تیرۆری سیمبولیكی باڵەخانەیەك؛ هۆكار، ئامانج و پەیامەكان

پەرویز ڕەحیم قادر/ مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەكی:

بەرەبەیانی ڕۆژی 23-7-2018، سێ چەكدار كە تەمەنیان 18 ساڵ و كەمتر بووە، هێرشیان كردە سەر "باڵەخانەی پارێزگه‌ی هەولێر" و، پاش چەند كاتژمێرێك شەڕ و پێكدادان لە نێوان ئەو كەسانە و هێزەكانی ئاسایش و پۆلیسدا، هەر سێ چەكدار/تیرۆریست كوژران. لەم نێوەندەدا چەندین سیناریۆ و مەزندە و پێشبینی هاتە ئاراوە كە باسیان لە هۆكارەكانی ئەم كردەوە تیرۆریستییە و، هەروەها چۆنێتیی ئەنجامدانی و ئامانج و پەیام و كێییەتیی فەرمانپێكەرانی شاراوەی و...، دەكرد. بۆیە لەم نووسینەدا هەوڵ دەده‌ین ئاوڕێك لە ئامانج و هۆكارەكانی ئەم كردەوە تیرۆریستییە بدەینەوە و وه‌ڵامی ئەو پرسیارە بدۆزینەوە كه‌، بۆچی ئەم هێرشە كراوە و سیناریۆی پشتی ئەم كردەوە تیرۆریستییە چییە؟ هەروەها تیشك بخەینە سەر وه‌ڵامی ئەو پرسیارە: ئایا جەنگی دژی داعش كۆتایی هاتووە؟

پرسی تیرۆر لە ناوچەكە

لە پاش ڕووداوەكانی 11ی سێپتەمبەری ساڵی 2001، توندئاژۆیی و توندوتیژی و فەندەمێنتالیزمی ئیسلامی بۆتە یەكێك لە سیما و تایبەتمەندییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و وڵاتانی ئیسلامی. لەم پەیوەندییەدا دروستبوونی گرووپ و ڕێكخراوە توندڕەو و تیرۆریستییەكانیش بە شێوەیەكی بەردەوام لەم ناوچەیەدا دەبیندرێت. هەر بۆیە پرسی تیرۆر و توندڕەویی ئایینی، بۆتە گرنگترین فاكتەری هەڕەشە لە ئاشتی و ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. دوایین و بەرجەستەترینی ئەم گرووپانەیش ڕێكخراوی تیرۆریستیی ناسراو بە دەوڵەتی ئیسلامی له‌  عێراق و شام (داعش) بوو لە سووریا و عێراق و لیبیا، كە بەشێك لە خاكی ئەو وڵاتانەیشی كۆنترۆڵ و داگیر كرد. ئامانج و پاساوی سەرەكیی ئەم گرووپەیش لە ڕاگەیاندنەكانی خۆیانەوە، جێبەجێكردنی شەریعەتی ئیسلامی و گەڕاندنەوەی خەلافەتی ئیسلامی ڕاگەیەندراوە. هەرچەندە لە نێوان ساڵەكانی 2014 تاوەكوو 2017 لانی كەم لە ڕووی دەسەڵاتدارێتی لەسەر زەوی و لە ڕووی سنووری دەسەڵاتدارێتیی ناوچەی جوگرافی لە عێراق و سووریا كۆتایی بە "داعش" هێنراوە، بەڵام لانی كەم دوو خوێندنەوە بۆ سەرهەڵدانی ئەم گرووپە توندڕەوە و گرووپەكانی هاوشیوەیان دەكرێت كە لە 1- خوێندنەوەی بكەرایەتی و، 2- خوێندنەوەی پێكهاتەیی یاخود ستراكچەر و بونیادیدا خۆی دەبینێتەوە. بەم واتایە كە لە خوێندنەوەی بكەرایەتی، ڕۆڵی كاریگەر لە سەرهەڵدان و دروستبوونی ئەم گرووپە تیرۆریستییانە، بۆ ڕۆڵ و فاكتەری بكەرایەتیی ئەكتەرەكان و بڕیار و تێڕوانین و ئیرادە و ویستی تاك و پاشان ڕێكخراوە تیرۆریستییەكان دەگەڕێتەوە و، لە خوێندنەوەی پێكهاتەییدا هۆكارەكانی سەرهەڵدان، بۆ بنەما و بونیاد و پێكهاتەی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئاسایشی و ئابووری و تەنانەت ئایینیی ئەم تاك/گرووپە تیرۆریستییانە دەگەڕێندرێتەوە.

