پەرویز ڕەحیم قادر/ مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەكی:

بەشداری لە هەڵبژاردنە گشتییەكاندا یەكێكە لە شێواز و جۆرەكانی بەشداریی سیاسیی خەڵك. بۆیە ئاست و ڕێژەی بەشداریش لە وڵاتە جۆراوجۆرەكاندا لێكدانەوە و خوێندنەوەی جیاوازی بۆ دەكرێت. بێجگە لەوەیش، جۆری سیستەمی سیاسی، پەیوەندیی بە شێوازی بەشداریی سیاسی و هەڵبژاردنی نوێنەرانی خەڵك و پرۆسەی دروستكردنی بڕیای سیاسی و یاسایی و بەم پێیە دیاریكردنی چارەنووسی هاووڵاتیان لە ڕێگەیەكی فەرمی و یاسایییەوە هەیە. بۆیە دەنگدان لە هەڵبژاردنەكاندا بۆ دەستنیشانكردنی دەسەڵاتدران، بە شێوەی ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ كاریگەریی لە سەر پرۆسەی داڕشتنی سیاسەتە گشتییەكان هەیە. بەشداری لە هەڵبژاردنەكانیش ساكارترین و سەرەكیترین جۆری بەشداریی سیاسی (political participation) و دەڕبری جۆری كەلتووری سیاسیی هەر كۆمەڵگەیەكە. هەر بۆیەیشە تەنانەت بەشدارینەكردنی سیاسییش بەپێی كۆمەڵگەكان، دەتوانێت شێواز یاخود جۆرێك بێت لە هەڵوێستی سیاسی و بۆیە ئەگەر ڕێژەكەی زۆر بێت، ئەوە بە هەمان ئەندازەی بەشداری لە هەڵبژاردنەكان گرنگی و پەیامی تایبەتی خۆی هەیە.

رۆژی 30-9-2018 هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوە چوو. ئەوەی كە زیاتر لە هەموو پرس و بابەت و مشتومڕەكانی دیكەی نێوان هێز و حزبە سیاسییەكان (تەنانەت تۆمەتباركردنی یەكتری بە تەزویر) سەرنجی خەڵك و دەسەڵاتی بۆ لای خۆی ڕاكێشاوە، پرسی كەمیی بەشداریی هاووڵاتیان بوو لەم هەڵبژاردنەدا، بەتایبەت لە ناوەندی شارە گەورەكان وەكوو: سلێمانی، هەولێر و دهۆك. بۆیە لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین ئاكام و لێكەوتەكانی ئەم هەڵبژاردنانە بەپێی چەندین ئەزموونی هەڵبژاردنی پێشووتر و، هەروەها ڕاپرسی لە لایەن حزب و ڕێكخراوە جیاوازەكان لەژێر تیشكی گۆڕانكارییەكاندا تاووتوێ و شرۆڤە بكەین.

خستنەڕووی بابەت:

زانایەك بە ناوی "ئینگلهارت" پێی وایە، كە ئاستی بەشداریی سیاسیی هاووڵاتیان پەیوەندیی بە چەندین بگۆڕ هەیە، بۆ نموونە: بڕوانامە، پێگەی كۆمەڵایەتی- ئابووری، ئاستی پسپۆڕی و شارەزایی و زانیاریی تاك، شارەزایی لە پەیوەندییەكان، ئەزموونە پیشەیییەكان، تۆڕەكانی ڕێكخراوەیی، كەمكردنەوەی جیاوازییە جێنده‌رییه‌كان لە وەزیفە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان. هەروەها "مارتین لیپیست" پێی وایە، ئەو وڵاتانەی كە گەشەی ئابوورییان هەیە ئەگەر چینی ناوەڕاستی بەهێزیان هەبێت، ئەوە ئەزموونی بەشداری و دیموكراسی جێگیرترە و، پێی وایە كە فاكتەرەكانی كاریگەر لەسەر بەشداریی سیاسی بریتین لە: بیروباوەڕە ئایینییەكان، ڕەگەز، تەمەن، ئیتنیك، گوندی یاخود شاریبوونی تاكەكان، پێگەی كۆمەڵایەتی و پەیوەندییە خۆجێیەكان. هەروەها "ئۆلسۆن" پێی وایە كە بەرژەوەندی و قازانجی تاكەكەسی وا دەكات، كە تاكەكان بە هەڵسەنگاندنی زیاتربوونی ئەو قازانج و بەرژەوەندییە، بەشداری لە كاروباری گشتی و بەم پێیە سیاسی دەكەن. هەرچەندە چەندین لێكدانەوەی دیكە هەیە كە باس لەوە دەكەن كە كەسایەتیی تاك بەپێی ئەوەی كە ئایا تاكوو چەندە كۆمەڵایەتییە و تاكوو چەندە متمانەبەخۆترە، زیاتر بەشداریی سیاسی دەكەن.

