ئابڵووقەكانی ئەمریكایە لەسەر ئێران.

هەواڵی ڕاگەیاندنی ئامادەییی كۆریای باكوور بۆ هەڵپەساردنی چالاكییە ئەتۆمی و مووشەكییەكان و تەنانەت لەناوبردنی هەموو چەكە ئەتۆمییەكانی و، هەروەها ئامادەییی "كیم جۆنگ ئون" بۆ دیدار و گفتوگۆ لەگەڵ "دۆناڵد ترامپ" بە هۆی هەڕەشە و سزاكانی توندی ئەمریكا بۆ سەر ئەم وڵاتە، لە كاتێكدا كۆریای باكوور پێشتر هەڕەشەی لە كۆریای باشوور و تەنانەت ئەمریكا دەكرد كە لەناویان دەبات، وای كردووە كە زۆربەی لێكۆڵەر و چاودێرانی كاروباری ئێرانی هێناوەتە سەر ئەو بڕوایە، كە كۆماری ئیسلامییش بە هۆی ئەوەی كە گەورەترین هاوبەش و هاوكاری كۆریای باكوورە لە بواری چەك و تەكنەلۆژیی مووشەكی و ئەتۆمی، ناچار بە قبووڵكردنی مەرجەكانی ئەمریكا و پاشەكشە لە دەستێوەردانە ناوچەیییەكانی و، هەروەها وازهێنان لە بەرنامە ئەتۆمی و مووشەكییەكانی بكات. بەم واتایە كە ئێران جارێكی دیكە "پیاڵەی ژەهر" نۆش بكاتەوە. لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین ڕەهەندەكانی ئەم پرسە و سیناریۆ سەرەكییەكانی تاووتوێ بكەین.

خستنەڕووی بابەت:

تەنیا چەند كاتژمێرێك دوای ھەڵوەشاندنەوەی گەمارۆكانی پەیوەندار بە بەرنامەی ناوكیی ئێران، وەزارەتی گەنجینەی ئەمریكا، لە بەیاننامەیەكدا  گەمارۆی نوێی لە دژی بەرنامەی مووشەكیی ئەو وڵاتە دەركرد و ڕای گەیاند: "گەمارۆی ئابووریی بۆ 11 كۆمپانیا و بەرپرسی ئێرانیی پەیوەندار بە بەرنامەی مووشەكی بالستیكیی تاران دەركردووە." "حەسەن ڕۆحانی" لە خولی یەکەمی سەرۆکایەتیی خۆیدا ڕێککەوتنەکەی لەگەڵ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و ڕووسیا و چین و بریتانیا و فەڕەنسا و ئەڵمانیادا واژوو کرد و، بەپێی ڕێککەوتنەکەیش زۆربەی سزا ئابوورییەکانی سەر تاران لا برا، لە بەرامبەر ئەوەی بەرنامەی ئەتۆمیی خۆی سنووردار بکات.

 "ڕۆحانی" ھەوڵەکانی خۆی چڕ کردووەتەوە کە ڕێککەوتنەکە بپارێزێت، بەڵام "دۆناڵد ترەمپ" سەرۆکكۆماری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، چەند سزایەکی نوێی بەسەر  تاراندا سەپاندووە و، ڕای گەیاندووە كە چیتر ئەو ڕێككەوتنە پەسند ناكاتەوە؛ بەو واتایەی كه‌، یان دەبێت هەموار بكرێتەوە یاخود هەڵبوەشێتەوە. ئەمەیش زیاتر بە هۆی پەرەپێدانی ئێران بە چالاكییە مووشەكییەكانی لە لایەك و، هەروەها دەستێوەردانە وێرانكەرەكانی لە دەوڵەتانی ناوچەكە، بەتایبەتی لە سووریا و عێراق و یەمەن و لوبنان و ئەفغانستان و... لە لایەكی ترەوە. چونكە بە بڕوای ئیدارەی نوێی ئەمریكا، ئەمە خراپترین ڕێككەوتنە لە مێژووی ئەمریكادا.

