پێشەكی:

لە دوایین ڕووداوی سەرنجڕاكێشی جیهانی مەجازیدا، "مارك زاكربێرگ"، سەرۆكی تۆڕی كۆمەڵایەتیی "فەیسبووك"، ئابڕووچوونی ئەم كۆمپانیایەی دەربارەی بەكارهێنانی زانیارییە تایبەتەكانی زیاتر لە 87 ملیۆن بەكاربەری ئەم تۆڕە كۆمەڵایەتییەی قبووڵ كرد و داوای لێبووردنی لە بەكاربەرانی كرد. ئەم زانیارییانە خراوەتە خزمەت كۆمپانیایەكی بریتانی بە ناوی "كامبریج ئانالتیكا" (Cambridge Analytica) بە مەبه‌ستی بەكارهێنانی ئەم زانیارییانە لە كەمپەینی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتیی كۆماری ئەمریكا و، بە قازانجی "دۆناڵد ترامپ"، سەرۆككۆماری هەڵبژێردراوی ئێستای ئەمریكا.

لێرەدا پرسیار ئەوەیە كە لە جیهانی ئەمڕۆدا تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان چ زانیارییەكیان له‌باره‌ی بەكاربەرانیان هەیە كە دەتواندرێت لە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردندا سوودی لێ وەربگیرێت و تەنانەت ببێتە هۆی سەركەوتنی لایەن یاخود كەسێكی سیاسی لە هەڵبژاردنێكی گرنگ و هەستیاری وەكوو هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتیی كۆمار لە ئەمریكادا؟ ئەمە لە كاتێكدایە كە لە كوردستانیش بەشێكی زۆر لە بارگرژییەكانی لایەنە سیاسییەكان، یان لە تۆڕەكۆمەڵایەتییەكان بەڕێوە دەچێت یان ئەوەی كە لە واقعەوە دەگوارزێتەوە نێو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان و دووبارە بە فۆرم و چوارچێوەیەكی دیكە دێتەوە نێو واقعی سیاسی و كۆمەڵایەتیی كوردستان. هەروەها هاووڵاتیانی كوردستان دوو هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق و پەرلەمانی كوردستانی لە بەردەمدایە، بۆیە پێویستە بەوردی ئاوڕ لەو بابەت و پرسە بدرێتەوە. لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین ئەم پرسە تاووتوێ بكەین.

خستنەڕووی پرس

لە ماوەی ڕابردوودا بە تۆمەتی بەكارهێنانی زانیارییە تایبەتییەكانی زیاتر لە 50 ملیۆن بەكاربەری تۆڕی كۆمەڵایەتیی "فەیسبووك" بە ئاراستەی بانگەشە بۆ كەمپەینی هەڵبژاردنی "دۆناڵد ترامپ" لە هەڵبژاردنی ساڵی 2016دا لە لایەن كۆمپانیای "كامبریج ئانالتیكا"، بووە هۆی دروستبوونی مشتومڕێكی زۆر. ئەم ڕووداوە، بووە هۆی دابەزینی نرخی پشكەكانی كۆمپانیای فەیسبووك و بە دابەزینی نزیكەی 7%ی ئەم كۆمپانیایە، نزیكەی 58 ملیارد دۆلار زیانی بەركەوت. هەروەها سەرۆكی فەیسبووك ناچار كرا، كە لە كۆنگرێسی ئەمریكا ئامادە بێت و وه‌ڵامی پرسیاری سیناتۆڕەكان بداتەوە و داوای لێبووردن بكات و بەڵێنی ڕێگەگرتن لە دووبارەبوونەوەی ئەم ئابڕووچوونە و دزەكردنی زانیاریی به‌كاربەرانی تۆڕەكانی كۆمپانیاكەی، بەتایبەتی "فەیسبووك" وەكوو بەرفراوانترین و پڕئەندامترین تۆڕی كۆمەڵایەتی بدات.