"هانتینگتۆن" پێی وایە كە بەشداریی سیاسی، لێكەوتەی ئاستی پرۆسەی پەرەسەندنی كۆمەڵایەتی و ئابووریی هەر كۆمەڵگەیەكە. بەم واتایە كە بەشداریی سیاسی، پەیوەندیی بە ئاستی خوێندەواریی تاك و هەروەها بوونی كەناڵە ڕێكخراوه‌یییەكان وەكوو؛ (ئەندامبوون یاخود لایەنگربوونی تاكەكان لە گرووپ یاخود حزب و ڕێكخراوێكی كۆمەڵایەتی و سیاسی و...) هەیە، بەشداریی سیاسی بەرزتر دەكاتەوە.

بە شێوەیەكی گشتی بێجگە لەو فاكتەرانەی كاریگەر لەسەر بەشداریی سیاسی، دەتوانین ئاماژە بە هەڵسەنگاندن و هەڵبژاردنی عەقڵانیی تاكەكان بكەین كە تاك بە هەڵسەنگاندنی ڕێژە و ئاستی ئەو بەرژەوەندی و قازانجانەی كە لە هەڵبژاردنی لایەنێكی سیاسی دەستی دەكەوێت، بەشداری لە هەڵبژاردنە گستییەكاندا دەكات؛ بەو هیوایەی كە ئەو لایەنە سیاسییە بتوانێت خواستە ماددی و ناماددییەكانی دەستەبەر بكات. هەرچەندە ناكرێت كاریگەریی فاكتەرەكانی: هەڵبژاردن لە ڕووی هەست و سۆز، نەریت و ڕاهاتن، پێشنیازی هاوڕێ و كەسانی ئەوانەی تر، شوێنكەوتوویی بۆ كەسانی كاریگەر و بەناوبانگ، پەیوەندییەكانی خزمایەتی و خۆجێ، گوشار و...، لە بەشداری لە هەڵبژاردنەكاندا فەرامۆش و پشتگوێ بخەین. بۆیە دەكرێت تیۆرییەكانی ئەم بوارە بەسەر چەندین دەستە تیۆری دابەش بكەین: 1- تیۆرییە كۆمەڵناسییەكان. 2- تیۆرییەكانی دەروونناسیی كۆمەڵایەتی 3- تیۆرییەكانی تێكەڵاو و ئاوێتە.

پانۆرامای هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی هەرێمی كوردستان

بە چاوخشاندنەوەیەكی خێرا بە ئامار و داتاكانی خولەكانی پێشووتری هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان و زیاتربوونی ڕێژەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان، ئاستی ئەم گۆڕانكارییانەی ئێستای هەرێمی كوردستان زیاتر بەرجەستە دەبێت. لە 19-5-1992دا، یەكەم هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان بەڕێوە چوو. لەم خولەدا كێبڕكێ له‌سه‌ر 105 كورسیی پەرلەمان بوو، كە 7 لیست و قەوارەی سیاسی و، (967.229) كەس بەشدارییان كرد. پارتی دیموكراتی كوردستان بە بەدەستهێنانی (437889) دەنگ ڕێژەی 45.5%ی دەنگەكانی بەدەست هێنا. هەروەها یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بە بەدەستهێنانی (423.833)دەنگ، ڕێژەی 43.6%ی دەنگەكانی ئەم هەڵبژاردنەی بەدەست هێنا. دووەم خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان لە نێوان 13 لیست و قەوارەی سیاسی لە ڕێككەوتی 30ی كانوونی دووەمی ساڵی 2005 و بە بەشداریی (1.753.919) كەس بەڕێوە چوو و پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان لە چوارچێوەی هاوپەیمانێتییه‌كدا (لیستی نیشتمانیی دیموكراتی كوردستان) توانییان (1.570.663) دەنگ كە دەكاتە ڕێژەی 89.55%ی دەنگەكان و 104 كورسی بەدەست بێنن. هەروەها لەم هەڵبژاردنەدا "كۆمەڵی ئیسلامیی كوردستانی عێراق" توانی (85237) دەنگ كە دەكاتە 4.86%ی دەنگەكان و 6 كورسی بەدست بێنێت. بێجگە لەمەیش "لیستی زەحمەتكێشان و سەربەخۆكان" توانییان بە ڕێژەی 1.17%ی دەنگەكان(20585) یەك كورسی بێننەوە.