بە شێوەیەكی گشتی كاریگەریی فاكتەری تیرۆر و پرسی تیرۆر لە هاوكێشە ئاسایشی-سیاسی و نێودەوڵەتییەكاندا تا ڕاددەیەك بەرزە، كە مێژووی سیاسی و هاوكێشە جیۆسیاسییەكانی جیهان و ناوچەكەی بۆ پێش ڕووداوی 11ی سیپتەمبەر و پاش 11ی سێپتەمبەر و، هەروەها پێش دروستبوونی داعش و پاش لەناوبردنی (لانی كەم لە ڕووی جوگرافییەوە) دابەش كردووە و كاریگەریی قووڵی لەسەر پرسە سیاسی و ئاسایشی و ئابووری و تەنانەت جیۆسیاسییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەبووە. ئەمەیش وای كردووە كە هاوپەیمانێتییه‌كی نێودەوڵەتی، بەتایبەت پاش بڕیاری ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتوووەكان لە 15ی ئۆگۆستی ساڵی 2014 بۆ بەتیرۆریست ناساندنی داعش و لەناوبردن و جەنگی دژی داعش دروست ببێت و، ئەمریكا سەركردایەتیی ئەو جەنگە بكات. بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنج و تێڕامانە ئەوەیە، كە داعش و گرووپە تیرۆریستییەكانی هاوشێوەیان بەبێ بوونی بۆشایی و، هەروەها لانی كەم كارلێكی دوو فاكتەری گرنگی یەكەم: بەستێنی ئایدیۆلۆژی و كەلتووری و سیاسی و ئابووری و تەنانەت هاوكاریی خۆجێ و، دووەم: ململانێی هەرێمی و سەرووهەرێمی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ناتوانێت و نەیدەتوانی سەركەتوو بێت. بۆیە لێرەدا ئەم فاكتەرانە دەخەینە ڕوو.

فاكتەرە هەرێمی و سەرووهەرێمییەكان

لە ڕاستیدا ململانێ و ناكۆكیی نێوان بەرژەوەندی و ئاسایشی ئەكتەرە هەرێمی و سەرووهەرێمییەكان، دەرفەتێكی پێكهاتەیی بۆ سەرهەڵدان و بەهێزبوون و تەنانەت بەكارهێنانی گرووپە تیرۆریستییەكان بۆ یەكلاییكردنەوەی هاوكێشە جیۆسیاسییەكان ڕەخساندووە. بۆ نموونە بەردەوامی و مانەوەی حكوومەتە سەركوتكەر و نادیموكراسییەكانی ناوچەكە- وەكوو بەشار ئەسەد- یاخود هاوكاریی ناڕاستەوخۆی ئێران و ئەمریكا و، هەروەها دەستێوەردان و نفووزی ڕووسیا لە سووریا و، لە لایەكی تریشەوە بەشداریی هێزە توندڕەوەكانی دیكە لە ناسنامە و ئایدیۆلۆژیی بەرامبەر لە جەنگی دژەداعش وەكوو: حزبوڵڵای لوبنان و هتد.

ئەمریكا:

ئەمریكا لە پاش ڕووداوەكانی 11ی سێپته‌مبەر، ڕووبەڕووی هەڕەشە و مەترسیی نوێی ئاسایشی لە ناوخۆی سنوورەكانی بووەوە، كە سەرچاوەكەی بۆ دەره‌وەی سنوورەكان دەگەڕێتەوە و بەتایبەتی ناوچەیەكی وەكوو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بۆیە  هێرشی سەربازی بۆ سەر ئەفغانستان و عێراق، بوو بە بەشێك لە ستراتیژیی ئاسایشی نەتەوەیی و سیاسەتی دەرەكی و دووبارە پێناسەكردنەوەی هەڕەشە و مەترسییەكانی سەر ئەمریكا. هەر بەم پێیەیش ئەمریكا لە لایەك وەكوو زلهێزێكی جیهانی و، لە لایەكی تریشەوە وەكوو پێشەنگ و پارێزەری ئاشتی و ئاسایشی جیهانی و سەركردەی بیری لیبراڵی و بازاڕی ئازاد و...، خۆی بەرپرسیار دەزانێت لە هەمبەر ئاسایشی ناوچەكە و ڕێگەگرتن لە زاڵبوونی ئەكتەرەكانی دیكە و پاراستنی ئاسایشی خۆی لە دەرەوەی سنوورەكانی، بەپێی دكتۆرینەكانی ئاسایشی نەتەوەییی ئەو وڵاتە.