بۆ نموونە، " جۆن بۆڵتۆن" كەسایەتیی ناسراوی كۆمارییەکانی ئەمریکا و نوێنەری پێشووی ئەم وڵاتە لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان، چەندین جار ئاماژه‌ی به‌وه‌ كردووه‌ كە: ئێران و كۆریای باكوور بۆ پەرەپێدانی بەرنامە ئەتۆمییەكان و چالاكیی مووشەكی بالستیكی، ھاوكاریی یەكتر دەكەن و بە ھەماھەنگی لە نێوانیان ھەر دوو وڵات پەرە بە چالاكییەكانیان دەدەن. ئەمە لە كاتێكدایە كە ئێران كە بەڵێنی دابوو واز لە چالاكیی ناوكی بهێنێت و لە مووشەكی بالستیكیش دوور بكەوێتەوە، دەركەوتووە لە چالاكییەكانی خۆی بەردەوام بووە. وەزیری دەرەوەی فەڕەنسا داوای لە ئێران كردووە بەپێی ڕێككەوتنی ئەتۆمی كە لە مانگی تەمووزی ساڵی ٢٠١٥دا واژوو كراوە، ئەو بەرپرسیارێتییەی لە ئەستۆیدایە جێبەجێی بكات و، ڕوونی كردووەتەوە كە پڕۆگرامی مووشەكیی ئێران پێچەوانەی بڕیاری ژمارە ٢٢٣١ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتیی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكانە، چونكە دەبێتە مایەی شڵەژانی سەقامگیری لە ناوچەكەدا.

بۆیە بێجگە لە ئەمریكا، وەزیری دەرەوەی فەڕەنسا، "جۆن ئیڤ لۆدریان" ڕای گەیاند، كە پڕۆگرامی مووشەكی بالستیكی ئێران، سەرچاوەی نیگەرانییە بۆ فەڕەنسا و هاوپەیمانەكانی. لە لایەكی تریشەوە "ینس ئەستلتنبەرگ"، سكرتێری گشتیی "ناتۆ"، نیگەرانیی خۆی لە بەرنامەی مووشەكیی ڕژێمی ئێران دەربڕی و گوتی: "ئەو ڕێكخراوە كە 28 وەڵات تێیدا ئەندامن، به‌رامبه‌ر تاقیكردنەوەی مووشەكیی ڕژێمی ئێران، كە هەڕەشەیە بۆ سەر هاوپەیمانانی ناتۆ، كاردانەوەی دەبێ." هەروەها ناوبراو گوتی: "ئێمە شاهیدی بەردەوامیی هەوڵەكانی ڕژێمی ئێران دەربارەی پەرەپێدانی توانا مووشەكییەكانی ئەو ڕژێمە بووین، كە بەدڵنیایییەوە مایەی نیگەرانیی تێكڕای هاوپەیمانانی ناتۆ، بەتایبەت هاوپەیمانەكانی ئێمە لە ئەوروپایە. لە بەرامبەردا "ڕۆحانی"، سەرۆككۆماری ئێران، ھۆشداریی داوە كە  ڕەنگە وڵاتەکەی لە ماوەی چەند کاتژمێرێکدا واز لە ڕێککەوتنەکە بھێنێت، ئەگەر واشنتۆن سزای زیاتر بەسەر تاراندا بسەپێنێت. هەروەها "بەهرام قاسمی"، گوتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران، چەندین جار ڕای گەیاندووە كە ئێران دەربارەی بەرنامە مووشەكییەكەی، لەگەڵ هیچ وڵاتێكدا دانوستان ناكات. "دۆناڵد ترامپ"، سەرۆككۆماری ئەمریكا، چوار مەرجی بۆ واژووكردنەوەی هەڵپەساردنی ئابڵووقە و سزاكانی سەر ئێران دەربارەی بەرنامەی ئەتۆمیی كۆماری ئیسلامی داناوە:

1- ڕێگەدان بە چاودێری و كۆنترۆڵی هەموو بنكە و دامەزراوە سەربازی و ئەتۆمییەكانی ئێران بەپێی داواكاریی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمی.

2- بەڵێنیپێدانی ئێران بۆ وازهێنانی تەواوەتی و هەمیشەیی لە خاوەندارێتیی چەكی ئەتۆمی.

3- كۆنترۆڵ و سنووردارێتیی توندتر بەسەر چالاكییەكانی پیتاندنی یۆرانیۆم.

4- سنووردارێتی و كۆنترۆڵی مەودای مووشەكە بالستیكییەكانی ئێران.

لە دوایین گۆڕانكارییشدا "ترامپ" وەزیری دەروەی ئەمریكا، "تیلەرسن"ی لەسەر كارەكەی لا دا و هۆكارەكەیشی بۆ بوونی بیروڕای جیاواز لەسەر ڕێككەوتنی ئەتۆمی گەڕاندەوە و، "مایك پۆمپیۆ"ی سەرۆكی C.I.Aی بۆ ئەم پۆستە پێشنیاز كردووە  كە بە كەسێكی زۆر توند لە هەمبەر كۆماری ئیسلامیی ئێران ناسراوە و، دژی ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكه‌ی ئێران و دەوڵەتانی 5+1 هەڵوێستی توندی هەبووە. كۆی ئەم گۆڕانكارییانەیش بە نەخشەڕێگەیەك بۆ جێبەجێكردنی پلانەكانی ئەمریكا لە هەمبەر ئێران و بەتایبەتی هەمواركردنەوە یاخود هەڵوەشاندنەوەی ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە شرۆڤە دەكرێت.