هەڵبژاردنی خولی سێیەمی پەرلەمانی كوردستان لە نێوان 24 لیست و قەوارەی سیاسی بۆ 111 كورسیی پەرلەمان لە ڕێكەوتی 25ی تەمووزی ساڵی 2009 بەڕێوە چوو و، پارتی و یەكێتی پێكەوە بە "لیستی كوردستانی"، (1.076.370) دەنگ، كه‌ دەكاتە ڕێژەی 57.37%ی دەنگەكانی هەڵبژاردن بەدەست بێنن و هەر لەو ساڵەدا بە هۆی دروستبوون و بەشداریی بزووتنەوەی گۆڕان وەكوو هێزێكی ئۆپۆزیسیۆن، دەبینین كە دەنگی ئەو دوو حزبە سیاسییە بە ڕێژەیەكی بەرچاو كەمی كردووە و بزووتنەوەی گۆڕان توانی (445.024) دەنگ كە دەكاتە (23.7%)ی دەنگەكان بەدەست بێنێت و، بەگشتی 11 لیست و قەوارەی سیاسی توانییان بچنە پەرلەمانی كوردستان. لە هەڵبژاردنی خولی چوارەمدا كە لە ڕێكەوتی 21ی ئەیلوولی ساڵی 2013دا بەڕێوە چوو، 31 لیست و قەوارەی سیاسی كێبڕكێیان بۆ 111 كورسیی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوە برد، بەڵام 17 لیست گەیشتنە پەرلەمان. لەم هەڵبژاردنەدا پارتی دیموكراتی كوردستان توانی (743.984) دەنگ كە دەكاتە (38) كورسی بەدەست بێنێت و، بزووتنەوەی گۆڕان توانی ببێتە هێزی دووەم و (476.736) دەنگ و، بەم پێیە 24 كورسیی پەرلەمان و، یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان توانی (350.500)  دەنگ و بەم پێیە 18 كورسیی پەرلەمانی كوردستان بەدەست بێنێت. هەروەها لیستی یەكگرتووی ئیسلامی (186.741) دەنگ  و 10 كورسی و، لیستی كۆمەڵی ئیسلامی (118.574) دەنگ و 6 كورسی و، بێجگە لە 11 كورسیی كۆتاكان، هەر یەكە لە لیستی بزووتنەوەی ئیسلامی كوردستان (21834) و لیستی سۆسیالیست (12501) و لیستی ئازادی (12392) و لیستی ئاراستەی سێیەم (8681) دەنگ، توانییان یەك كورسیی پەرلەمانی كوردستان بەدەست بێنن.