لەم ئابڕووچوونەدا لە پاڵ "فەیسبووك"، ناوی كۆمپانیای "كامبریج ئانالتیكا" كە ئەركی ڕاوێژكاری و شیكردنەوەی زانیارییەكانە و لە ساڵی 2013 و بە مەبەستی كاركردن و بەشداری لە هەڵبژاردنەكانی ئەمریكا دامەزراوە، دەبیندرێت. بەڕێوەبەری گشتیی ئەم كۆمپانیایە، "ئەلێكساندر نیكس" (Alexander Nix)، ستراتیژیستی بریتانی و، "ستێفان بێنن" (Stephen Bannon)، ستراتیژیست و ڕاوێژكاری پێشووی "دۆناڵد ترامپ"ە. ئەم كۆمپانیایە هەروەها لە كەمپەینی "برێگزیت" (ڕیفراندۆمی دەرچوونی بریتانیا لە یەكێتیی ئەوروپا) ڕۆڵێكی چالاكی هەبوو. لە ساڵی 2018دا ڕۆژنامەی "نیویۆرك تایمز" لە ڕیپۆرتێكدا ئاشكرای كرد كە ئەم كۆمپانیایە ئەو زانیارییانەی كە بۆ ئامانجی ئەكادیمی كۆ كراوەتەوە، بە مەبەستی بەكارهێنان لە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن كەڵكی لێ وەرگرتووە. هەر بۆیەیش فەیسبووك ناچار بوو كە مۆڵەتی ئەم كۆمپانیایە بۆ ڕیكلام هەڵوەشێنێتەوە. هەرچەندە بەگوێرەی ڕاپۆرتی ڕۆژنامەی "گاردیان"، فەیسبووك دوو ساڵە كە ئاگای لەم دزەكردنی زانیاری، یاخود دزیی زانیارییانەی ئەم كۆمپانیایە هەیە، بەڵام بە هۆی قازانجی ئابووری و تەنانەت سیاسی، بێدەنگ بووە.

كامبریج ئانالتیكا چ ڕۆڵێكی هەبووە؟

زۆربەی نووسینەكان لە ڕاگەیاندنەكان لەسەر ئەوە بووە، كە ئەم كۆمپانیایە چۆن زانیارییەكانی بەكاربەرانی فەیسبووكی بردووە، یاخود كۆ كردۆتەوە. بەڵام پرسیاری سەرەكی و گەوهەری ئەوەیە، كە ئەم كۆمپانیایە چیی لەم زانیارییە تایبەتییانه‌ی بەكاربەران كردووە و چۆن بەكاری هێناوە؟!

لە ڕاستیدا یەكێك لە میكانیزم و میتۆدەكانی باو لە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن، پێوانەكردن و هەڵسەنگاندنی بیروڕای گشتییە. بەم واتایە كە كۆمپانیا تایبەتەكان دەربارەی هەڵبژاردن هەوڵ دەدەن بە ڕێگەی جۆراوجۆر چەندین زانیاری لەسەر دەنگدەران كۆ بكەنەوە، بۆ نموونە: ڕەگەز، تەمەن، داهات، ئاستی خوێندەواری، باری خێزانی، شوێنی نیشتەجێبوون و هتد. بەڵام "كامبریج ئانالتیكا" بێجگە لە پۆلینكردنی دەنگدەران لە ڕووی "دیمۆگرافییەوە" بۆ دەستنیشانكردنی گرووپەكانی دەنگدەران، دانیشتووانی لە ڕووی "سایكۆپۆلیتیك"ه‌وه‌ پۆلین كرد، كە بە پۆلینكردنێكی نوێ هەژمار دەكرێت. بەم واتایە، لە پۆلینكردنی دیمۆگرافیدا كۆمپانیاكان و بەردەنگەكانیان، دەستیان بە زانیارییەكانی پێگەی چینایەتیی دەنگدەران و پیشە و تەمەن و...، ڕادەگات؛ بەڵام لە پۆلینكردنی "سایكۆگرافیك"دا ئەو كۆمپانیایە و بەردەنگەكانیان دەستیان بە زانیارییەكی گرنگتر كە بریتییە لە ڕەفتار و كەسایەتیی دەنگدەر ڕادەگات. لە ڕوانگەیەكی ترەوە، پێشووتر لە ڕووی دیمۆگرافییەوە زۆر ئەستەم بوو كە ڕەفتاری دوو دەنگدەری هاوشێوە لە ڕووی شوێنی نیشتەجێبوون و چین و تەمەن و باری خێزانی و تەنانەت هاوپیشە و...، پێشبینی بكرێت، چونكە ئەم دوو كەسە دەتوانن ڕوانگەی زۆر جیاوازیان لەگەڵ یەكتری هەبێت. لە بەرامبەریشدا پەیام و دروشمێكی هاوشێوە لە لایەن "پاڵێوراو"ه‌وه‌، دەیتوانی كاریگەریی جیاوازی لەسەریان هەبێت و، مەرج نەبوو كە ئەو پەیام و دروشمەی حزب یاخود كەسەی كە لە هەڵمەتی هەڵبژاردندا بەشداریی كردووە هەمان شوێندانەریی یەكسانی لەسەر ڕەفتار و هەڵوێستی سیاسییان هەبێت.