ئابڵووقە و سزاكانی سەر پرۆگرامی ناوكیی ئێران

لە مانگی 8ی ساڵی 2002دا بوو، كە گوتەبێژی ئەنجومەنی نەتەوەییی بەرگریی ئێران (موجاهیدینی خەڵق)، كە ئۆپۆزیسیۆنی كۆماری ئیسلامیی ئێرانە لە دەرەوەی وڵات، دوو بنكەی ئەتۆمیی نهێنیی پیتاندنی یۆرانیۆمی كۆماری ئیسلامیی لە شارەكانی "نەتەنز و ئەراك" ئاشكرا كرد، كە ئێران كار و چالاكیی ئەتۆمیی تێدا ئەنجام دەدا. پاشان ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆمی، ئەو هەواڵەی پشتڕاست كردەوە و، ئەمریكا ئەوەی بە پێشێلكردنی پەیماننامەی ساڵی 1968 دەربارەی قەدەغەبوونی بڵاوكردنەوەی چەكی ئەتۆمی (NPT) ناساند و، ڕای گەیاند كە ئێران بە دوای دروستكردنی چەكی ئەتۆمییە.

دواتـر لە هەشتی مارسی ساڵی (2006)دا، لەژێر گوشاری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و پاڵپشتیی بریتانیا و ئەڵمانیا و فەڕه‌نسا، دۆسییەی ئەتۆمیی ئێران لە لایەن ئاژانسی نێونەتەوەییی وزەی ئەتۆمییەوە، نێردرایە ئەنجومەنی ئاسایشی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان و، یەكەم بڕیاری ژمارە (1696)، لە ساڵی (2006)دا، لە ئەنجومەنی ئاسایش لە دژی كۆماری ئیسلامیی ئێران ده‌ركرا، كە لەم بڕیارەدا پرۆگرامی ئەتۆمیی ئێران بە تەمومژاوی وەسف كرا و، بە جێگەی نیگەرانی دانڕاوە و لە ماددەی پێنجی ئەم بڕیارەدا، داوا لە هەموو وڵاتان كرا كە خۆیان لە هەناردەكردنی هەر جۆرە كاڵایەك، كە كۆماری ئیسلامیی ئێران دەتوانێت لە بواری پیتاندنی یۆرانیۆم و بواری مووشەكی بەكاری بێنێت، بپارێزن، بەڵام بەردەوامیی كۆماری ئیسلامیی ئێران لە جێبەجێنەكردنی بڕیارەكان، وای كرد كە بڕیارەكانی ژمارە (1737، 1747، 1803، 1835) و لە كۆتاییدا بڕیاری ژمارە (1929)، لە لایەن ئەنجومەنی ئاسایشەوە له‌ دژی كۆماری ئیسلامیی ئێران ده‌ربكرێت. پاشان لە ساڵی 2006 ئەوروپییەكان و ئەمریكا دۆسییەی ئەتۆمیی ئێرانیان ناردە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان و، لەمبارەیەوە چەندین بڕیاری قورس بۆ سزادانی ئێران وەكوو (1737، 1747، 1803، 1835، 1929) لە لایەن ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان و، هەروەها دەوڵەتانی ئەوروپی و ئەمریكا لە دژی ئێران دەرچوو.

ئەم گوشار و سزایانەی سەر ئێران تاوەكوو ساڵی 2015 و ڕێككەوتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و دەوڵەتانی ناسراو بە 5+1 و هەڵگرتنی سزا ئەتۆمییەكان، بەردەوام بوو. بەڵام سزاكانی تری ئەمریكا و ئەوروپا لەسەر چالاكییە مووشەكی و سەربازییەكان و مافی مرۆڤ و پاڵپشتی لە تیرۆریزم، وەكوو خۆی ماوەتەوە.

دڵەڕاوكێ و نیگەرانییەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە پرۆگرامی ناوكیی ئێران

بە شێوەی گشتی ئەم بڕیارانە ئابڵووقەی دارایی و تەكنەلۆژی و سەربازی لە دژی سیستەمی بانكی و هێزە چەكدارەكانی ئێران، بەتایبەت سوپای پاسداران و تاكەكانی پەیوەندیدار بە چالاكییە ئەتۆمییەكانی كۆماری ئیسلامیی ئێران لەخۆ دەگرێت، تەنانەت سەرۆك "ئۆباما"یش كۆماری ئیسلامیی ئێرانی بە هۆی سیاسەتەكانییەوە بە هەڕەشەیەكی نائاساییی دژی ئاسایشی نەتەوەییی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پێناسە كرد.