خولی پێنجەمی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان

هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی پەرلەمانی كوردستان لە (1260) بنكە و (5914) وێستگە و بەشداریی 29 لیست و قەوارەی سیاسی لە نێوان 241 پاڵێوڕاوی ئافرەت و 523 پاڵێوڕاوی پیاو بەڕێوە چوو. لەم خولەدا نزیكەی (3.085.641) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو كە لەم ژمارەیە (174.148) دەنگدەری تایبەت بوون و، بەم پێیە (2.914.992)  كەس مافی دەنگدانی لە هەڵبژاردنی گشتیدا هەبووە. لە پارێزگه‌ی هەولێر (ملیۆنێك و 36 هەزار و 419) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو، لەم ژمارەیە (611 هەزار و 487) كەس بەشداریی دەنگدانیان كرد؛ واتە ڕێژەی 59%ی كۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە چوونەتە سەر سندووقەكانی دەنگدان. ئەنجامە بەرایییەكان ئەوە دەردەخەن كە  لە پارێزگه‌ی سلێمانی (ملیۆنێك و 134 هەزارو 760) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو. لەم ژمارەیە (623 هەزار و 123) كەس بەشداریی دەنگدانیان كرد؛ واتە ڕێژەی 55%ی كۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە چوونەتە سەر سندووقەكانی دەنگدان. لە پارێزگه‌ی دهۆك  (677  هەزار و 797) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو. لەم ڕێژەیە (413 هەزار و 456) كەس بەشداریی دەنگدانیان كرد؛ واتە ڕێژەی 61%ی كۆی ئەوانەی كە مافی دەنگدانیان هەبووە چوونەتە سەر سندووقەكانی دەنگدان. لە پارێزگه‌ی هەڵەبجە (66  هەزار و 16) كەس مافی دەنگدانیان هەبوو. لەم ڕێژەیە (40 هەزار و 269) كەس بەشداریی دەنگدانیان كرد؛ واتە ڕێژەی 60%ی كۆی ئەوانەی مافی دەنگدانیان هەبووە چوونەتە سەر سندووقەكانی دەنگدان.

بە شێوەیەكی گشتی، كەمبوونەوەی ڕێژەی بەشداری لە وڵاتانی گه‌شه‌ئه‌ستێن یاخود پەرەنەسەندوودا واتایەكی مەترسیداری هەیە. بەو واتایە كە له‌ وڵاتانی پەرەنەسەندوودا ڕێژەی بەشداری بەرزە (سەرەڕای كاریگەرییە نەرێنییەكانی)، بەڵام لە وڵاتانی پەرەسەندوو یاخود گەشەسەندوو و ڕۆژاواییدا بە هۆی بوونی دامەزاروە و جێگیربوونی حوكمڕانی و سەروەریی یاسا، ڕێژەی بەشداری بەرچاو نییە. بەم واتایە كە بەشداریی كەمی هاووڵاتیان لە وڵاتانی پەرەسەندوو، دۆخیكی ئاسایییە و، بەشداریی بەرزیش ناتوانێت هەموو هاوكێشەكان بگۆڕێت (بە هۆی بوونی كەلتووری سیاسیی دیموكراتیك و، هەروەها دامەزراوەی جێگیر و دەستووری دیموكراتیك)، بێجگە لە دۆخی قەیرانی ئابووری و دارایی كە حزبە ڕاستە توندڕەوەكان دەنگی زیاتر وەدەست دەخەن. بەڵام لە وڵاتانی گەشەنەسەندوو (هەرچەندە هەرێمی كوردستان دەوڵەت نییە)، ئەم بەشدارینەكردنە چەند واتا و پەیامێكی گرنگ و هەستیاری بۆ دەسەڵاتداران هەیە. بۆیە لە هەرێمی كوردستان كەمبوونەوەی ڕێژەی بەشداریی هاووڵاتیان (بێجگە لە گومانەكانی بەشێك لە ڕای گشتیی كوردستان لەسەر دەستێوەردانی حزبەكان لە پرۆسەی هەڵبژاردن و تەنانەت ئەگەری گزی یاخود تەزویر لە لایەن ئەو هێزانەوە كە پێویستە ڕەواندنەوەی ئەو شك و گومانانە بە هەند وەربگیرێت)، جێگەی پرسیار و هەڵگری واتایە و، بۆیە دەكرێت هۆكار و لێكەوتەكانی كەمبوونەوەی بەشداریی سیاسی لە ڕێگەی بەشداری لە هەڵبژاردنەكاندا بەم شێوەیە پۆلین بكەین.