ڕووسیا:

ڕووسیا لە ئاستی هەرێمی و سەرووهەرێمی، لە ململانێ و ناكۆكییەكی قووڵدایه‌ لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپی و بەتایبەتی ئەمریكادا. هەروەها ڕووسیا لە ناوخۆ (بۆ نموونە لە چیچان) و ناوچەی دەرەوەی نزیكی خۆی، مەترسیی گرووپە ئیسلامییە تیرۆریستییەكان لە قەوقاز و ئاسایشی ناوەڕاستی لەسەرە. بێجگە لەمەیش پاش ڕووداوەكانی بەهاری عەرەبی، ڕووسیا هەستی بە گۆشەگیری و پەراوێزخستن و گەمارۆدان لە لایەك و، دەستێوەردان لە كاروباری ناوخۆیی لە لایەن ڕۆژاوا لە لایەنی ترەوە كردووە. بۆیە سووریا و دژایەتی لەگەڵ داعش دەرفەتێكی زێڕین بووە بۆ ئەو وڵاتە لە ناوچەكەدا و، هەروەها وەرگرتنی ئیمتیاز لە ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەكانی دیكەی جێگەی مشتومڕ و، كەمكردنەوەی سزا و ئابڵووقە دارایی و سیاسی و ئابوورییەكان و نزیكبوونەوە لە وڵاتانی ناوچەكە و زیاتركردنی نفووزی خۆی؛ بێجگە لەمەیش پاراستنی ئاسایش و بەدەستهێنانی ڕەوایەتی و پرستیژی ناوخۆیی و ناوچەیی و نێودەوڵەتی لە جەنگی دژی داعشدا.

یەكێتیی ئەوروپا:

وڵاتانی ئەوروپی، چ لە ڕووی نزیكایه‌تیی جوگرافییەوە و چ لە ڕووی هەستكردن بە نائاسایشی (نائه‌منی) لە بەرزبوونەوەی بیری توندڕەوی و هێرشەكانی داعش و گرووپە تیرۆریستییەكان لە وڵاتانی ئەوروپی و، هەروەها بەرژەوەندییە ئابووری و سیاسییەكانیان لە ناوچەكەدا، لە هەمبەر پرسی تیرۆردا زۆر هەستیارن. هەروەها بوونی ژمارەیەكی زۆر كۆچبەری موسڵمان و لە بەرامبەریشدا كاردانەوەی ڕاسترەوە توندڕەوەكان، ئاسایشی وڵاتانی ئەورپی دەخاتە مەترسییەوە.

وڵاتانی عەرەبی و سعوودیا:

وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی، لە لایەك بۆ ئامانج و بەرژەوەندییەكانی خۆیان لە ڕووی مەزهەبی و ناسنامەیی و بەڕێوەبردنی ململانێ جیۆسیاسییەكان لەگەڵ وڵاتانی نەیار، بەتایبەتی ئێران و، لە لایەكی تریشەوە بۆ دەربازبوون لە تەوژم و شەپۆلی گۆڕانكارییە سیاسییەكان و داواكاریی هاووڵاتیانیان، بە شێوەی ناڕاستەوخۆ  فاكتەریك بوونە بۆ بەهێزبوونی گرووپە تیرۆریستی و توندڕەوەكان. بەڵام لە كۆتاییشدا ئەم گرووپانە بوونەتە هەڕەشە لەسەر ئاسایشی ئەو وڵاتانە.

توركیا:

توركیا ستراتیژییەكی پێچەوانەی دەوڵەتانی ناوچەكە و وڵاتانی ڕۆژاوای گرتۆتە بەر. لە لایەك یارمەتیی گرووپە توندڕەوەكانی داوە و، لەو هاوكارییە سوودی ئابووری و جیۆسیاسیی بینیوە و، لە لایەكی تریشەوە بەپێی كات و شوێن، لە دژایەتی و جەنگی دژەتیرۆر بەشدار بووە. باشترین نموونە: لە سەرەتای دروستبوونی داعش لە سووریا و پاشان یارمەتیی گرووپە توندڕەوەكانی سووریا بۆ دروستكردنی هاوسەنگیی هێز لە سووریا و عێراق بۆ ڕاگرتنی هاوسەنگی لە هەمبەر ئێران و وڵاتانی عەرەبی و، لە لایەكی تریشەوە ڕووسیا و ئەمریكا. هەروەها لە ڕووی سیاسی و ئابوورییه‌وه‌ كەڵكی زۆری لە بارگرژییەكانی ناوچەكە و پرسی تیرۆر بینیوە. هەرچەندە لە كۆتاییدا لەكۆنترۆڵ دەرچوونی ئەم گرووپانە هەڕه‌شەیان لە ئاسایشی توركیا كردووە. بۆیە توركیا لەم ڕێگەیەوە لە ئاستی ناوخۆیی و ناوچەیی و سەرووهەرێمی، بە كارتی ئەم گرووپانە و ئەم پرسە یاری دەكات.