ئەم شاردنەوەیەی چالاكییە ئەتۆمییەكانی كۆماری ئیسلامیی ئێران، ڕۆژاوا و بەگشتی كۆمەڵگەی نێونەتەوەییی نیگەران كردووە. لە ڕوانگەی ڕۆژاواوە، پرۆگرامی ئەتۆمیی ئێران لەسەر بەرهەمهێنان و پیتاندنی یۆرانیۆم و پلۆتۆنیۆم، كە دوو ماددەی خاوی بەرهەمهێنەری چەكی ئەتۆمین، دامەزراوە، بەتایبەت كە كۆماری ئیسلامیی ئێران تا ساڵی (2003) ئەم چالاكییانەی شاردبووه‌وه‌ و بەنهێنی ئەنجامی دەدا و، دواتـریش نوێنەرانی ئاژانسی نێوده‌وڵه‌تیی وزەی ئەتۆمی، چەند نموونەیه‌كیان لە بنكەی نەتەنز تاقی كردەوە كە ئەم پیتاندنانەی نیشان دەدا؛ هەروەها ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەوەی خستۆتە ڕوو كە ئێران ساڵانە هەشت تا (10) كیلۆگرام پلۆتۆنیۆم بەرهەم دێنێت كە بۆ دروستكردنی یەك، یان دوو بۆمبی ئەتۆمی گونجاوە.

پرۆگرامی ناوكیی ئێران و ستراتیژیی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكا لە ناوچەكەدا

بەڵگەنامەی 68 لاپەڕەییی ستراتیژیی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكا لە كۆتاییی مانگی دێسەمبەری 2017 وەكوو یەكەمین بەڵگەنامەی ستراتیژیی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكا لە سەردەمی سەرۆكایەتیی "دۆناڵد ترامپ" خرایە ڕوو. "دۆناڵد ترامپ" لەم بەڵگەنامەیەدا باس لە مەترسی و هەڕەشەی ڕژێمە سەرەڕۆكان (وەكوو كۆریای باكوور و كۆماری ئیسلامیی ئێران) دەكات كە پەرەیان بە توانا ئەتۆمی و مووشەكییەكانیان داوە؛ كە ئەمەیش نەك هەر بۆ ئاسایشی ئەمریكا، بەڵكوو مەترسییە بۆ ئاسایشی هەموو جیهان. بۆیە ترامپ، پێی وایە كە پێویستە بەرەیەك دژ بە سەرەڕۆییی كۆریای باكوور پێك بێت و، هەروەها پێی وایە كە پێویستە ڕووبەڕووی مەترسیی دیكتاتۆریی كۆماری ئیسلامیی ئێران ببینەوە كە بە هۆی ڕێككەوتنیكی لاواز و زیانبارەوە نفووزی خۆی لە ناوچەكەدا زیاتر كردووە.

 لە لایەكی تریشەوە ئەم بەڵگەنامەیە ئاماژە بەوە دەدات، كە ئێران لە ئاستی جیهانیدا ڕێبەرایەتیی تیرۆریزم دەكات. بۆیە ئێران سوود و قازانجی لە ناسەقامگیركردنی ناوچەكەدا و، هەروەها بڵاوبوونەوەی چەك هەیە؛ ئەمەیش بە مەبەستی زیاتركردنی نفووزی خۆی لە ڕێگەی هاوپەیمان و هێزە نادەوڵەتییەكان كە "جەنگی بەنوێنەرایەتی"ی بۆ دەكەن. هەروەها ئێران سوود لە ململانێ هەرێمییە دریژخایەنەكان و لاوازی و داڕمانی دەوڵەتان یاخود ڕژێمەكانی ناوچەكە دەبینێت. هەروەها كۆماری ئیسلامی لە ڕێگەی پەرەپێدانی توانا مووشەكییە بالستیكییەكان و توانا ئەتۆمییەكان و هەڕه‌شە سایبەرییەكان، هەڕەشە لە ئاسایشی دەوڵەتانی ناوچەكە و هەموو جیهان دەكات. بۆیە ئەمریكا پێداگری لەسەر بەهێزبوون و یەكانگیری و یەكگرتووییی ئەنجومەنی هاریكاریی كەنداو و، هەروەها عێراق دەكاتەوە؛ ئەمەیش بۆ ڕووبەڕوونەوە لەگەڵ مەترسییەكانی تیرۆریستان و بەتایبەت ڕێگەگرتن لە نفووزی كۆماری ئیسلامیی ئێران، كە مەبەست هەمان هاوسەنگیی هێزە لە ناوچەكەدا. بۆیە ئەمریكا هەوڵ دەدات كە نفووزی ئێران لە ناوچەكە و، هەروەها پرسی ئەتۆمیی ئێران چارەسەر بكات. بۆیە خۆی بە پابەند دەزانێت بۆ چارەسەركردنی ئاشتییانەی پرسی ناكۆكییەكانی ئیسڕائیل و فەڵەستین. لە لایەكی تریشەوە ئەمریكا گرنگی بە چارەسەركردنی پرسی سووریا و گەڕاندنەوەی پەنابەر و كۆچبەرەكانی جەنگی ناوخۆی سووریا دەدات.

