پەرویز ڕەحیم قادر/ مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سەڵاحەددین:

پێشەكی:

ئەم وتەیەی سەرەوە كە ناونیشانی ئەم بابەتەیە، بەشێكە لە قسەی ئەردۆغان لە وه‌ڵامی سزا و ئابڵووقەكانی ئەمریكا بۆ سەر توركیا كە گوتی ئەمە جەنگی ئابوورییە لە لایەن ئەمریكا و لە دژی توركیا و، ئەگەر ئەمریكا دۆلاریان هەیە ئێمەیش خوامان هەیە! ئەمەیش وەكوو بەرگرییەك لە هەمبەر ئەو سزایانە و بەم پێیەیش دابەزینی نرخی لیرەی توركیا بە شێوەیەكی بەرچاو كە ئابووریی توركیای تووشی مەترسییەكی جددی و تەنانەت داڕمان كردووە. تەنانەت "ئەردۆغان" هەڕەشەی ئەوەی لە ئەمریكا كرد كە لەوانەیە لە بری ئەمریكا بە دوای دۆست و هاوپەیمانی نوێدا بگەڕێن.

مشتومڕ و ناكۆكییەكانی توركیا و ئەمریكا لەسەر پرس و بابەتە سیاسی و ئابووری و ناوچەیییەكان لەم دوایییەدا، بۆتە هۆی گرفت و تەنگژەی ئابووریی توركیا و حزبی دەسەڵاتدار كە لەسەر پەرەپێدان و گەشەسەندنی ئابووری گرەوی كردووە و، تەنانەت ئەم فاكتەرە بە سەرەكیترین فاكتەری بەردەوامیی حزبی داد و گەشەپێدان دەناسرێتەوە. لە كاتێكدا لە ئێستادا بەپێی ئامارەكانی بانكی ناوەندیی توركیا، بە بڕی 2،97 ملیار دۆلار ڕێژەی كورتهێنانی قەبارەی بازرگانیی توركیایە و تەنانەت بە بەراورد لەگەڵ ساڵی ڕابردوودا هەر بەپێی هەمان ئامار نزیكەی 66%  وەبەرهێنانی بیانی لە توركیا دابەزیوە.

بۆیە بە هۆی دراوسێبوونی توركیا و ڕۆڵی لە هەرێمی كوردستان و عێراق و سووریا و بەگشتی كۆی ناوچەكە لە ڕووی سیاسی و ئابووری و تەنانه‌ت ئاسایشی و سەربازی و كەلتوورییەوە،  لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین گرنگیی ئەم پرسە و ئەگەر و ئاسەوارەكانی ئەم ناكۆكییە تاووتوێ بكەین.

خستنەڕووی بابەت:

ڕۆژی 26-8-2016 "مایك پێنس"، جێگری سەرۆككۆماری ئەمریكا لە پەیامێكدا لە لایەن "دۆناڵد ترامپ"ه‌وه‌ ڕای گەیاند، كە یان دەبێت قەشە "برانسۆن" هەرچی زووتر ئازاد بكەن، یان ئەوەی كە چاوەڕوانی ئاكامەكانی ئەم كارە بن. پاشان "ترامپ" ڕای گەیاند كە بە هۆی بەندكردنی درێژخایەنی قەشە "برانسۆن"، ئابڵووقەی توند دەخاتە سەر توركیا. هەر لەم پەیوەندییەدا ئەمریكا سزای خستە سەر دوو وەزیری داد، عەبدولحەمید گویل و، وەزیری ناوخۆ، سولەیمان سویلۆ بە هۆی ڕۆڵیان لە بەندكردن و سزادانی قەشە ئەمریكییەكە. لە كاردانەوەیەكی توندتریشدا ئەمریكا باجی سەر پۆڵا و ئەلەمینیۆمی توركیای بە ڕێژەی 50% بۆ پۆڵا و 20% بۆ ئەلەمینیۆم بەرز كردۆتەوە. جێگەی ئاماژەیە كە توركیا لە ڕیزبەندی شەشەم وڵاتدایە بۆ هەناردەكردنی پۆلا بۆ ئەمریكا، كە دەكاتە ڕێژەی 7% لە كۆی هاوردەكردنی پۆڵا لە لایەن ئەمریكاوە.

 هەرچەندە پێشووتریش لە 9ی ئۆكتۆبەری ساڵی 2017 ئەمریكا بە هۆی دەستبەسەركردنی كارمەندێكی كونسوڵگەریی ئەمریكا لە ئانكارا بە ناوی "مەتین تۆبۆز" بە تۆمەتی یارمەتیدانی گرووپی فەتحوڵڵا گولەن، ڤیزەی بۆ هاووڵاتیانی توركیا ڕاگرت و توركیایش لەبەرامبەردا وەكوو كاردانەوە ڤیزەی بۆ هاووڵاتیانی ئەمریكایی ڕاگرت و، ئەمەیش بووە هۆی بارگرژی لە پەیوەندییەكانیاندا.