بە شێوەیەكی گشتی دوو ڕێگەی نەریتی بۆ دەستپێڕاگەیشتن بە كەسایەتیی تاكەكان هەیە: 1-ناسینی نزیك و ژیان لەگەڵ كەسەكە. 2- بەپێی پرسیار و وه‌ڵامی دیاریكراو. بەڵام ئەم كۆمپانیایە ڕێگەیەكی سێیەمی دۆزییەوە. لە ساڵی 2014 "ئەلێكساندر كۆگان"، لێكۆڵەری دەروونناسی لە زانكۆی كامبریج، لە ڕێگەی بەكارهێنانی تاقیكردنەوەی كەسایەتیناسی، ئەپلیكەیشنێكی لە فەیسبووك دروست كرد بە ناوی this is your digital life، كە بە ئەپلیكەیشنی "كۆگان" ناسراوە. "ئەلێكساندەر كۆگان" نزیكەی 800 هەزار دۆلاری تێچووی ئەم ئەپلیكەیشنەی گرتە ئەستۆ، كە تایبەت بووە بە كاروباری تاقیكردنەوە و دەستنیشانكردنی كەسایەتیی ئەو كەسانەی كە وه‌ڵامی پرسیارەكانی دەدەنەوە و، لە بەرامبەریشدا "كۆگان"، كۆپییەك لە زانیارییە تایبەتەكانی ئەو كەسانەی كە بەشدارییان لە تاقیكردنەوەكەدا كردووە، وەربگرێت. هەرچەندە بە هۆی ئەوەی كە تاكەكان بۆ خۆیان و بە ویست و ڕەزامەندیی خۆیان ئەم تاقیكردنەوەیان ئەنجام داوە، ئەوە كارێكی نایاسایی نەبووە. بەڵام بە هۆی ئەوەی كە "كۆگان" ئەم زانیارییانەی داوەتە "كامبریج ئانالتیكا"، ئەوە لێرە مشتومڕە یاسایی و ئەخلاقییەكەی دەستی پێ كرد.

پاشان دەركەوت كە كۆمپانیای فەیسبووك لە ساڵی 2015ەوە ئاگای لەو ساتوسەودایە هەبووە، بەڵام دڵنیایی و بەڵێنی لە "كۆگان" و "كامبریج ئانالتیكا" و هەموو ئەو لایەنانەی كە ئەم زانیارییانەیان لەژێر دەستدا بووە، وەرگرتووە كە ئەو زانیارییانەیان سڕیوەتەوە. هەرچەندە پاشان دەركەوت كە بەشێك لەو زانیارییانە نەسڕدراوەتەوە. ئەوەی جێگەی سەرنج و ئاماژەیە، نەك تەنیا كەسی خاوەن هەژماری فەیسبووك، بەڵكوو هەموو هاوڕێیەكانیشی لەو تۆڕە كۆمەڵایەتییه‌، تووشی ئەو ڕووداوە سەیرە بوونە. بە واتایەكی تر، ڕاستە كە هیچ بڕە پارەیەك بۆ بەكارهێنانی فەیسبووك لە لایەن بەكاربەرانییەوە نادرێت، بەڵام زۆر لەو پارەیە زیاتر بەبێ ئەوەی كە بەكاربەر ئاگای لێ بێت، دەدرێتە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان كە ئەویش بریتییە لە كەسایەتی و ڕەفتاریان بۆ بواری بازرگانی و ئابووری و، لەمەیش گرنگتر كێبڕكێی سیاسییە.