خاڵێكی تری گرنگ كە ترامپ لەم بەڵگەنامەیەدا ئاماژەی پێ دەدا و پێداگریی لەسەر دەكات، ئەوەیە كە ئەمریكا چیتر لە هەمبەر هەڕەشە و مەترسییەكانی سەر ئەو وڵاتە لێبووردە نییە، بەتایبەت مەترسی و هەڕەشە ئاسایشییەكانی بواری ئابووری و بازرگانیی نادادپەروەرانە. ئەمەیش دەرخەری كرۆكی ستراتیژیی ئاسایشی نەتەوەییی ئیدارەی ترامپە كە ئاسایشی ئابووری، بە كرۆكی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكا و دروشم و سیاسەتی "ئەمریكا لە پلەی یەكەم" دادەندرێت.

بۆچی "باراك ئۆباما" لەگەڵ ئێران ڕێككەوتنی ئەتۆمیی ئەنجام دا؟

هەرچەندە كە بە هاتنەسەركاری "دۆناڵد ترامپ"، ئەمریكا هەڕەشەی هەڵوەشانەوەی ڕێككەتنی ئەتۆمیی نێوان ئێران و دەوڵەتانی 5+1 دەكات، بەڵام پێشتر بەپێی ئەم مەترسییانەی ئەمریكا لە هەمبەر پرۆگرامی ئەتۆمیی ئێراندا، ئەمریكا تاوەكوو ئێستایش هەوڵی داوە كە چەند ستراتیژی و میكانیزمێك بۆ دوورخستنەوەی ئەم مەترسییە ئاسایشییە بگرێتە بەر و پەیڕەوی بكات؛ هەر بۆیە ڕازی بوو بە گەیشتنە ڕێككەوتنی ئەتۆمی لەگەڵ ئێران. ئەم تێگەیشتنەیش لە لایەن ئەمریكاوە بە هۆی چەند فاكتەر و هۆكارێك بووە كە لێرەدا ئاماژەیان پێ دەدەین:

یەكەم: ئێران وەكوو دەوڵەت، عەقڵانییە

 ئەمریكییەكان (بەتایبەت ئیدارەی ئۆباما) پێیان وا بوو كە تاران ئەكتەرێكی عەقڵانییە و، بەم پێیە هەڵسەنگاندن بۆ سوود و زیان دەكات. ئەمەیش گەورەترین دەرفەتە بۆ ئەمریكا كە كاریگەری لەسەر بڕیارەكانی ئێران دابنێت. ئەوەیش لە ڕاپۆرتی كۆمەڵەی هەواڵگریی ئەمریكا لە 2007 دا لەژێر ناونیشانی (مەبەست و توانا ئەتۆمییەكانی ئێران) لە سەردەمی سەرۆكایەتیی "جۆرج دەبلیۆ بۆش"دا خرایە ڕوو، كە ڕاگرتنی چالاكیی ئەتۆمیی ئێران لە ساڵی 2003دا لە لایەن ئێرانەوە، وه‌ڵامێك بوو بۆ گوشارەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە دژی ئێران و، بەم پێیەش ئەمریكییەكان پێیان وایە كە كۆماری ئیسلامی تێچووە سیاسی، ئابووری و سەربازییەكانی هەوڵدان بۆ دەستڕاگەیشتن بە چەكی ئەتۆمی دەزانێت.