جێگەی ئاماژەیە كە قەشە ئەمریكییە 50 ساڵەكە كە زیاتر لە 26 ساڵە له‌ توركیایە و لە شاری ئەزمیر قەشەی كەنیسەیە، بە تۆمەتی هاوكاریی گرووپی تیرۆریستی، واتە هاوكاری لەگەڵ "فەتحوڵلا گولەن" و خستنەمەترسیی ئاسایشی نەتەوەییی توركیا لە پاش كودەتای ساڵی 2016 دەستبەسەر كراوە. هەروەها له‌ مێژووی پەیوەندییەكانی توركیا و ئەمریكادا، بەتایبەتی پاش جەنگی جیهانیی دووەم لە سەردەمی قەیرانی قوبرس لە ساڵی 1974ەوە، هیچ كاتێك بەم شێوەیە پڕ لە كێشە و ناكۆكی نەبووە. چونكە لە ساڵی 1974 بە هۆی داگیركردنی بەشی توركنشینی دوورگەی قوبرس لە لایەن توركیاوە، پەیوەندییەكانی ئەم دوو وڵاتە بارگرژیی لێ كەوتەوە و توركیا ڕێككەوتننامەی بەرگریی نێوان دوو وڵاتی هەڵوەشاندەوە. پاشان لە ساڵی 2003 بە هۆی ڕێگەپێنەدانی توركیا بۆ هێرشكردنە سەر عێراق لە بنكەی ئاسمانیی "ئەنجەرلیك" لە توركیا دووبارە بارگرژی لە نێوانیاندا دروست بوو.

نیگەرانییەكانی توركیا:

1. توركیا نیگەرانیی قووڵی لە ڕۆڵی ئەمریكا لە ناوچەكەدا هەیە. بەم واتایە كە لە ڕوانگەی توركیاوە لە ڕووداوەكانی جەنگی دژی داعشدا ئەمریكا ڕۆڵی توركیای پشتگوێ خستووە. بۆ نموونە لە ئازادكردنی مووسڵ و، هەروەها ڕەقە ڕیگەی بە توركیا نەدا كە بەشدار بێت و بەڵكوو ڕۆڵی زیاتری بە هێزە كوردییەكان بەتایبەت پەیەدە و یەپەگە دا، كە لە ڕوانگەی توركیاوە ئەم هێزانە تیرۆریستن و بەشێكن لە پەكەكە و بەم پێیەیش دوژمنی توركیان.
2. توركیا دڵگەرانە لەوەی كە ئەمریكا بە هۆی بڕیاری كۆنگرێسی ئەو وڵاتە‌وه‌ فرۆشتنی فڕۆكەی F_35ی بۆ توركیا قەدەغە یاخود هەڵپەسارد؛ ئەمەیش باڵانسی هێز لە ڕووی سەربازییەوە لە ناوچەكەدا لە زیانی توركیا دەگۆڕێت.
3. توركیا لەسەر پرسی سووریا و پاڵپشتیی ئەمریكا لە هێزەكانی سووریای دیموكراتیك (هەسەدە) كە لە لایەن یەپەگەوە ڕێبەرایەتی دەكرێت، لە ئەمریكا دڕدۆنگە. بەم واتایە كە پاڵپشتیی لۆجێستیكی و، هەروەها پێدانی چەك و تەقەمەنیی پێشكەوتوو و پشتیوانیی سیاسی لە هێزەكانی پەیەدە لە سووریا و یارمەتیدان و مەشق و ڕاهێنانی ئەو هێزانە بوونەتە هۆی دڵەڕاوكێی ئاسایشی و سیاسیی توركیا. ئەمەیش وای كردووە كە توركیا هەر جۆرە نزیكبوونەوەیەك لە ئەمریكا بە پرسی كورد لە سووریا و داهاتووی ئەو هێزانە ببەستێتەوە.
4. مشتومڕ و ناكۆكییەكانی توركیا و ئەمریكا لەسەر پرسی ڕادەستكردنەوەی "فەتحوڵڵا گولەن" بابەتێكی دیكەی جێگەی ناڕەزایەتی و دڵەڕاوكێی توركیایە. چونكە توركیا لە پاش كودەتا سەرنەكەوتووەكەی 15ی تەمووزی ساڵی 2016 گولەن بە داڕێژەری ئەو كودەتایە دەزانێت و، ئەمریكایش سەرەڕای داواكاریی بەردەوامی توركیا، تاوەكوو ئێستا ڕازی نەبووە كە گولەن ڕادەستی توركیا بكاتەوە.
5. گوشاری ئەمریكا بۆ سەر توركیا بۆ ڕاگرتنی ئاڵوگۆڕی دارایی و بانكی و بازرگانی لەگەڵ كۆماری ئیسلامی، بابەتێكی دیكەی جێگەی ناكۆكییە، كە وای كردووە گوشار بۆ سەر ئابووریی توركیا دروست ببێت؛ چونكە ئەمریكا هەڕەشەی ئەوەی كردووە كە لە ئەگەری بەردەوامبوونی توركیا و ڕانەگرتنی كڕینی نەوت و، هەروەها پەیوەندیی بانكی و دارایی لەگەڵ ئێران، ئەوە ئەگەری زۆرە توركیا تووشی سزای ئەمریكا ببێتەوە.