هۆكار و پاڵنەرەكان

• بەرزبوونەوەی ئاستی بێكاری بە هۆی بارودۆخی نالەباری ئابووری لە پاش ساڵی 2014ەوە. بەم واتایە ئەگەر تاكەكان لە بارودۆخێكی نالەباری ئابووریدا بن، ئەوە ڕێژەی بەشداری كەم دەبێتەوە. لە ڕوانگەیەكی دیكەیشەوە، ئەم بەشدارینەكردنە پەیامێكی سیاسییە بۆ دەڕبرینی ناڕەزایەتیی تاكەكان بۆ بارودۆخی نالەباری ئابووریی وڵات.
• ئاستی ڕەوایەتیی سیستەمی سیاسی، كاریگەریی لەسەر ڕێژەی بەشداری هەیە. بەم واتایە ئەگەر تاكەكان هەست بكەن ئەم سیستەمە سیاسییە و پاڵێوراو و دەستەبژێرە سیاسییەكانیان ڕەوایەتییان لاوازە، ئەوە بەشداری كەمتر دەبێتەوە.
• چەندایەتی و چۆنایەتیی حزبە سیاسییەكانیش كاریگەریی لەسەر ئاستی بەشداریی تاكەكان هەیە. بەم واتایە ئەزموونی ڕابردووی حزبە سەرەكییە بەشداربووەكان، وا دەكات كە تاكەكان هیوای گۆڕانكارییان هەبێت و بچنە دەنگدان یاخود بەپێچەوانەوە.
• بوونی متمانەی كۆمەڵایەتی و متمانەی سیاسی، فاكتەرێكی گرنگە كە وا دەكات كە تاكەكان زیاتر بەشداریی سیاسی بكەن و، بەپێچەوانەیشەوە كاتیك كە تاكەكان متمانەیان بە حزبە سیاسییەكان و، هەروەها دەسەڵاتداران و دەستەبژێرە حزبییەكان كەم ببێتەوە ئەو ڕێژەی بەشداری كەمتر دەبێتەوە. بۆیە چۆنایەتیی كار و ڕەفتاری دەستەبژێرەكان لە ڕابردوو، كاریگەریی هەیە لەسەر ئەو متمانەیە و بەم پێیەیش بەشداریی هاووڵاتیان لە هەڵبژاردنەكاندا.
• خاڵێكی جێگەی سەرنج لە هەرێمی كوردستان ئەوەیە، كە دابەشبوون بەپێی شار و گوندەكان لە لایەك و، هەروەها هاووڵاتیانی سەر بە كەرتی گشتی یاخود تایبەت لە لایەكی دیكەوە، وا دەكات كە كاریگەریی لەسەر ئاستی بەشداریی سیاسی هەبێت. بەم واتایە كە بە هۆی جۆری كۆمەڵناسیی سیاسی و، هەروەها ئابووریی سیاسی و، هەروەها سیستەمی حزبایەتی لە هەرێمی كوردستان، تاكەكانی گرێدراوی كەرتی گشتی زیاتر بەشداری لە هەڵبژاردن دەكەن و ئەو تاكانەی كە سەربەخۆییی ئابوورییان هەیە و سەر بە كەرتی تایبەت یاخود هیچ گرێدراوییەكی ئابووریان نییە و تەنانەت بێكارن، كەمتر بەشداری دەكەن.
• بەپێی ئەزموونی تایبەتی هەرێمی كوردستان، لە گوند و ناوچە پەراوێز و بچووكەكان، ئاست و ڕێژەی بەشداری بەرزترە لە شار و سەنتەری شارەكان. ئەمەیش چەندین هۆكاری هەیە كە گرنگترینیان فاكتەرەكانی خزمایەتی و پەیوەندیی كۆمەڵایەتی و تەنانەت تۆخبوون یاخود زاڵبوونی فاكتەری خوێن و عەشیره‌ت و حزبایەتی و...، دەگرێتە خۆ.
• لە هەرێمی كوردستان ڕێژەی خوێندەواری، كاریگەریی پێچەوانەی هەیە؛ بەم واتایە كە بە شێوەیەكی گشتی ئاستی خوێندەواریی كەم و مامناوەندی بە بەراورد لەگەڵ ئاستی خوێندەواریی باڵاكان، زیاتر بەشداریی سیاسی دەكەن. ئەمە بەپێچەوانەی كۆمەڵگە پێشكەوتووەكانە كە توێژی خوێندەوار ڕێژەی بەشدارییان بەرزترە. بۆیە لێرە فاكتەرەكانی خاڵی پێنجەم و شەشەم، زاڵبوونی خۆی بەسەر سیمای گشتیی بەشداریی سیاسیدا دەسەپێنێت.