ئاسەواری كاری "كامبریج ئانالتیكا":

بەپێی ئه‌و زانیارییانه‌ی كە لە لایەن "كریستۆفه‌ر وایلی"، لە كارمەندانی باڵای پێشووتری "كامبریج ئانالتیكا" بووە ئاشكرا كرا، "كۆگان" ئەو ئەپلیكەیشنەی كە زانیارییەكانی بەكاربەرانی زیاتر لە 270 هەزار كەسی داوەتە "كامبریج ئانالتیكا"، بەڵام ئەگەر هەر بەكاربەرێك بە شێوەیەكی مامناوەندی نزیكەی 200 هاوڕێی لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا هەبووبێت، ئەوە "كامبریج ئانالتیكا" دەستی بە زانیاریی تایبەتی زیاتر لە 50 ملیۆن بەكاربەر ڕادەگات. كارەكەیش بەم شێوەیە بووە كە كامبریج ئانالتیكا بە كۆكردنەوەی ئەو زانیارییانە ستراتیژیی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنی "دۆناڵد ترامپ"ی داڕشت و بە دەستنیشانكردن و ناسینی كەسانی دوودڵ لە دەنگدان بە پاڵێوڕاوان لە ویلایەتە گرنگ و چارەنووسسازەكانی ئەمریكا وەكوو: "میشیگان و پێنسیلڤانیا و ویسكانسین"، بەرنامە و بانگەشەی هەڵبژاردنی تایبەتی بۆ ئەو كەسانە بەپێی ئەولەوییەتی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتی و تەنانەت دەروونییان ئامادە و خستوویەتە بەرچاویان. ئاكامەكانی هەڵبژاردنیش ئەوەی دەرخست كە لە كۆی نزیكەی 129 ملیۆن دەنگدەر كە لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی ئەمریكا بەشدارییان كرد، "دۆناڵد ترامپ" بە جیاوازیی تەنیا 80 هەزار دەنگ زیاتر لەو سێ ویلایەتە، توانیی ببێتە سەرۆككۆماری ئەمریكا، لە كاتێكدا كە "هیلاری كلینتۆن" بە هەبوونی نزیكەی سێ ملیۆن دەنگی زیاتر لە سەرتاسەری ئەمریكا، دۆڕاوی هەڵبژاردن بوو.

میتۆد و میكانیزمی كاركردنی "كامبریج ئانالتیكا" كامانەن؟

پرسێكی گرنگ ئەوەیە كە هەموو ئەو كەسانەی كە زانیارییەكانیان لەژێر دەستی ئەو كۆمپانیایە بووە، تاقیكردنەوەی ئەزموونی كەسایەتییان ئەنجام نەداوە. بۆیە پرسیار ئەوەیە كە بە چ شێوەیەك ئەو كۆمپانیایە توانیویەتی كە زانیاری لەسەر كەسایەتیی ئەو كەسانە كۆ بكاتەوە و بزانێت كە چ كەسایەتییه‌كی سیاسی و ڕەفتارییان هەیە؟

