هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان و سەرۆكایەتیی كۆمار لە توركیا؛ كورد و سیناریۆی پەیوەندییەكان

پەرویز ڕەحیم قادر/ مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سەڵاحەددین
پێشەكی
لە ڕۆژی 24-6-2018 هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتیی كۆمار و پەرلەمانی توركیا بەڕێوە چوو. ئاكامەكانی ئەم هەڵبژاردنە، گرنگترین ڕووداوی سیاسیی ناوخۆییی توركیا و بنەمایەكی پتەوی حوكمڕانی و ڕەوایەتیپێدەرە بۆ حزبی دەسەڵاتدار (حزبی داد و گەشەپێدان) و ئەردۆغان لە پاش كودەتا سەرنەكەوتووەكەی 15ی جولای ساڵی 2016. 
لەم  نووسینەدا هەوڵ دەدەین وه‌ڵامی ئەو پرسیارە بدەینەوە كە ئەم هەڵبژاردنانە چ كاریگەرییەكی لەسەر هاوكێشە سیاسییەكانی توركیا بەگشتی و پرسی كورد بەتایبەت و، بەم پێیەیش داهاتووی پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ هەرێمی كوردستان دەبێت و، هەروەها پرسی كورد بە چ ئاقارێكدا دەڕوا؟ هۆكار و دەرهاوێشتەكانی ئەم هەڵبژاردنانە لە ناوخۆی توركیا و بەتایبەت لە پەیوەندی لەگەڵ پرسی كورد و، هەروەها ئاسۆ و سیناریۆی پەیوەندییەكانی توركیا لە هەمبەر هەرێمی كوردستان بخەینە ڕوو.
ئاكام و ئامارەكانی هەڵبژاردن
لەم هەڵبژاردنانەدا كە لە 87 بازنەی هەڵبژاردن (ئیستانبووڵ و ئانكارا 3 بازنە و، ئێزمیر و بۆرسا 2 بازنە) و لە 81 پارێزگه‌ی توركیا بەڕێوە چوو، كێبڕكێ لە نێوان 8 حزبی سیاسی و 68 كاندیدی سەربەخۆ و، بەگشتی (4851) كاندید ئەنجام درا. بۆ یەكەمین جاریشە كە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی كۆمار و په‌رلەمان بەپێی هەمواری 18 ماددەی دەستووری توركیا لە 16ی نیسانی 2017 (51،4% بە "بەڵێ" دەنگیان دا و 48،6% بە "نەخێر")، كە لە یەك كاتدا ئەنجام درا و ڕێژەی 86،7% لە هاووڵاتیانی توركیا بەشدارییان لەم هەڵبژاردنانەدا كرد. 
لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی توركیا كە بە بیست و حەوتەمین خولی پەرلەمانی توركیا دادەندرێت، لە كۆی گشتیی 59،354،840 هەزار دەنگ، "حزبی داد و گەشەپێدان" (AK PARTI) توانیی ڕێژەی 21،099،807 (42.56%)ی دەنگەكان بەدەست بێنێت و، بەم پێیەیش (295) كورسیی پەرلەمانی توركیا لە كۆی 600 كورسی مسۆگەر بكات. لە پاش ئاكپارتی (ئاكه‌په‌)‌، لە ڕیزبەندی دووەمدا "حزبی گەلی كۆماری" (CHP) توانیی ڕێژەی 11،259،053 (22.64%) لە كۆی دەنگەكان بەدەست بێنێت و، بەم پێیەیش (146) كورسیی پەرلەمانی توركیا بەدەست بخات. "حزبی دیموكراتی گەلان" (HDP) بە ڕێژەی 5،772،068 (11.07%)ی دەنگەكان و بەدەستهێنانی (67) كورسیی پەرلەمانی، چووەر ڕیزبەندی سێیەمی ئەم هەڵبژاردنانە. پاشان "حزبی بزووتنەوەی نەتەوەپەرست" (MHP) توانیی ڕێژەی 5،526،638 (11.1%)ی دەنگەكان بەدەست بێنێت و، بەم پێیەیش (49) كورسیی پەرلەمان مسۆگەر بكات. لە ڕیزبەندی سێیەمدا "حزبی چاك" (IYI PARTI)  بە ڕێژەی 4،970،122 (9,96%) لە دەنگەكان، (43) پەرلەمانتاری ناردە پەرلەمانی توركیا. بەڵام حزبەكانی (هۆدا پار و حزبی وەتەن و حزبی سەعادەت) پێكەوە 1،017،018 (2.04%) دەنگیان بەدەست هێنا و، نەیانتوانی بەربەستی ڕێژەی 10% تێ پەڕێنن. لە لایەكی تریشەوە "هاوپەیمانێتیی كۆمار" (جمهور ئیتیفاقی) كە بێجگە لە بەشداریی "بەبەپە"، لە دوو حزبی "ئەكەپە" و "مەهەپە" پێك هاتووە، پێكەوە ڕێژەی (53.66%)ی دەنگەكانیان بەدەست هێناوە و، "هاوپەیمانێتیی گەل" كە لە سێ حزبی"جەهەپە" و "ئیی پارتی" و حزبی سەعادەت) پێك هاتووە، پێكەوە ڕێژەی (33.94%) لە دەنگەكانیان بەدەست هێناوە.
لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی كۆماریشدا "ڕەجەب تەییب ئەردۆغان" (ERDOĞAN) كاندیدی هاوبەشی حزبی داد و گەشەپێدان (AKP) و حزبی بزووتنه‌وه‌ى نه‌ته‌وه‌يى (MHP) ، توانیی بە بەدەستهێنانی  26،260،112 دەنگ ڕێژەی (52،59%)ی دەنگەكان بەدەست بێنێت و لە خولی یەكەمدا ببێتە سەرۆككۆماری توركیا كە بە دەنگی ڕاستەوخۆی خەڵك هەڵبژێردراوە. لە ڕیزبەندی دووەم، "موحەڕەم ئینجە" (İNCE) كاندیدی حزبی گەلی كۆماری (CHP)، توانیی بە بەدەستهێنانی 17،304،660 (30،64%) لە دەنگەكان بەدەست بێنێت. لە ڕیزبەندی سێیەمدا "سەڵاحەددین ده‌میرتاش" (DEMİRTAŞ)، كاندیدی حزبی دیموكراتی گەلان (HDP)، توانیویەتی 4،192،637 (8،4%) و، لە ڕیزبەندی چوارەمدا "میراڵ ئاكشەنەر "(AKŞENER)، كاندی حزبی باش (IYI) ، توانیی 3،645،866 (7،29%)ی دەنگەكانی سەرۆكایەتیی كۆمار بەدست بخات. لە ڕیزبەندی پێنجەمدا "تەمەل كارامۆلا ئۆغلۆ" (KARAMOLLAOĞLU)، كاندیدی حزبی سەعادەت (SP)، ڕێژەی 443،053 (0،89%)ی دەنگەكانی بەدەست هێنا و، "دۆغۆ پەرینچەك" (PERİNÇEK)، كاندیدی حزبی وەتەن (VATAN)، بە ڕێژەی 98،718 (0،2%)ی دەنگەكان، چووە ڕیزبەندی شەشەم لەو پاڵێوڕاوانەی كه‌ خۆیان بۆ  سەرۆكایەتیی كۆماری توركیا پاڵاوتبوو.

ئاكامی هەڵبژاردنی پێشووی پەرلەمانی توركیا

پاش ئاكامەكانی هەڵبژاردنەكانی 7ی حوزەیرانی 2015، هەڵبژاردنێكی دیكە لە 1ی تەشرینی یەكەمی ساڵی 2015 بەڕێوە چوو. لەم هەڵبژاردنەدا: حزبی داد و گەشەپێدان توانیی ڕێژەی 23،673،541 دەنگ(49،41%)ی دەنگەكان بەدەست بێنیت و، بەم پێیەیش (317) كورسی لە كۆی 550 كورسیی پەرلەمانی توركیا بەدەست بخات. حزبی گەلی كۆماری لەو هەڵبژاردنەدا توانیی ڕێژەی 12،109،958 دەنگ (25،38%) بەدەست بێنێت و، بەم پێیە  (134) كورسیی پەرلەمان مسۆگەر بكات. هەروەها حزبی بزووتنەوەی نەتەوەیی توانیی ڕێژەی 5،691،737 دەنگ(11،93%) وەدەست بخات و (40) ئەندام پەرلەمان بنێرێتە پەرلەمانی توركیا. حزبی دیموكراتی گەلان لەم هەڵبژاردنەدا توانیی ڕێژەی 5،145،688 دەنگ (10،71%) بباتەوە و (59) ئەندام پەرلەمانی لە پەرلەمانی توركیا هەبێت.