• فاكتەرێكی گرنگ بۆ كەمیی بەشداریی سەنتەری شارەكان، بۆ گۆڕانكاری لە دیموگرافیای دەنگدەران دەگەڕێتەوە. بەم واتایە كە گۆڕانكارییەكانی بەجیهانیبوون و شۆڕشەكانی پەیوەندی و زانیاری و تەكنەلۆژی، وای كردووە كە توێژی گەنجان لە هەرێمی كوردستان جۆرێك لە نامۆبوونیان لەگەڵ سیاسەت و گوتاری كلاسیك و كۆنی حزبە سیاسییەكان بۆ دروست ببێت. بەم واتایە سەرنجڕاكێشیی گوتاری حزبە سیاسییەكان و كارنامە و بەرنامەكانیان، فاكتەرێكی كاریگەرە بۆ پرسی گەنجان. بۆیەیشە كە بەرزبوونەوەی ئاستی چاوەڕوانییەكانی گەنجان پەیوەندیی پێچەوانەی لەگەڵ بەشداریی سیاسییان هەیە.
• چەشن یاخود جۆری دیموكراسیی هەرێمی كوردستان، فاكتەرێكی دیكەی كاریگەره‌ لەسەر بەشداریی سیاسی. بەم واتایە كە لە لایەك خودی حزبە سیاسییەكان بە بانگەشەی خۆیان ئاستی ئەم چاوەڕوانییانەیان لە ئاكامی هەڵبژاردنەكان بەرز كردۆتەوە و، لە لایەكی تریشەوە لایەنە ئۆپۆزیسیۆنەكانیش بەناڕاستەوخۆ دۆخەكەیان بە دۆخێكی تاریك و نادیموكراسی وێنا كردووە. بەم پێیە لە هەر دوو حاڵەتدا كاریگه‌ریی هاوشێوەیان لەسەر ڕەفتاری دەنگدەر دەبێت. بەم واتایە كە هەر دوو گوتار وا دەكات، كە هاووڵاتیان لە سیستەمی سیاسی نامۆ ببن و، ئەمەیش كاریگەریی لەسەر كەمبوونەوەی ڕێژەی بەشداریی سیاسیی هاووڵاتیان دەبێت. بۆیە تاكەكان بە ئەزموونی پێشووتری خۆیان لە هەر دوو لایەنی دەسەڵات (بە هۆی جێبەجێنەكردنی بەڵێنەكان) و، ئۆپۆزیسیۆن (بە هۆی نەبوونی توانا و كارایی لە گۆڕێنی دۆخی هەنووكەیی)، بەشداریی سیاسی و دەنگدان بە ڕەفتارێكی ناكاریگەر و بێهوودە دەزانن كە ناتوانێت هیچ لە دۆخەكە بگۆڕێت.
• ڕۆڵی ڕاگەیاندن و تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان لە خستنەڕووی چەندین زانیاری و هەواڵ لەسەر ئەگەری گزی یاخود تەزویر لە هەڵبژاردنەكاندا، وا دەكات تاكەكان متمانەیان بە كاریگەرییان لەسەر پرۆسەی هەڵبژاردن و دەنگدان و بەم پێیەیش بەشداریی سیاسی نەمێنێت.
• ئەزموونی ڕابردوو یەكێك لەو فاكتەرە گرنگانەیە؛ بەو واتایە كە دەنگدەران كاتێك ببینین كە دەنگەكانیان هیچ كاریگەریی لەسەر نەخشەی سیاسی نییە و لە هەمان كاتدا ناوەند و ڕێكخراو و دامەزراوەكانی دیكە ڕەنگڕێژی سیاسەتی گشتی دەكەن و، هەروەها تاكەكان كاریگەرییان لەسەر پرۆسەی سیاسی زیاترە، ئەو كاتە ئاستی بەشداری نزم دەبێتەوە. باشترین نموونەیش بەشداریی تاكەكانه‌ لە ڕیفراندۆمی سەربەخۆییدا كە تەنیا چەند كەس و لایەنێك توانییان لە سەروو ئیرادە و دەنگدانی ئەوان دەنگەكانیان نا-كاریگەر بكەن. بۆیە ئەزموونی شكستخواردووی ڕابردوو دەبێتە هۆكارێك بۆ ئەوەی كە تاكەكان ئاستی بەشدارییان لاواز بێت. بێجگە لەمەیش ئەزموونی شكستخواردووی ڕابردووی خولی چوارەمی پەرلەمانی كوردستان نموونەیەكی دیكەیە، كە وا دەكات تاكەكان بەگومانەوە لە ڕۆڵ و كاریگەریی پەرلەمان لەسەر پرس و كێشەكان بڕوانن و تەنانەت بە دامەزراوەیەكی پەراوێزی سەیری بكەن.