لێرەوە، چەند پسپۆڕێك هەوڵیان دا كە شێوازی ناسراو بە "میتۆدی پێچەوانە" و تەنانەت بەبێ پرسیاركردنی ڕاستەوخۆ لە بەركارهێنەرانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان (فەیسبووك) ئەو كارە ئەنجام بدەن. ئەوەیش لە ڕێگەی دەستنیشانكردنی حەز و ویستی تاكەكان لە ڕێگەی وێنە و بابەتی جێگەی گرنگی تاكەكان و، بەم پێیەیش دەركەوتنی كەسایەتییان. ئەمەیش بووە هۆی ئەوەی كە كامبریج  ئانالتیكا، پرۆفایلێكی كەسایەتی بۆ زیاتر لە 100ملیۆن دەنگدەری ئەمریكی دروست كرد. ئەو میكانیزمەیش زۆر ساكارە؛ بەو واتایە كە گرووپێك لە بەكاربەران كە كەسایەتیی هاوشێوەیان هەیە، ئەوە ڕیكلامی هاوشێوەی نزیك لە كەسایەتییان بۆ دەچوو و ئه‌و كەسانەی بۆ نموونە توند و ڕەق و جیاواز لە گرووپی یەكەم، ڕیكلامی تایبەت بە خۆیان كە كاریگەری لەسەر تێڕوانین و بۆچوون و تەنانەت هەستەكانیان بكات.

لێرەوە كامبریج ئانالتیكا هەوڵی دا، كە بۆ وێنە ڕیكلامی تایبەت بۆ هەر كەسایه‌تییەك لەسەر پرس و بابەتەكان بنێرێت یاخود وا بكات كە ئەو كەسانە ئەو ڕیكلامانە ببینین كە لە ڕووی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی و... بۆیان گرنگن.؛ بۆ نموونە پرسی كۆچ و كۆچبەران، چەك و ئازادیی هەڵگرتنی چەك، پرسەكانی ئابووری و هتد. لێرەوە هەر گرووپێك لە ڕیكلامەكان بۆ دەستەیەك لە كەسایەتیی بەكاربەران دروست كراوە كە لە كۆتاییدا یەك ئامانج و مەبەست دەپێكێت، كە ئەویش دەنگدانە بە "دۆناڵد ترامپ" وەكوو كەسایەتییه‌كی نزیك لە كەسایەتیی هەموو گرووپەكانی بەكاربەری تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان، بەتایبەتی لە "فەیسبووك"دا. بۆیە لە پاش ئەم ڕووداوانە پرسێك بە ناونیشانی پرسی "ئەندازیاریی هەڵبژاردن" یاخود ئاراستەكردنی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن و بەگشتی "ئەندازیاریی ڕای گشتی" هاتۆتە ئاراوە.

لە لایەكی تریشەوە، كامبریج ئانالتیكا لە ڕێگەی تیمێكی پسپۆڕ، كە لە چەندین كەسی گرافیست و دەروونناس و پسپۆڕی بازرگانی و وێنەگر و نیگاركێش و زانای سیاسی و كۆمەڵایەتی و، هەروەها ڕۆژنامەنووس و نووسەر و...، پێك هاتبوو، لە پاش دەستنیشانكردنی بەردەنگەكان (بەكاربەران) بەپێی ویست و حەز و تەنانەت بەرژەوەندیی پێناسەكراوی ئەو كەسە، ڕیكلام و بەرنامەیان بۆ بەرهەم هێناوە؛ بەبێ ئەوەی كە ڕاستەوخۆ پەیوەندیی بە "ترامپ" و دەنگدانەوە هەبێت. لێرەوە ئەو دەنگدەرە ناڕاستەوخۆ ئاراستە دەكرێت كە لە هەڵبژاردندا "ترامپ" باشترین بژاردەیە، بەبێ ئەوەی ئاگای لە كاریگەریی ئەو بەرنامە و شیكردنەوە و هەواڵ و ڕیكلام و بەگشتی بابەتە بەرهەمهاتووە مەبەستدارانە هەبێت.