بۆ لە ئێستادا هەڵبژاردن كرا؟
لە مێژووی هەڵبژاردنەكانی توركیادا بێجگە لە هەڵبژاردنە پێشوەختەكەی ساڵی 2018، شەش (6) جار (لە ساڵانی 1957 و 1987 و 1991 و 1995 و 1999 و 2002) هەڵبژاردنی پێشوەختە ئەنجام داراوە. تەنانەت هاتنەسەركاری حزبی داد و گەشەپێدان، ئاكامی هەڵبژاردنی پێشوەختەی ساڵی 2002 بوو كە ڕێژەی (34%)ی دەنگەكانی بەدەست هێنا و، بوو بە خاوەن (363) كورسیی پەرلەمانی توركیا. بۆیە گرنگە بزانین كە ئەو هەڵبژاردنەی كە بڕیار بوو لە ڕێكەوتی (3-11-2019)دا بەڕێوە بچێت، بۆچی پێش خرا؟ دەتوانین لێرەدا گرنگترین هۆكارەكان بەم شێوەیە پۆلین بكەین:
یەكەم: لە ڕووی ئابوورییەوە توركیا پاشەكشەی زۆری بەخۆیەوە بینی؛ بەم واتایە كە لە ئەگەری بەردەوامبوونی ئەم دۆخە ئابوورییەوە، ئەوە ئاكپارتی و ئەردۆغان لە هەڵبژاردنی ساڵی داهاتوودا تووشی شكست دەبوون. ئەو كاتە ئۆپۆزیسیۆن دەیتوانی بە زەقكردنەوەی ئەو خاڵە (كە خاڵی بەهێزی ئاكپارتی و ئەردۆغان بووە لە ڕابردوودا) ڕێگە لە هەنگاوی ئەردۆغان بۆ  سەرۆكایەتیی كۆماری توركیا بگرن و تەنانەت ئاكپارتی تووشی شكست بكەن. بۆیە پاش دابەزینی بەرچاوی بەهای لیرەی توركی بۆ نزیكەی 4.6 لیرە بۆ هەر دۆلارێكی ئەمریكا، هەروەها بەرزبوونەوەی نرخی سوودی بانكی و دەرچوونی وەبەرهێنەرانی بیانی لەو وڵاتە و بەرزبوونەوەی ڕێژەی هه‌ڵاوسان بۆ سەرووی 10% و بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێكاری لە توركیا و...، ئابووریی توركیا تووشی شڵەژان بووە. بۆیە پێویست بوو كە ئەم هەڵبژاردنانە به‌ زووترین كات ئەنجام بدرێت.
دووەم: گۆڕانكارییە ناوخۆیییەكانی توركیا لە ڕووی ئابووری و سیاسی و تەنانەت گۆڕانكارییە پێشبینیكراوەكانی ناوچەیییه‌وه‌ وای كرد، كە ئەردۆغان هەوڵ بدات كە بە زوووترین ماوە ئەم هەڵبژاردنانە ئەنجام بدات بۆ ئەوەی بتوانێت بەپێی هەمواری 18 ماددەییی دەستووری توركیا سیستەمی ئەو وڵاتە بەرەو سەرۆكایەتی بەرێت و كەڵك لە دەسەڵاتە زۆرەكانی بەپێی دەستوور وەربگرێت و ڕێگە لە سنوورداركردنی دەسەڵاتەكانی لە پەرلەمان و لە ڕێگەی ئۆپۆزیسیۆنەوە بگرێت. بەم واتایە كە خۆی بۆ گۆڕانكاری و ڕووداوە ناوخۆیی و دەرەكییەكانی توركیا ئامادە بكات و وەكوو بڕیاردەری كۆتایی و تاكە كەسی دەسەڵاتداری توركیا دەربكەوێت.