 هەروەها لە ساڵی 2013دا و لە سەردەمی "باراك ئۆباما"دا كۆمەڵگەی هەواڵگریی ئەمریكا، دووبارە ئەم تێگەیشتن و هەڵسەنگاندنەی پشتڕاست كردەوە كە بڕیاری ئێران دەربارەی پرۆگرامی ئەتۆمی لەسەر بنەمای ڕوانگەی تێچوو/قازانج و سوود/زیانە. بۆیە ڕێبەرانی ئێران ئاسایش، پرستیژ، نفووز و، هەروەها ژینگەی سیاسی و ئاسایشی نێودەوڵەتی لە بڕیارەكانیاندا لەبەرچاو دەگرن. ئەمەیش دەرفەتی بۆ ئەمریكا ڕەخساند كە بە بەرزكردنەوەی ئاستی گوشار و ئایڵووقەكانی سەر ئێران، تاران ناچار بكات پێداچوونەوە بە سیاسەتەكانی خۆی لە پرۆگرامی ئەتۆمیدا بكات.

دووەم: هەڕەشە ئەتۆمییەكانی ئێران

 ئەمریكا بۆ هەڵسەنگاندانی مەترسییەكانی ئێران پێی وا بوو، كە كۆماری ئیسلامیی ئێران لە ئێستادا خاوەنی چەكی ئەتۆمی نییە، بۆیە مەترسیی ئێرانی بە هەنووكەیی و خێرا نەدەزانی، بەڵام لەوە دڵنیا نەبوو كە ئێران چ كاتێك و كەی بڕیاری دروستكردنی چەكی ئەتۆمی دەدات. چونكە توانای زانستی، تەكنیكی و تەكنەلۆژیی بۆ بەرهەمهێنانی چەكی ئەتۆمی هەبوو، بەڵام بڕیاری نەدابوو. بۆیە هێڵی سووری ئەمریكا دروستكردنی چەكی ئەتۆمی بوو. له‌به‌ر ئه‌وه‌ ئەمریكا هەوڵی دەدا كە ئەم ئەگەرە نەهێڵێت؛ ئەمەیش لە ڕێگەی بەرزكردنەوەی گوشار و زیاتركردنی ئابڵووقە و سزا نێودەوڵەتییەكانی سەر ئێران.

سێیەم: وازهێنانی خۆبەخشانە

 لە ڕوانگەی ئەمریكاوه‌ چارەسەركردنی هەمیشەیی، نەك كاتیی پرسی ئەتۆمیی ئێران، كە لە لایەن خودی ئێرانەوە پاشەكشە لە پرۆگرامەكەی بكات، باشترین ڕێگەیە و تەنانەت هێرشی سەربازی دەبێتە هۆی هاندانی زیاتری ئێران بۆ بەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمی. تەنانەت "باراك ئۆباما" پێی وا بوو كە بە شێوەیەكی مێژوویی ئەوە سەلمێندراوە، تاكە ڕێگە ئەوەیە كە بە هۆی ئاكامەكانی دیپلۆماسی، سزا، ئابلوقە و هەروەها دانوستاندن، خودی ئێران بڕیار بدات كە چەكی ئەتۆمی نەبێت. ئەم ئەزموونەیش لە لیبیا و ئەفریقای باشوور ڕووی داوە.

چوارەم: پڕتێچووبوونی بژاردەی سەربازی

 قەیرانی ئابووری و دارایی لە ئەمریكا و جیهان، بەتایبەتی لە ساڵی 2008 و، هەروەها تێچووەكانی جەنگی ئەفغانستان و عێراق وای كرد، كە ئیدارە و هاووڵاتیانی ئەمریكا بژاردەی سەربازی لە ناوچەكەدا وەكوو دوایین و نەخوازراوترین بژاردە ببینن و، تەنانەت ئەوە بووە هۆی گۆڕینی ستراتیژیی سەربازیی ئەمریكا.  ئەمەیش وای كرد كە ئەگەری هێرشی سەربازی بۆ ئێران پڕتێچوو و كاردانەوەكانیش پێشبینینەكراو بن. بۆیە باراك ئۆباما ڕاگەیاندنی جەنگی لە دژی ئێران بە مەترسی بۆ سەر ئەمریكا و بە سوودی مانەوە و بەهێزبوونی كۆماری ئیسلامیی ئێرانی دەزانی. تەنانەت وەزیری بەرگریی پێشووتری ئەمریكا (2006-2011)، "ڕۆبێرت گەیتس" (Robert Gates)  لەمبارەیەوە گوتی: "هێرش بۆ سەر ئێران دەبێتە هۆی ئەوەی كە چەندین جیل لە هێزە جیهادییەكان دروست بێت و، نەوەكانی ئێمە دەبێت لە خاكی ئەمریكادا جەنگیان لە دژی بكەن."