كۆماری ئیسلامیی ئێران:

ئێران یارییەكی هاوشێوە بەڵام بەپێچەوانەی توركیا لەم بواره‌دا ئەنجام دەدات. بەم واتایە كه‌ بە هۆی بوونی پرسی تیرۆر و جەنگی دژەداعش لە هاوكێشه‌ جیۆسیاسییەكانی ناوچەكەدا، لەگەڵ هاوپەیمانە دەوڵەتی و ئەكتەرە نادەوڵەتی و ناوچەیییەكانی و تەنانەت ڕووسیا و، ناڕاستەوخۆ لەگەڵ ئەمریكا و وڵاتانی ئەوروپی بە مەبەستی پاراستنی نفووز و كۆنترۆڵی ناوچەییی خۆی لە جەنگی دژەتیرۆردا، لە بەرەیەك بووە. بۆیە ئێران لە ناوچەكەدا سوودی زۆری لەم گرووپانە بینیوە؛ لە لایەك بۆ وەرگرتنی ڕەوایەتی و زاڵبوون لە ئاستی ناوخۆییی خۆی و، لە لایەكی تریشەوە لە ئاستی ناوچەیی و قایمكردنی جێپێی خۆی. هەروەها نابێت لەبیری بكەین كە هیلالی شیعی لە جەنگی دژی داعش بەهێز و بەرجەستە بوو و نفووزی ئێران لە ڕۆژهەڵاتی ناوه‌ڕاست  و 4 پایتەختی ناوچەكە، وەكوو بەغدا و دیمەشق و بەیروت و، هەروەها لە یەمەن و لە بەرامبەر ئیسڕائیل لە فەڵەستیندا و تەنانەت لە ئەفغانستان لە ڕێگەی بوونی مەترسیی گرووپە تیرۆریستییەكانه‌وه‌ جێگیر بووە. بۆیە دەركەوتنی بەڵگەی یارمەتیی ئێرانییەكان لە گرووپە توندڕەوە تیرۆریستییەكان لە سەرهەڵدانی جەنگی خوێناوی لە عێراق لە كۆتاییی ساڵانی 2005 بەدواوە بۆ دژایەتیی ئەمریكا و كۆنترۆڵی عێراق و دووركەوتنەوەی هەڕەشەی هێرشی سەربازی بۆ سەر ئێران لەم ڕێگەیەوە بووە. هەروەها یارمەتیدانی ئەلقاعیدە و تاڵیبان لە ئەفغانستان بەپێی بەڵگەنامە بڵاوكراوەكانی ئەمریكا ئەوە دەسەلمینێت. بۆیە بوونی داعش لە ناوچەكەدا بەتەواوی لە بەرژەوەندیی ئێران و، كەمترین هەڕەشە و مەترسیی بۆ ئێران هەبووە.

هۆكار و فاكتەرەكان:

1. ئایدیۆلۆژیی مەزهەبی: لە ڕاستیدا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئایدیۆلۆژی بەگشتی و ئایدیۆلۆژیی مەزهەبی بەتایبەتی، بۆتە كرۆكی ناسنامە و بەم پێیەیش پێناسەكردنی "ئەوی تر"، كە بەپێی خوێندنەوە و ڕاڤەی ئەو تاك/گرووپانە، پێویستە ئەو "ئەوی تر"ە لەناو ببرێت. بۆ نموونە خوێندنەوەی داعش بۆ "ئەوی تر"، ئەوەندە تەسك و سنووردارە كە هەر لە موسڵمانی سوننەوە دەست پێ دەكات، تا ده‌گاته‌ شیعە و پاشان ناموسڵمانەكان و وڵاتانی ڕۆژاوایی و هتد. بۆیە داعش دەتوانێت بە ڕێگەی ڕاڤەی دەقە پیرۆزەكانی موسڵمانان و وێناكردنی جیهان بۆ دوو بەرەی "خێر" و "شەڕ" و، هەروەها "خوا" و "شەیتان" و "باوەڕدار" و "كافر" و "دارالسلام" و "دارالكفر" و...، هێڵێكی ناسنامەیی و بڕوایی لە نێوان خۆی و ئەوانی تر و تەنانەت گرووپەكانی دیكەی توندڕەوی تیرۆریستی بكێشێت.
2. شكست و لاوازیی دەوڵەت-نەتەوەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوه‌ڕاست: لەم ناوچەیەدا چەندین دەوڵەتی نوێ لە پاش جەنگی جیهانیی یەكەمەوە دروست بوونە، كە بە واتا مۆدێرنەكەی، دەوڵەت نەتەوە نییە و سنوورە ناسنامەیی و نەتەوەیی و مەزهەبییەكانی هاوتەریب نین و، لە لایەكی تریشەوە ئەو ڕژێمە سیاسییانەی كە حوكمی ئەو دەوڵەتانە دەكەن، لە ڕێگەی زۆر و هێز و سەركوتكردنەوە توانیویانە ئاسایشێكی ڕواڵەتی بپارێزن و لە هەمان كاتیشدا خۆیان هۆكارێك بوونە بۆ دەستێوەردانی دەرەكی و دروستبوونی گرووپی توندڕەوی تیرۆریستی و سەرهەڵدانی جەنگ و نا-ئاسایشی. بۆیە شكستی ئەم وڵاتانە لە ڕووی سیاسی و ئابووری و پەروەردەیی و كەلتوورییه‌وه‌، بۆتە هۆی شكست و خۆڵقاندنی دۆخی نائاسایشی و سەركوتكردن بۆ بەردەوامیی خۆیان.
3. ململانێی دەوڵەتانی ناوچەكە و ناكۆكی لە بەرژەوەندییەكانیان: جیاوازیی ناسنامەیی و، هەروەها بەرژەوەندیی پێكنانكۆكی ئەكتەرەكان لەو ناوچەیە، وای كردووە كە  بۆشایی بێتە ئاراوە و هەر لایەنێك لە ڕێگەی ئەكتەرە نادەوڵەتی و توندڕەوەكانەوە هەوڵی گۆڕینی هاوسەنگیی هێز و دوورخستنەوەی مەترسییە ئاسایشییەكانی ناوخۆیی و وەرگرتنی ڕەوایەتی بدات و، لە هەمان كاتیشدا بۆ مانەوە و بەردەوامیی ڕژێمە سیاسییەكەی، بەستێنی پرسی تیرۆر بۆ وەرگرتنی ئیمتیازی نێودەوڵەتی بقۆزێته‌وه‌. دەتوانین بڵێین كە هەموو وڵاتانی ناوچەكە بەم شێوەیە ڕەفتار دەكەن؛ بێجگە لەمەیش ململانێ جیۆسیاسییەكانی وڵاتانی سەرووناوچەییش ئەم بۆشایییە زیاتر دەكات و بەستێنی دروستبوونی گرووپە تیرۆریستییەكان فەراهەم دەكات.