سێیەم: پاش ڕووداوەكانی كودەتا شكستخواردووەكەی 15ی تەمموزی ساڵی 2016 بە هۆی ڕاگەیاندنی باری نائاسایی، بەتایبەتی لە ناوچە كوردستانییەكانی توركیا و دووبارەكردنەوەی لە لایەن پەرلەمانی توركیاوە بۆ 7 جار و، هەروەها ده‌ركردنی زیاتر لە 151هەزار كارمەندی توركیا لە كارەكانیان، ئەمە بێجگە لە له‌سەركارلادانی زیاتر لە 4000 مامۆستا و زیاتر لە 1000 پلەداری سەربازی و داخستنی سەدان دەزگه‌ی ڕاگەیاندن و ڕۆژنامە و، زیندانیكردنی زیاتر لە 300 ڕۆژنامەنووس و، بەندكردنی زیاتر لە 70000 هەزار هاووڵاتی و، دەركردنی زیاتر لە 8000 ئەكادیمی لە زانكۆكان و ناوەندەكانی خوێندنی باڵا و، دەركردنی سەدان پۆلیس و دادوەر و پارێزەر و مامۆستای ئایینی و هتد. كۆی ئەم ڕووداوانە وای كردووە، كە ئاكپارتی نەتوانێت لەوە زیاتر بەردەوام بێت و پێویستی بە دووبارە ڕەوایەتیپێدان لە پاش كودەتاكە و بڕیارەكانی ئەردۆغان هەبێت. 
چوارەم: بە هۆی سیاسەت و ڕەفتاری دەرەكیی حزبی دەسەڵاتدار لە دەرەوەی سنوورەكان، بەتایبەتی لە ئۆپه‌راسیۆنی "قەڵقانی فورات" و، هەروەها ئۆپه‌راسیۆنی "چلە زەیتوون" لە عەفرین و پاشان ڕێككەوتنی ئەمریكا و توركیا لە منبج بۆ بڵاوكردنەوەی هێزەكانی توركیا لەو ناوچانە و، هەروەها ئۆپه‌راسیۆنی سوپای توركیا لە باشووری كوردستان بە مەبەستی بنەبڕكردنی چالاكییەكانی پەكەكە، ڕای گشتیی توندڕەو و ناسیۆنالیستەكانی توركیا پاڵپشتیی خۆیان بۆ ئەردۆغان دەربڕیوە. بۆیە بۆ ئەردۆغان پێویست بوو، كە به‌ر له‌وه‌ی ئەو ڕووداوانە فەرامۆش بكرێن یاخود هەلومەرجە ناوچەیییەكە بگۆڕدرێت، ئەو دەسكەوتانە لە هەڵبژاردندا بەكار بێنێتەوە و بتوانێت دەنگی ناڕەزایەتییەكان كپ بكاتەوە و دەنگی زۆرینە بۆ سەرۆكایەتییەكەی بەدەست بێنێت.
پێنجەم: لە هاوكێشە سیاسییەكانی ناوچە و پەیوەندییە دەرەكییەكانی توركیادا لەگەڵ ئەمریكا و ئەوروپا لە لایەك و، ڕووسیا و وڵاتانی ناوچەكە لە لایەكی ترەوە، ئەردۆغان پێویستی بەوە هەبوو هەم لە بواری پاڵپشتیی سیاسیی ناوخۆیی و هەم ده‌ستووری و یاسایییەوە دەستی بۆ دانوستاندن و، هەروەها جووڵەی دیپلۆماسی لە نێوان ئەو زلهێزانە و وڵاتانی ناوچەییدا كراوە و بەهێز بێت. بۆیە ئەم هەڵبژاردنانە دەتوانێت پێگەی ئەردۆغان بەهێز بكات و ئەمریكا و وڵاتانی ئەوروپی ناچار بكات كە وەكوو كەسی یەكەم و بەهێزی توركیا، كە خۆی و حزبەكەی قسەی یەكەم دەكەن، مامەڵەی لەگەڵدا بكەن.