ناوەڕۆكی ڕێككەوتنی ناوكیی ئێران و دەوڵەتانی 5+1چی بوو؟

ڕێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و دەوڵەتانی 5+1 (JCPOA)، كە لە لایەن ئێرانییەكانەوە بە "بەرجام" (Joint Comprehensive Plan of Action) ناسراوە، بە یەكێك لە ڕێككەوتنە گرنگەكانی ئەتۆمیی سەدەی بیست و یەكەم دادەندرێت كە لە پاش بیست مانگ دانوستاندن لە 14-7-2015 لە شاری ڤییەننا واژوو كرا. ئەم ڕێككەوتنە، بووە هۆی ئەوەی كە بە پەسندكردنی بڕیاری (2132) لە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان لە 20-7-2015دا، ئێران لەژێر فەسڵی حەوتی چارتی نەتەوە یەكگرتووەكاندا بێتە دەرەوە و چیتر ئەم بەرنامە ئەتۆمییەی ئێران بە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایش و ئاشتیی نێودەوڵەتی دانەندرێت و، بڕیارەكانی پێشووتری ئەنجومەنی ئاسایش دەربارەی سزا و ئابڵووقەكانی ئێران هەڵوەشێندرێنەوە. ئەم بڕیارانەیش بۆ سزادانی ئێران، بریتی بوون لە بڕیارەكانی (1699) لە ساڵی 2006 و، (1737) لە ساڵی 2006 و، (1747) لە ساڵی 2007 و، (1803) لە ساڵی 2008 و، (1835) لە ساڵی  2008 و، (1929) لە ساڵی 2010 و، (2224) لە ساڵی 2015.

ڕێككەوتننامەی ئەتۆمیی ئێران و دەوڵەتانی 5+1 كە لە (159) لاپەرە پێك دێت، پێداگری لەسەر ئەوە دەكات كە ئێران مافی چالاكیی ئاشتییانەی ئەتۆمی و پیتاندنی یۆرانیۆمی هەیە، بەڵام بە مەرجێك كە تاوەكوو (15) ساڵ چالاكییەكانی خۆی تا ڕێژەی (3.67%) تەنیا لە بنكەی "نەتەنز" ئەنجام بدات و، زیاتر لە (300) كیلۆگرام یۆرانیۆمی پیتێندراوی ڕێژەی (3.67%)ی خۆی بفرۆشێت و هەناردەی دەرەوەی بكات. هەروەها ئێران تا ماوەی (10) ساڵ ژمارەی سانتریفیۆژەكانی لە بنكەی نەتەنز لە (5060) هەزار زیاتر نەكات و، تاوەكوو (10) ساڵ پیتاندنی یۆرانیۆم تەنیا بە سانتریفیۆژەكانی جیلی IR4, IR5, IR6, IR7 ئەنجام بدات. هەروەها بنكەی ئەتۆمیی ئاوی قورسی ئەراك دووبارە دابڕێژرێتەوە و توانای بەرهەمهێنانی  لە (40) میگاوات بۆ (20) میگاوات كەم بكرێتەوە. لە لایەكی تریشەوە ئێران پاش تێپەڕبوونی (15) ساڵ، مافی دروستكردنی "ڕیئه‌كتۆر"ی ئەتۆمیی نوێی هەبێت.

كۆبەند:

ئەمریكا بۆ سنوورداركردنی چالاكییە ئەتۆمییەكانی ئێران لە پاش ماوە یاسایییەكەی و، هەروەها كۆنترۆڵكردنی ئێران لە ناوچەكە و دانانی سنوور بۆ چالاكییە مووشەكییەكانی ئێران سێ سیناریۆی سەرەكیی لەبەردەستدایە:

یەكەم: هەمواركردنی ڕێككەوتنی ئەتۆمی، دووەم: هەڵوەشاندنەوەی یەكلایەنەی ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە، سێیەم: دەرچوونی خودی ئێران لەم ڕێككەوتنە، بە هۆی سەپاندنی سزا و ئابڵووقە و زیاتركردنی گوشارەكانی ئەمریكا.

ئەم سیناریۆیانە بە هۆی ناڕەزایەتیی هاوپەیمانە ئەوروپییەكانی ئەمریكا، وەكوو ئەڵمانیا و بریتانیا و فەڕه‌نسا و ئەمریكا لە لایەك و، هەروەها هاوڕانەبوون و دژایەتیی ڕووسیا و چین، تێچووی زۆری بۆ ئەمریكا هەیە و، ئەمریكا بەتەنیا ناتوانێت جێبەجێیان بكات و، بەتەنیا دەمێنێتەوە. ئەمریكا هەوڵدەدات كە ئەم نیگەرانیانە بە چەند میكانیزمێك وەكوو: زیاتركردنی گوشار بۆ سەر ئێران بۆ وازهێنان لە پرۆگرامه‌ مووشەكییەكانی و ڕەواندنەوەی دڵەڕاوكێی وڵاتانی ئەوروپی و عەرەبیی ناوچەكە و، هەروەها كەمكردنەوەی نفووز و دەستێوەردانەكانی لە ناوچەكە، بڕەوێنێتەوە. لە لایەكی تریشەوە لە ڕێگەی ڕووسیا و چین و وڵاتانی ئەوروپی، ئێران دەخرێتە ژێر گوشارەوە بۆ ئەوەی كە دەستێوەردانەكانی لە ناوچەكەدا كەم بكاتەوە و بەرنامە مووشەكییەكانی ڕابگرێت یاخود لەمبارەیەوە لەگەڵ دەوڵەتانی ئەوروپی دانوستاندن بكات.