نیگەرانییەكانی ئەمریكا:

1. نزیكبوونەوەی توركیا لە ڕووسیا و ئێران لەسەر پرسی سووریا، هۆكارێكی سەرەكیی گرژییه‌ لە پەیوەندییەكانی ئەمریكا و توركیادا؛ چونكە توركیا لە كۆبوونەوەكانی ئەستانە و سووچی ڕۆڵی كارای هەبووە و تەنانەت چەند ڕێككەوتنێكیشی لەسەر پرسی سووریا، كە لە ڕوانگەی ئەمریكاوه‌ بەپێی بەرژەوەندییەكانی ڕووسیایە، كردووە.
2. نزیكبوونەوەی سیاسی و سەربازی، وەكوو كڕینی سیستەمی بەرگریی مووشەكیی S-400ی ڕووسی لە لایەن توركیاوە كە ئەندامی ناتۆ و بە هاوپەیمانی ئەمریكا دادەندرێت، هۆكاری نیگەرانی و دڵەڕاوكێی ئەمریكایە؛ چونكە بێجگە لەوەی كە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەكەوێتە مەترسییەوە، ئەوە ئەمریكا دەخوازێت كە توركیا لە ڕووی سەربازی و تەكنەلۆژییەوە گرێدراوی ئەمریكا بێت.
3. دژایەتیی پرۆژە و سیاسەتەكانی ئەمریكا لە سووریا و بەتایبەتی دژایەتیی گرووپە كوردییەكان لەو وڵاتە لە لایەن توركیاوە، خاڵێكی دیكەی جێگە ناكۆكیی نێوان توركیا و ئەمریكایە. بەم واتایە كە لە ڕوانگەی ئەمریكاوە، توركیا بە دەستێوەردانەكانی لە سووریا و بەتیرۆریست زانینی گرنگترین هاوپەیمانە ناوچەیییەكانی ئەمریكا لە سووریا كە كوردەكان، پلان و پرۆژەكانی ئەمریكا لە هەمبەر ڕووسیا و ئێران و ڕژێمی بەشار ئەسەد لە لایەك و، جەنگی دژی تیرۆر و گرووپە تیرۆریستییەكانی دیكە لە لایەكی دیكەوە دەخاتە مەترسییەوە.
4. ڕاگەیاندنی پاڵپشتیی توركیا لە درێژەپێدانی ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەگەڵ كۆماری ئیسلامی، یەكێكی دیكەیه‌ لە هۆكارەكانی نیگەرانیی ئەمریكا لە توركیا. پێشووتریش توركیا لە سەردەمی سزاكانی سەر ئێران پێش ڕێككەوتنی ئەتۆمی، ئەم سزایانەی ڕەچاو نەكردبوو و تەنانەت چەندین بەرپرسی توركیا لەو پرسە تێوە گلاون و جێگری هاڵك بانگ یەكێكە لەو كەسانە كە لە لایەن دەزگه‌ی دادی ئەمریكا دۆسیەی بۆ كراوەتەوە. سەرەڕای ئەمەیش، توركیا دەخوازێت درێژە بەو ئاڵوگۆڕانە بدات و بەڕاشكاوی ڕای گەیاندووە كە ناچنە ژێر باری سزاكانی ئەمریكا لە دژی ئێران و پێیه‌وە پابەند نابن. لە ڕاستیدا ئەمەیش بە هۆی دۆخی نالەباری ئابووریی توركیایە كە توركیا زیاتر لە 30% (كە دەكاتە نزیكەی 6.7 ملیۆن تەن نەوتی خاو) نەوتی خۆی لە ئێران هاوردە دەكات. لە لایەكی تریشەوە تەنیا لە ساڵی 2016دا نزیكەی 8 ملیارد مەتری سێجا غازی سروشتیی لە ئێران هاوردە كردووە. بەپێی ئامارەكان توركیا نزیكەی 17% لە كۆی پێداویستیی خۆی بۆ غازی سروشتی لە ئێران هاوردە دەكات و، ئەم ڕێژەیەیش بۆ ئێران نزیكەی 90% لە هەناردەكردنی غازی سروشتیی ئێران بۆ دەره‌وە پێك دێنێت. هەروەها قەبارەی كۆی ئاڵوگۆڕە بازرگانییەكانی نێوان توركیا و ئێران، بۆ نموونە لە ساڵی 2012دا، نزیكەی 21.1 ملیارد دۆلاری ئەمریكی بووە. هەرچەندە بە هۆی سزاكانی ئەمریكا لە دژی ئێران لە پێش ڕێككەوتنی ئەتۆمی ئەم قەبارەیە دابەزینی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی و بۆ نموونە لە ساڵی 2013 دابەزی بۆ 14،5 ملیار دۆلار و، لە ساڵی 2014 ئەم ڕێژەیە بوو بە 13،7 ملیار دۆلار و، لە ساڵی 2015 دابەزی بۆ 9،7 ملیار دۆلار و، لە ساڵی 2015 بۆ 9،6 ملیار دۆلار؛ بەڵام لە ساڵی 2015 بەدواوە، بەپێی ڕێككەوتنی ئەو دوو وڵاتە، بڕیار دراوە كە بگاتە 35 ملیار دۆلار و بۆیە تا كۆتایی لە ساڵی 2017دا قەبارەی ئەم ڕێژەیەی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی نێوان دوو دەوڵەت دەگاتە 10.7 ملیار دۆلار كە زیاتری ئەم ڕێژەیە هەناردەكردنی توركیایە بۆ ئێران و، توركیا نزیكەی 4،7 ملیار دۆلار زیاتر لە ئێران پشكی لەم بڕە هەیە.
5. پرسی سەركوتكردنی ناڕازییەكان و ئۆپۆزیسیۆنی توركیا و زیندانیكردنی ڕۆژنامەنووسان و سزای قورس بۆ سەر چالاكانی مافی مرۆڤ و، هەروەها دادگه‌ییكردنی هەزاران كەس و دەركردنی سەدان هەزار كەس لە پاش كودەتاكە، بۆتە هۆی ناڕەزایەتیی ئەمریكا لە هەمبەر بارودۆخی ناوخۆی توركیا. هەروەها دەسەڵاتدارێتیی تاكڕەوانەی ئەردۆغان پاش گۆڕینی سیستەمی سیاسیی ئەو وڵاتە و پاشكۆكۆدنی سوپای ئەو وڵاتە بۆتە جێگەی نیگەرانیی ئەمریكا. بێجگە لەمەیش ڕوانگەی ئیسلامگەرایانەی حزبی داد و گەشەپێدان و پاڵپشتی لە گرووپە تیرۆریستی و توندڕەوەكان و دژایەتی لەگەڵ ئیسڕائیل، خاڵێكی دیكەی جێگەی ناكۆكیی ئەو دوو وڵاتەیە.