شەشەم: گۆڕانكارییەكانی ناوخۆی توركیا و بەرزبوونەوەی ناڕەزایەتییە سیاسییەكان و، هەروەها لاوازبوونی حزبی بزووتنەوەی نەتەوەیی وای كرد، كە ئەردۆغان ڕێگە لەوە بگرێت كە پێش ئەوەی ناسیۆنالیستە توندڕەوەكان لە ئاكپارتی دوور بكەونەوە و لە دەوری ئیی پارتی و جەهەپەدا كۆببنەوە، هەڵبژاردن ئەنجام بدات. بەم پێیەیش هەم زۆرینەی پەرلەمانی مسۆگەر دەكات و هەمیش ڕەوایەتیی ناوخۆیی و دەرەكی وەردەگرێت.
سیناریۆكانی داهاتوو
یەكەم: ئاستی ناوخۆیی
بە هۆی گۆڕانكارییە دەستوورییەكان و، هەروەها گۆڕانی سیستەمی سیاسی بۆ سەرۆكایەتی و بەرزبوونەوەی دەسەڵاتی نزیك لە ڕەهای سەرۆككۆمار (ئەردۆغان) و كۆكردنەوەی دەسەڵاتەكانی ڕاپەراندن و سەربازی و تەنانەت بڕیارە یاسایییەكانی، دەتوانێت بەدواداچوون بۆ پرۆژەكانی تاوەكوو ساڵی 2023 و سەد ساڵەی دامەزراندنی توركیا بكات كە خۆی لە چوارچێوەی گوتاری نیۆ-عوسمانیزمدا دەبێنێتەوە. بەو واتایە كە هەوڵ دەدات ڕێبه‌رایەتیی جیهانی ئیسلام بكات و، هەروەها ببێتە هێزی یەكەمی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تەنانەت وەكوو هێزێكی نێودەوڵەتی لە هاوكێشە جیهانییەكان دەربكەوێت. بەم پێیە توركیای پاش ئەم هەڵبژاردنانە و لە سەردەمی سەرۆكایەتیی ئەردۆغان، دەتوانێت بۆ بەرزكردنەوەی نفووزی لە ناوچەكەدا زیاتر پەل بهاوێژێت. بۆیە لە ئاستی ناوخۆییشدا بە هۆی ئەو دەسەڵاتانە دەتوانێت لانی كەم لە كورتماوەدا پاشەكشە بە نەیارەكانی بكات و هەموو جومگەكانی دەسەڵات لە توركیا كۆنترۆڵ بكات. لێرەوە بەپێی ئاستی توانای تەیاركردنی كۆمەڵایەتی و سیاسیی هێزەكانی ئۆپۆزیسیۆن و كوردەكان، سیاسەتەكانی بەرەو پێشەوە دەبات. 
پێشبینی دەكرێت كە سیاسەتەكانی ئاكپارتی و بەتایبەتی ئەردۆغان لە هەمبەر كورد لە توركیادا، هیچ نه‌بێ لە كورتماوەدا درێژەپێدەری سیاسەتی پێشووتر بێت. ئاكامی هەڵبژاردنەكان ئەوەمان پێ دەڵێت كە ئاست و ڕێژەی مەیل و لایەنگریی نەتەوەیی-توندڕەو یاخود ڕاستڕەو لە توركیا بەرز بۆتەوە، بۆیە ڕووداو و بڕیارەكانی توركیا لەو چوارچێوەیەدا خوێندنەوەی بۆ دەكرێت، بەتایبەت لە دوو پرسی ئابووری و ئاسایشدا. لە ڕوانگەیەكی ترەوە، هەم ئۆپۆزیسیۆن و هەم دەسەڵات، هەوڵ دەدەن بۆ چارەسەركردنی كێشە ئابووری و ئاسایشییەكان سوود لەو گوتارە ناسیۆنالیستی و تەنانەت ئیسلامییە وەربگرن. لێرەوەیە كە هاوكێشە سیاسییە ناوخۆیی و دەرەكییەكان ڕەنگی ناسیۆنالیستی و توندڕەوانەی، زیاتر بەرجەستە دەبێت.