مەترسییەكانی ئەندازیاریی هەڵبژاردنەكان چین؟

لە ڕاستیدا گرنگترین مەترسییەكانی ئەو پرۆسەیە قوربانیكردنی خودی پرۆسە دیموكراسییەكان، بەتایبەتی هەڵبژاردنەكانە لە جیهانی دیموكراسیدا. لە لایەكی تریشەوە، بێمتمانەیی لە هەمبەر تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لە لایەن بەكاربەران و، هەروەها پەرەسەندنی كارە نایاسایی و تەنانەت تاوانكارییەكان و، هەروەها پێشێلكردنی سنوور و بواری ئاسایشی تایبەتی تۆڕەكان و بەكاربەران و، هەروەها برەوسەندنی كارە نائەخلاقییەكانە لە خودی كۆمەڵگەدا. لە ڕوانگەیەكی دیكەوە، دروشم و ستراتیژیی كاركردنی ئەم گرووپە نوێیانە لە كۆمپانیای ڕاوێژكاری و شیكردنەوەی زانیارییەكان لە هەڵبژاردنەكان لەسەر بنەمای ئەوەیە، كە مەرج نییە تەنیا ئەو شتانە بگوترێت یاخود بەكار بێت كە ڕاست و دروست بن، بەڵكوو ئەو پرس و بابەتانە كە لەسەر بنەمای هەست و سۆزە، كاریگەرترن! هەروەها ئەو پرس و بابەتانە مەرج نییە لە هەڵبژاردنەكان بریتی بن لە ڕاستی، بەڵكوو دەكرێت بە بەكارهێنانی پسپۆرێیە جیاوازەكان، وا بكرێت كە دەنگدەر تەنیا متمانەی پێ بكات.

لێرەوە، ئەوەی كە جێگەی گرنگی و سەرنجە ئەوەیە، كە كەس و لایەن و حزب یاخود دەوڵەت و كۆمپانیا و گرووپێك، بتوانێت زانست و پسپۆڕی لە پاڵ بەردەستبوونی ئەو زانیارییانەی هەبێت، ئەوە بەدڵنیایییەوە دەتوانێت بە ئاراستەی سوودی ئابووری، دارایی و تەنانەت سیاسی و ئاسایشی كەڵكیان لێ وەربگرێت.

كۆبەند

لە ڕاستیدا كەمترین كاری بەكاربەرانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بۆ پاراستنی بواری تایبەتییان، بریتییە لە گۆڕانگاری لە ڕێكخستنی ئاسایشی تایبەتییان لە هەژمار یاخود ئەكاونتەمانی ئەو تۆڕانە و، هەروەها پێنەدانی زانیاریی تاكەكەسی و تایبەتی كەسایەتی و بنەماڵەیی و پیشەیی و هتد. بەڵام پرسیار ئەوەیه‌ كە، كورد بەگشتی و هەرێمی كوردستان بەتایبەتی، كە ئیمڕۆكە ڕووبەڕووی چەندین گرفتی سیاسی و كۆمەڵایەتی و...، لە ئاستی ناوخۆیی بۆتەوە، ئایا تاچەند گرنگی بەم بوارە دەدات و ئاسایشی تۆڕەكان و بەكاربەرانی كورد وەكوو ئاسایشی تاك/نەتەوەیی سەیر دەكات؟ یاخود لەو فەزا بێزراو و پڕ لە ڕق و ڕكابەری و تەنانەت دوژمنایەتییەی لایەنە سیاسییەكان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا، تاچەند توانیویەتی سوود لە "پسپۆڕی" و "زانیاری" وەربگرێت، بە مەبەستی پاراستنی ئاشتیی كۆمەڵایەتی و سیاسی و، هەروەها لەوەیش گرنگتر، بەرەنگاربوونەوەی پلان و بەرنامەی دەوڵەتانی ناوچەكە كە بەوردی و بەچڕی و، هەروەها بە كەڵكوەرگرتن لە "زانیاری" و "پسپۆری"، كار لەسەر ئەم بوارە دەكەن و، بەم پێیەیش دەتوانن ڕای گشتیی كوردستان لە پرسە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان بە قازانج و ویستی خۆیان ئاراستە بكەن؟

بۆ زانیاری زیاتر و وردتر بڕوانە:

https://cambridgeanalytica.org/

https://www.theguardian.com

http://www.bbc.com

http://www.bbc.com

https://www.independent.co.uk