هەرێمی كوردستان و پرسی تیرۆر

هەرێمی كوردستان وەكوو ئەكتەرێكی نا-دەوڵەتی، ڕۆڵی گرنگی لە جەنگی دژی داعش لەسەر زەوی هەبوو. بەم واتایە كە هێزی پێشمەرگەی كوردستان، چ لە ڕووی هێزی مرۆیی و جوگرافییەوە و چ لە ڕووی بیروباوەڕ و ئایدیۆلۆژییەوە هێزێكی كاریگەر و شوێندانەر بووە لە جەنگی دژی تیرۆر. لە هەمان كاتیشدا پێگەی جوگرافیی هەرێمی كوردستان لە هاوكێشە جیۆسیاسییەكان، فاكتەرێكی شوێندانەر بووە لەو بوارەدا. لە لایەك هەرێمی كوردستان بە هۆی سروشتی سیستەمە سیاسییەكەی و، هەروەها لە ڕووی كەلتووری و فرەییی ئایینی و نەتەوەیی و مەزهەبی و بەم پێیەیش ناسنامەیی و مێژوویییەوە جیاوازیی لەگەڵ ناسنامە و  و بەرژەوەندیی ئەكتەرەكانی دیكە هەبووە و، لە لایەكی تریشەوە بۆ دەربازبوون لە ئابڵووقە و گەمارۆ جیۆسیاسییەكانی وڵاتانی ناوچەكە پێویستیی بە هاوپەیمانێتی و یارمەتیی وڵاتانی ئەوروپی و ئەمریكا و بەگشتی سەرووناوچەیی هەبووە. ئەمەیش وای كردووە كە جەنگی دژی تیرۆر دەرفەتی بكەرایەتی لە هاوكێشەكانی بۆ بخوڵقێنێت. بەڵام كوردستانیش بە هۆی فاكتەری سیاسی و ئایینی و كەلتوورییەوە، بەدەر نییە لە بوونی كەلتوور و بیری توندڕەوی و دەستێوەردانی دەرەكی. بۆیە دەتوانین گرنگترین هۆكار و فاكتەرەكانی دروستبوونی بیری توندڕەوی و بەم پێیە كردەوەی تیرۆریستی لە هەرێمی كوردستان، بەم شێوەیە پۆلین بكەین:

1. فاكتەری سیاسی: ئەم فاكتەرە هەموو ڕەهەند و بوارەكانی چۆنێتیی حوكمڕانی و دەسەڵاتدارێتی و ململانێی سیاسیی نێوان ئەكتەرە حزبییەكان دەگرێتەوە. بەم واتایە كە ناسەقامگیریی سیاسی و ناكۆكی و بارگرژیی سیاسی لە لایەك و، شۆڕنەبوونەوەی كەلتووری سیاسیی حوكمڕانیی دیموكراتیك و مۆدێرن بۆ لایەكانی خوارەوەی هەموو چین و توێژەكانی كۆمەڵایەتی و تەنانەت تاكەكەسی و، هەروەها دژایەتیكردنی ئەم مۆدێلە حوكمڕانییە لە لایەن گرووپ و تاكەكانی كۆمەڵگەوە لە لایەكی ترەوە، دەگرێتە خۆ. بەم واتایە كە بەشێك لە تاك و گرووپەكان، خۆیان له‌ سیستەمی سیاسیی كوردستاندا نابیننەوە و لە ڕێگەی ناسیاسی و نادیموكراتیك و توندوتیژییەوە، بەپێی بەهاكانی خۆیان هەوڵی گۆڕینی ئەم سیستەمە و دووبارە بنیاتنانەوەی دەدەن.
2. فاكتەری ئابووری و دارایی: بوونی گەندەڵی و نادادپەوەری لە دابەشكردنی داهاتەكان و، هەروەها بێبەشبوونی ڕێژەییی بەشێك لە تاك و گرووپەكان لە سەرچاوەكان و دەرفەتەكانی كوردستان، بەستێنێكی گونجاو بۆ بەهێزبوونی بیری توندڕەوی و چالاكیی گرووپە تیرۆریستییەكان فەراهەم دەكات. هەروەها لەپاڵ ئەوەیش، دەتوانین ئاماژە بە پەرەسەندنی ناهاوسەنگ و دیاردەی كۆچ و پەراوێزنشینی لە شارەكان بكەین.
3. فاكتەری كۆمەڵایەتی و كەلتووری: یەكێك لە گرنگترین بەستێنەكانی بەهێزبوونی بیری توندڕەوی و، هەروەها سەرهەڵدانی گرووپی توندڕەو لە كوردستان، بەستێنی كەلتووری و، لەم نێوەندەیشدا ڕاڤەی ئایینیی توندڕەوانەیە بۆ دەقە پیرۆزەكان. بۆیە ئایدیۆلۆژیی مەزهەبی وەكوو كاردانەوەیەك‌ لە بەرامبەر ئایدیۆلۆژییه‌ نەتەوەیی و سێكیۆلارەكان و، هەروەها پرسەكانی پەرەسەندنی ناهاوسەنگ، دێتە ئاراوە. بۆ نموونە لە لاوازبوونی دامەزراوە یاسایی و حكوومییەكان، ئەوە ڕێكخراوە ناحكوومییە مەزهەبی و ئایینی و توندڕەوەكان و، هەروەها تاكە خاوەن نفووزە كۆمەڵایەتییەكان- وەكوو پیاوانی ئایینی- ڕۆڵی سەرەكی دەگێڕن لەسەر ئەوەی كە كۆمەڵگە بەره‌و توندڕەوی بڕوات یاخود بەره‌و میانڕەوی و پێكەوەهەڵكردن و سازان و فرەیی و هتد. هەروەها دروستنەبوونی ناسنامەیەكی نیشتمان-سێكیۆلار لەسەر بنەمای بەها مۆدێرنەكان، وای كردووە كە لە كۆمەڵگەی كوردستان "وردەكەلتوور" و، هەروەها گرووپە كۆمەڵایەتییەكان بەهێزتر بن بە بەراورد لەگەڵ دامەزراوە و چوارچێوە یاسایی و سەرووناوچەیییەكانەوە.