دووەم: ئاستی دەرەكی
بە شێوەیەكی گشتی سیاسەتی دەره‌كیی توركیا لە نێوان سێ ڕوانگەدا لە هاتوچۆدایە:
ئەوروپا-تەوەر (EU Centeric): لایەنگرانی ئەم ڕوانگەیە پێیان وایە كە توركیا بە دروستكردنی هاوسەنگی لە نێوان پێویستییە سیاسی و ئابووری و ئاسایشییەكان لە نێوان ڕۆژاوا و وڵاتانی ناوچەكە دەتوانێت ببێتە بەشێك لە یەكێتیی ئەوروپا و، پەیوەندیی قووڵی لەو بوارانەدا لەگەڵ ئەوروپا هەبێت. بۆیە پێویستە ئاستی بارگرژییەكان كەم بكرێتەوە و لە ئاستی ناوخۆیی و ناوچەییدا بەرژەوەندیی ئەوروپا بپارێزرێت بۆ ئەوەی پێگەی ئەوروپا بەپێی پێویستی و بەرژەوەندییەكانی لە ناوچەكەدا لە ڕێگەی توركیاوە پارێزراو بێت؛ باشترین فاكتەرەكانیش بریتین له‌ پرسی ئاسایش (ناتۆ و تیرۆریزم و كۆچبەران) و وزە (پاراستنی ئاسایشی وزەی ئەوروپا و هەناردەكردنی گازی سروشتی و كۆریدۆری وزە) و ئابووری.
ئایدیۆلۆژی-تەوەر: لایەنگرانی ئەم ڕوانگەیە لەسەر ململانێ و ناكۆكیی كەمالیستەكان/نەتەوەگەراكان و ئیسلامگەراكان جەخت دەكەنەوە. بۆیە چ لە ئاستی ناوخۆیی و چ لە ئاستی دەرەكیدا ئەم ململانێیە كاردانەوەی لەسەر سیاسەت و به‌رنامەكانی توركیا دەبێت بەپێی زاڵبوونی هەر ڕوانگەیەك. بۆیە ئەگەر نەتەوەگەراكان زاڵ ببن، ئەوە زیاتر ڕوو لە ئەوروپا و ڕۆژاوا دەكەن و ئەگەر ئیسلامگەراكان زاڵ ببن، ئەوە زیاتر ڕوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی ئیسلامی دەكەن. هەرچەندە ئاكپارتی هەوڵی داوە كە هاوسەنگییەك ڕابگرێ و، لە نێوان هەر دوو بەرەدا خۆی پێناسە بكات.
ئاسایش-تەوەر (Security Center): لایەنگرانی ئەم ڕونگەیە بڕوایان وایە كە سیاسەت و ستراتیژیی توركیا لە ڕۆژهه‌ڵاتی ناوەڕاست، هەڵقووڵاوی پێداویستییە ئاسایشییەكانە و توركیا ناتوانێت لە هەمبەر گۆڕانكارییەكانی ئەو ناوچەیە بێدەنگ بێت. بۆیە پێویستە توركیا سەقامگیری و نفووز و ئاسایشی خۆی لە ڕێگەی بەشداریی چالاكانە لە هاكێشەكانی ناوچەكە (ناوچەی دەرەوەی نزیكی توركیا) دەستەبەر بكات. بۆیە لایەنگرانی ئەم ڕوانگەیە بەبێ گوێدانە پرسە ئایینی و مەزهەبییەكانی ئەردۆغان، پێیان وایە كە بوونی توركیا لە ناوچەكە ئەوەندەی كە پەیوەندیی بە هاوكێشە ئاسایشی و جیۆسیاسییەكانەوە هەیە، ئەوەندە پەیوەندیی بە پرسە ئایدیۆلۆژی یاخود ئیسلامی و مەزهەبییەكانەوە نییە. بۆیە بۆ ئەم گرووپە پرسی كورد لە ناوچەكە و، هەروەها ململانێ جیۆسیاسییەكان و تەنانەت هاوكاریی كاتی و تەكتیكی لەگەڵ ئێران، لەو ڕوانگەیەوە سەرچاوە دەگرێت. بۆیە ئاكپارتی ئەم ڕەهەندەی بەهەند وەرگرتووە و سەرەڕای بەدواداچوونی ئامانجە ئایدیۆلۆژییەكان، ئامانجە ئاسایشی و جیۆسیاسی و ئابوورییەكانیشی ڕه‌چاو دەكات؛ چونكە هەم ئاكپارتی و هەم ئەو كەسانە پێیان وایە، كە هەر گۆڕانكارییەك لە هاوسەنگیی هێزەكان و هاوكێشەكانی ئەم ناوچەیە و پێگەی ئاسایشیی توركیا، دەتوانێت كاریگەریی لەسەر ئاسایش و هێز و پێگەی توركیا لە هاوكێشە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەكانی توركیا لە هەمبەر وڵاتانی دیكەیشدا هەبێت. بۆیە توركیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ستراتیژیی Middle East Partnership Initiative پەیڕەو دەكات.