كۆبەند:

سەرەڕای پێویستییەكانی توركیا و ئەمریكا لە ناوچەكە بە یەكتری، بەڵام ئەم بارگرژییانە دەتوانێت چەندین هۆكاری سەرەكییان هەبێت، كە هێڵی سووری توركیا و ئەمریكا لەو خاڵانەدا دەستنیشان دەكەن. بێجگە لەمەیش، ئیسلامگەراییی ئەردۆغان لە ناوچەكە و یارمەتیدانی ئێران لە كەمكردنەوەی گوشارەكانی سزا و ئابڵووقەكانی ئێران، ئەم بارگرژییانە زیاتر دەكات. بۆیە بە ئازادكردنی قەشەكە و هاوڕابوون لەگەڵ ئەمریكا لەسەر سزاكانی ئێران و دووركەوتنەوە لە ڕووسیا، دەتوانێت ئەم بارگرژییانە كەم بكاتەوە؛ چونكە كۆڵەكەی سەرەكیی بەردەوامیی ڕەوایەتیی حزبی دەسەڵاتدار لە هەڵبژاردنەكان لەسەر بنەمای گەشەپیدان و خۆشگوزەرانی و سەقامگیریی ڕێژەییی ئابووری بووە. بۆیە بەردەوامیی ئەم دۆخە توركیا لەرزۆك و ناسەقامگیر دەكات. بێجگە لەمانەیش، ئەمریكا دەتوانێت لە ڕێگەی یارمەتیدانی كوردەوە گوشار بخاتە سەر توركیا و ئەمەیش توركیا زیاتر دەخاتە دڵەڕاوكێوە. بۆیە پێگەی جیۆسیاسیی توركیا و سیستەمی ئابووریی ئەو وڵاتە توانای بەربەرەكانێی زیاتری نییە و لەوانەیە درێژەپێدانی ئەم دۆخە بە بەهای قەیران لە دەسەڵاتدارێتیی ئەردۆغان و هەڵكشانی ناڕیەزایەتی ناوخۆیی لە توركیا كۆتایی پێ بێت.