4. فاكتەری ڕۆشنبیری و پەروەردەیی: ئەم فاكتەرە لە ڕاستیدا ڕۆڵی گرنگی هەیە لەوەی كە گرووپ و تاكە توندڕەوەكان تا چ ئاست و ڕاددەیەك كاریگەرییان هەبێت. بەم واتایە كە پەروەردەیەكی مۆدێرن و هاوسەنگ، دەتوانێت پاشەكشە بە بیری توندڕەوی و مەزهەبی-ئایدیۆلۆژی بكات. بۆیە گرنگینەدانی كوردستان بەم بوارە، بە شێوەیەك كە دەرفەت بۆ ڕاڤەی توندڕەوانە فەراهەم دەكات و، هەروەها نزمیی ئاستی سیستەمی خوێندن و پەروەردە و فێركردن دەرفەت بۆ جێگرەوە نەریتییەكان و مینبەرە ئایینییەكان دەدات بۆ پەروەردەی تاكەكان؛ چونكە هزری تاكڕه‌وی لە ناخ و دەروون و بڕوای تاكەكانەوە سەرچاوە دەگرێت و پاشان ده‌بێته‌ بنەمایەكی ناسنامەیی كە تاك و گرووپەكان خۆیانی تێدا پێناسە دەكەنەوە.
5. فاكتەری دەرەكی: یەكێك لە گرنگترین فاكتەرەكان لە هەرێمی كوردستان بۆ سەرهەڵدان و بەهێزبوونی بیری توندڕەوی، بریتییە لە دەستێوەردان و نفووزی دەرەكی لە هەرێمی كوردستان؛ جا ئەمەیش چ لە ڕووی سیاسی و چ لە ڕووی كۆمەڵایەتی و كەلتووری و ئاسایشییەوە بێت. هەروەها بەستێنی هەرێمی و ناوچەیی و نێودەوڵەتییش ئەمەی زیاتر بەهێز كردوووە. دەستێوەردانی گرووپ و ئەكتەرە نادەوڵەتییەكان و، هەروەها وڵاتانی ناوچەكە بە مەبەستی تایبەتی، دژایەتی و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لە هەرێمی كوردستاندا ئەستەمتر دەكات. هەروەها هەڵكەوتەی جوگرافی و جیۆكاڵچەریی هەرێمی كوردستان دەرفەتی زیاتر دەداتە ئەم جۆرە گرووپانە. بێجگە لەمانەیش ململانێی دەوڵەتانی هەرێمی و سەرووهەرێمی، وا دەكات كە لە هەرێمی كوردستان بە دوای بەڕێوه‌بردنی ململانێ و هاوسەنگكردنەوەی بەرژەوەندییەكانیان و، هەروەها پاراستنی ئاسایشی خۆیاندا بگەڕێن. باری سیاسی و ئابووری و ئاسایشیی عێراق و هەرێمی كوردستان، زیاتر دەرفەت بۆ ئەم ستراتیژییەی وڵاتان خۆش دەكات.
6. فاكتەری سەربازی و ئاسایشی: جەنگی دژی داعش و تێكچوونی ئاسایشی ناوچەیی و، هەروەها ڕووداوەكانی پاش 16ی ئۆكتۆبەر لە لایەك و، پێكدادان و جەنگی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆی وڵاتانی هەرێمی و سەرووهەرێمی لە ناوچەكە، وای كردووە لە ڕووی سەربازی و ئاسایشییەوە هەرێمی كوردستان بكەوێتە ژێر هەڕەشەوە. لە لایەكی تریشەوە نائاسایشی لە سنوورەكانی هەرێمی كوردستان و ئەستەمبوونی كۆنترۆڵكردنیان و، هەروەها بۆشاییی ئاسایشی و تەنانەت كەمتەرخەمیی دامەزراوەكانی ئاسایشی و نەبوونی هەماهەنگی لەگەڵ یەكتری لە لایەك و، لەگەڵ دامەزراوە ئایینی و سەربازی و پەروەدەیی و ڕاگەیاندنەكان لە لایەكی ترەوە، وا دەكات كە كردەوەی تیرۆریستیی لەم چەشنە ئەنجام بدرێت.