هەموو هەوڵی ئەردۆغان لە پاش ئەم هەڵبژاردنانە لە نێوان دوو چەمك و بواری "ئابووری و "ئاسایش"دا دەسووڕێتەوە. بەو واتایە كە لە لایەك لە دەرەوەی سنوورەكانی هەوڵی دووركردنەوەی مەترسییەكان دەدات و هەوڵ دەدات لە داهاتووی سووریا و ناوچەكەدا ڕۆڵی یەكلاكەرەوەی هەبێت و لە نێوان ڕووسیا و ئەمریكا دا بمینێتەوە، لە لایەكی تریشەوە لە دوای گۆڕانی سیاسەتی ئەمریكا لە هەمبەر ئێران، ڕۆڵی لە كۆنترۆڵی گۆڕانكارییەكان هەبێت و بەشێك بێت لە هاوپەیمانی لەگەڵ ئەمریكا؛ بەڵام بە مەرجێك كە بەرژەوەندییە ئابووری و سەربازی و ئاسایشییەكانی پارێزراو بێت. بەڵام لە هەمان كاتیشدا هەوڵ دەدات كە لەگەڵ ئێران بەرژه‌وەندییە ئابوورییەكانی بپارێزێت. بە ڕەچاوكردنی هاوكێشە ناوخۆیییەكانی توركیا، پێشبینی دەكرێت سەرەڕای بەردەوامبوونی چالاكییەكانی توركیا لە سووریا و عێراق (بەتایبەتی هەرێمی كوردستان) لە ڕووی سەربازییەوە، توركیا هەوڵ بدات پەیوەندییەكانی لەگەڵ هەرێمی كوردستان ئاسایی بكاتەوە؛ بەو پێیەی كە لە ڕووی بارودۆخی نالەباری ئێستای ئابوورییەوە پێویستی بە "بازاڕ" و، هەروەها "وزە" هەیە، كە هەرێمی كوردستان و عێراق لە ئەگەری لاوازبوونی زیاتری ئێران لە هاوكێشەكانی ناوچەكە و عێراقدا بە هۆی سیاسەتی ئیدارەی ترامپ لە هەمبەر ئێران و سنوورداركردنی نفووزی ئەو وڵاتە، دەتوانن ئەو پێگەیەیان هەبێت. هەروەها توركیا هەوڵ دەدات كە لە نەخشەی سیاسیی داهاتووی سووریادا پێگەی پارێزراو بێت. چونكە هەر بۆشایییەك لە ناوچەكەدا، دەتوانێت لە زیانی توركیا و سوودی نەیارانی بێت و توركیا ئەو هێزەیە كە دەتوانێت ئەو بۆشایییە پڕ بكاتەوە.
كۆبەند:
بە شێوەیەكی گشتی سێ سیناریۆ بۆ داهاتووی توركیا لە پاش ئەم هەڵبژاردنانە، پێشبینی دەكرێت:
یەكەم: ئیسلامیكردن/ئیسلامیكردنی زیاتری توركیا لە لایەن ئەردۆغان و ئاكپارتییەوە؛ هەرچەندە ئەم سیناریۆیە بەربەستی زۆری گەورەی دەستووری و، هەروەها كۆمەڵایەتی و سیاسی و تەنانەت نێودەوڵەتیی هەیە. لەم سیناریۆیەدا دەتوانێت ئاكپارتی بەتەنیا بمێنێتەوە، تەنانەت ئه‌گه‌ر حزبە ئیسلامییەكانی دیكەیش بكەونە بەره‌ی دژایەتیی ئەردۆغان و، بەرەیەكی بەهێزی چەپ، نەتەوەیی/كەمالیست، سیكۆلار، دیموكراسیخواز و تەنانەت ئیسلامی و كورد لە دژی ئەردۆغان دروست ببێت.