لە ڕاستیدا سەركەوتنی ئەم سیناریۆیانە، پەیوەستە بەوەی كە ئایا دڵەڕاوكێی ئیسڕائیل و ئەمریكا و وڵاتانی ئەوروپی لە لایەك و وڵاتانی عەرەبیی ناوچەكە لە لایەكی ترەوە، لە هەمبەر بەرنامەی مووشەكیی ئێران كەم دەبێتەوە و ئێران ڕازی دەبێت بە مەرجەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و تەنانەت چارەسەری پرسی سووریا و یەمەن و هتد؟

بۆیە ئەمریكا دەیەوێت لە لایەك بە هۆی زیاتركردنی سزا و ئابڵووقەكانه‌وه‌ ئێران خۆی لەم ڕێككەوتنە دەربچێت، یاخود لە لایەكی ترەوە سیناریۆی هەمواركردنی ڕێكەوتننامە ئەتۆمییەكە بە گفتوگۆ و هاوڕابوونی وڵاتانی ئەوروپی جێبەجێ بكات و، ڕووسیا و چینیش بە پێدانی ئیمتیاز لە بوار و ناوچەی دیكە ڕازی بكات بە مەبەستی هەتاهەتاییكردنی سنوور و بەربەستە ئەتۆمییەكانی ئێران و، هەروەها نەهێشتنی هەڕەشە مووشەكییەكانی ئێران و دەستێوەردانە ناوچەیییەكانی. بەڵام ئەگەر ئەمە سەركەوتوو نەبێت و ئێران ڕازی نەبێت، ئەو كاتە ئەگەرێكی بەهێزە كە ئەمریكا تاكلایەنە لە ڕێككەوتنەكە بكشێتەوە و سزاكانی سەر ئێران بگەڕێنێتەوە و، پاشان وڵاتانی ئەوروپی ناچار بكات بە هۆی سزاكانی ئەمریكاوە بێنە پاڵ ئەمریكا.

هەروەها نابێت ئەوە لەبیر بكەین كە ڕووخانی كۆماری ئیسلامی لە ناوخۆ بە هۆی ناڕەزایەتیی جەماوەرییه‌وه‌، یەكێكە لە ئەگەرەكان كە ئەمریكا كاری بۆ دەكات بۆ دوورخستنەوەی مەترسییەكانی ئێران بۆ سەر بەرژەوەندییەكانی خۆی و وڵاتانی هاوپەیمانی ئەمریكا؛ ئەمەیش لە ڕێگەی سەپاندنی ئابڵووقە و سزای زیاتری ئابووری و، هەروەها پاڵپشتی لە ناڕەزایەتییە جەماوەرییه‌كان بۆ گۆڕینی ڕژێمی كۆماری ئیسلامی.

هەروەها نابێت ئەو بابەتە لەبەرچاو نەگرین كە بەپێی ستراتیژیی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكا پرسی ئابووری لە لای ئیدارەی نوێی ترامپ ئەولەوییەتی سەرەكیی هەیە، لە كاتێكدا ڕێككەوتننامەی ئەتۆمیی ئێران و دەوڵەتانی 5+1 بۆتە هۆی ئاساییبوونەوەی پەیوەندیی ئابووریی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەگەڵ ئێران و قازانجی ئابووری بۆ دەوڵەتانی ئەوروپی و چین و ڕووسیا، بەڵام ئەمریكا بە هۆی نەبوونی پەیوەندیی دیپلۆماسی و ئابڵووقە یەكلایەنەكانی لە سەرەتای شۆڕشەوە تاوەكوو ئێستا، كەمترین قازانج و بەرژەوەندیی ئابووریی لەگەڵ ئێران هەیە. بەم پێیە لە لای "ترامپ" ئەم ڕێككەوتنە بەرژەوەندیی ئابووریی نەیارانی ئەمریكای تێدایە نەك ئەمریكا.