كۆبەند

بەپێی ئەم چوارچێوەی سەرەوە كە خستمانە ڕوو و، هەروەها ڕۆڵی فاكتەر و ئەكتەرەكان و بەرژەوەندییەكانیان و ڕووداو و فاكتەره‌ كورتخایەنەكان، دەتوانین شرۆڤەی ئامانج و هۆكار و پەیامە سیاسییەكانی هێرشی تیرۆریستی بۆ سەر "باڵەخانەی پارێزگه‌ی هه‌ولێر" لەم چەند خاڵەدا بخەینە ڕوو و پۆلینیان بكەین:

1. قەیرانی بەردەوامی سیاسی لە هەرێمی كوردستان، بەتایبەت لەم ماوەیەی دواییدا و پاشان ناكۆكیی نێوان هێزە سیاسییەكانی كوردستان.
2. نزیكبوونەوەی وادەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان و دروستكردنی بارودۆخێكی نەگونجاو بۆ ئەم هەڵبژاردنە و ئاكامەكانی.
3. سەردانی شاندێكی بازرگانی و ئابووریی سعوودیا بۆ هەرێمی كوردستان و ئەگەری نزیكبوونەوەی زیاتری كوردستان و سعوودیا لە هاوكێشە سیاسییەكانی ناوچەكە و، دڵەڕاوكێی كۆماری ئیسلامیی ئێران لەم پەیوەندییانە.
4. بارگرژی لە پەیوەندییەكان و ململانێیەكانی ئەمریكا و ئێران لە عێراق و ناوچەكە و، هەروەها جەنگی نفووز لە لایەن ئەو دوو وڵاتە و هاوپەیمانەكانیان لە كوردستان، بۆ هاوكێشە سەربازی، ئاسایشی، سیاسی و تەنانەت ئابوورییەكان. بەم واتایە كە پەیامێكی ڕوونە بۆ هەرێمی كوردستان كە ئەگەر لایەنگریی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی بكات، ئەوە ده‌توانرێت گۆڕەپانی جەنگ و توندوتیژی و ئاسایش و سەقامگیری لە ڕێگەی چەند كەسێكەوە بشێوێندرێت؛ ئەمەیش كاریگەریی قووڵی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیی دەبێت.
5. نیشاندانی مانەوەی داعش و توانای ئەنجامدانی چالاكی و، هەورەها گۆڕینی تاكتیكی داعش لە جەنگی ڕاستەوخۆ بۆ جەنگی پارتیزانی و تەقینەوە و ڕفاندن و هتد.
6. بوونی بارگرژی و خۆپێشاندانی بەرفراوانی جەماوەری لە باشووری عێراق و بەرجەستەكردنەوەی مەترسیی تیرۆر لە ناوچەیەكی ئارام و تێكدانی ئاسایشی پایتەختی هەرێمی كوردستان.
7. بەردەوامیی قەیرانی دارایی و دیاردەی پەراوێزنشینی لە شارە گەورەكانی هەرێمی كوردستان، بەتایبەت هەولێر. هەروەها هەستكردن بە به‌شخۆراوی و بێبه‌شبوونی ڕێژەیی لە لایەن تاكەكانەوە.
8. بۆشاییی ئاسایشی (ئه‌منی) لە پاراستنی باڵەخانەی پارێزگه‌ی هەولێر.
9. نەبوونی پەیوەندیی تۆكمە و دامەزراویی لە نێوان هێزە ئاسایشییەكانی هەرێمی كوردستان لە نێوان دوو زۆنی زەرد و سەوز.
10. نزمیی ئاستی پەروەردەیی و ڕۆشنبیریی مۆدێرنی ئەو تاكانە و پەراوێزكەوتنیان لە كۆمەڵگە و پێشكەوتنە سیاسی و كەلتوورییه‌كانی هەرێمی كوردستان و، هەروەها ڕاڤەی توندڕەوانەی دەقە پیرۆزەكان لە لایەن بەشێك لە پیاوانی ئایینی و، بەتایبەتی ئازادبوونی ئاوێتەبوونی وتاری ئایینی و وتاری سیاسی لە ناوەندە ئایینی و مەزگەوتەكانەوە.
11. ڕۆڵی نەرێنیی میدیا بەگشتی و هاندانی توندوتیژی بە شێوه‌یه‌كی ناڕاستەوخۆ لە لایەن بەشێكی زۆری میدیاكانەوە و، بە شێوه‌یه‌كی ڕاستەوخۆ لە لایەن هەندێ میدیا كە لە لایەن حزبێكی ئیسلامی یاخود وڵاتانی هەرێمییه‌وه‌ ئاراستە دەكرێت و، هزری توندڕەویی ئایینی و تێگەیشتن لە سیاسەت لە ڕوانگەی دەقە داخراوە ڕاڤەكراوە ئایینییەكانەوە بڵاو دەكاتەوە.
12. بۆشاییی یاسایی لە یاساكانی هەرێمی كوردستان و عێراق بۆ پێناسەكردنەوەی ڕەهەند و بنەما و بوارەكانی مۆدێرنی تیرۆر كە لە ئێستادا فرەڕەهەند و فرەبوارە و، پێویستە پێش ڕوودانی لە ڕووی یاساییشەوە بەرەنگاری ببنەوە.

لە كۆتاییدا دەتوانین بڵێین هەڵبژاردنی باڵەخانەی پارێزگه‌ی هەولێر، بێجگە لە ئاسانیی دەستپێڕاگەیشتنی بۆ تیرۆریستەكان، ده‌كرێ لە ڕووی سروشتی سیمبۆلیكییشه‌وه‌ بخوێندرێتەوە و لێی تێ بگەین. بەم واتایە كە بێجگە لە دروستكردنی كەشێكی پڕ لە ترس و تۆقاندن بۆ هاووڵاتیان و، هەروەها بیانییەكان لە هەولێر، بەئامانجگرتنی شارستانێتی و سیاسەتەكانی پەرەپێدان و ئاوەدانكردنەوە و سەقامگیری و ئاسایشی كۆمەڵایەتی و ئابووریی حكوومەتی هەرێمی كوردستانە وەكوو ناوەندی "دوورگەیەكی ئارام"  لە ناوچەكە و، تانەیەكیشە لە فەلسەفەی دەسەڵاتدارێتیی كوردستانی و، پەیامێكە بۆ هاوبیرەكانی خۆیان بۆ بە"ئەوی تر"كردنی ناسنامەییی كەس و لایەنەكانی ئامانجی هێرشبەرانەیان!