دووەم: پاشەكشەی كاری ئۆپۆزیسیۆن و بەرتەسكبوونەوەی  ئازادییە مەدەنی و سیاسییەكان و بەگشتی پاشەكشەكردنی دیموكراسی وەكوو مۆدێلێكی حوكمڕانی: پێشبینی دەكرێت سەرەڕای ڕەخنە و بەربەستەكانی بەردەم، بەڵام لە كورتماوەدا ئەو ململانێیە لە نێوان ئاكپارتی و نەیارانی، بە كوردیشەوە، بەرجەستە بێت. هەرچەندە لەم سیناریۆیەدا هاوكێشە ناوخۆیییەكانی هێزە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان و، هەروەها فاكتەرەكانی دەرەكی و ئابووری و جیۆسیاسی و گۆرانكارییەكانی ناوچەكە ڕۆڵی سەرەكی دەبینین. لەم سیناریۆیەدا، دەكرێ نەتەوەپەرستەكان و ئاكپارتی پێكەوە كار بكەن؛ بە مەرجێك بەرەیەكی ئیسلامی/نەتەوەییی توندڕەو پێك بێت. بەو واتایە كە ڕاستڕەوی ئیسلامی/ نەتەوەییی توركی، لانی كەم بۆ ماوەیەكی مامناوەندی پێكەوە هاوپەیمانێتی بكەن.
سێیەم: بەردەوامبوونی دۆخی ئێستا: لەم سیناریۆیەدا توركیا لە گەشەی ئابووری بەردەوام دەبێت و، مەودایەك بۆ كاری ئۆپۆزیسیۆن دەمێنێتەوە. بەڵام لەم حاڵەتەدا پێگەی ئەردۆغان لە مەودای درێژدا بەره‌و لاوازبوون دەچێت و بەپێی گۆڕانكارییەكانی ناوخۆیی و ناوچەیی و، هەروەها هەڵكشان و داكشانی ئاستی بارگرژییەكانی ناوخۆیی و ناوچەیی و تەنانەت هەلومەرجی ئابووری، پێگەی ئەردۆغان گۆڕانی بەسەردا بێت. بەڵام پێشبینی ناكرێت تاوەكوو ساڵی 2023 ئەگەر هیچ پرس و بابەت و ڕووداوێكی چاوەڕواننەكراوی ناوخۆیی و ناوچەیی ڕوو نەدات، كێشەیەكی ئەوتۆ بۆ سیاسەت و پێگەی ئەردۆغان دروست ببێت و تەنانەت ئەگەری مامەڵەی نوێ لە لایەن ئەمریكا و ئەوروپا لەگەڵ توركیای سەردەمی ئەردۆغان بەهێز دەبێتەوە.
دەتوانین بڵێین كە ئاماژەی مەترسیدار بۆ داهاتوو ئەوەیە كە، ئەم هەڵبژاردنانە دەریان خست كە سیاسەتی هێرشبەرانەی ئەردۆغان لە سووریا و توركیا لە دژی كورد، توانیی بەسەر لاوازی و قەیرانە ئابوورییەكانی توركیا، كە پێشبینی دەكرا ڕێژەی دەنگەكانی ئاكپارتی و ئەردۆغان كەم بكاتەوە، زاڵ ببێ. بۆیە خاڵی هەستیار ئەوەیە كە ئەردۆغان بۆ مانەوە لەسەر دەسەڵات و وەرگرتنی ڕەوایەتیی زیاتر و هاوڕاكردنی ناوخۆییی ڕای گشتیی توركیا و، هەروەها بەرەنگاربوونەوە لەگەڵ كەمالیست و نەتەوەپەرستەكان، لە ئاستی ناوحۆییدا سیاسەتی سەركوتكردنی كورد و نەیاران و، لە ئاستی دەرەكییشدا سیاسەتێكی هێرشبەرانە بۆ شاردنەوەی ناكۆكییەكان و زاڵبوون بەسەر بارودۆخەكەدا بگرێتە بەر. بێجگە لەوەیش، پرسی تیرۆر و كۆچبەران و وزە وەكوو كارتێكی گوشار بۆ بێدەنگكردنی ئەوروپا و ئەمریكا لە بەرامبەر سیاسەتە ناوخۆیی و ناوچەیییەكانی بەكار بێنێت.