• بەپێی پێوانەكردنی ڕای گشتی و ئەزموونی ڕابردوو و، هەروەها ڕاپرسییەكان، هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان گلەیی و گازندەی زۆریان لە ئەدا و توانای دامەزراوەكانی حكوومەت یاخود بەڕێوەبەر و یەكە ئیدارییەكان هەیە. بۆیە یەكێك لەو خاڵانەی كە كاریگەریی لەسەر بەشداریی هاووڵاتیان هەیە، ئاستی ڕازیبوون و ڕەزامەندیی هاووڵاتیانە لە دامەزراوە حكوومییە فەرمی و گشتییەكان. بۆیە لە هەرێمی كوردستاندا ئەم پرسە بۆتە كێشەیەكی جددی، بەڵام بەردەوام پشتگوێ و پەراوێز خراوە؛ تەنانەت كاریگەریی كردۆته‌ سه‌ر ئاست و ڕێژەی دەنگدەری خودی حزبە سیاسییەكانیش. لە ڕوانگەیەی دیكەوە، ڕەفتار و عەقڵییەتی دامودەزگه‌ حكوومییەكان لە هەرێمی كوردستان، هەمان ڕەفتار و عەقڵییەت و تەنانەت یاسا و ڕێسای وڵاتانی دیموكراتیك نییە؛ بەڵكوو دەتوانین بڵێین بەجێماوی كەلتووری بەعسه‌ و، هەمان ڕەفتار و عەقڵییەته‌ لە مامەڵەكردن لەگەڵ هاووڵاتیاندا.
• پرسی یەكسانی و جیاكاریی ڕەگەزی یاخود جێنده‌ری لە وڵاتانی پەرەنەسەندوو، یەكێكی تره‌ لە فاكتەرە كاریگەره‌كان له‌سەر ئاستی بەشداریی سیاسی. بەم واتایە كە ئەگەر یەكسانییەكی ڕێژەیی لە نێوان دوو ڕەگەزی نێر و مێ لە ئاستی كۆمەڵایەتی و سیاسی بوونی هەبێت، ئەوە ڕێژەی بەشداریی ئافرەتان بەرز دەبێتەوە و كاریگەری لەسەر كۆی ڕێژەی بەشداریی سیاسی دەكات. لە هەرێمی كوردستان ئەم فاكتەرە لەبەرچاو ناگیرێت و، بۆیە ڕیژەی بەشداری بە بەراورد لەگەڵ ئەو كەسانەی كە مافی دەنگدانیان هەیە، نزمە. هۆكارەكەیشی بۆ پاڵنەرەكانی بەشداریی ئافرەتان و بەتایبەتی پرسە جێندەرییەكان و ئەزموون و واقعی كۆمەڵایەتی و نایەكسانیی نێوان دوو ڕەگەز دەگەڕێتەوە. لە ڕوانگەیەكی دیكەوە، ڕوانگەی ئافرەتان لە لایەك بۆ بەشداری و كاریگەریی سیاسی و ڕوانگەی كۆمەڵگە بۆ ئافرەتان و ڕۆڵ و كاریگەرییان، وا دەكات كە بەشداریی سیاسیی ئافرەتان پڕڕەنگ یاخود لاواز ببێتەوە. لە هەرێمی كوردستانیش ڕۆڵی ئافرەتان زیاتر لە چوارچێوەی بنەماڵە و خێزان (بواری تایبەت) پێناسە دەكرێت، نەك لە بواری گشتی و كۆمەڵگەدا.

كۆبەند و لێكەوتەكان:

١- كۆمەڵگەی كوردستان بەرەو ناسیاسیبوونی زیاتر هەنگاو دەنێت؛ ئەمەیش دەتوانێت لێكەوتەی ئەرێنی و نەرێنیی بۆ حزبە سیاسییەكان هەبێت.

٢- متمانەی هاووڵاتیان بە گۆڕنكاری و شوێندانەری لەسەر ژیانی سیاسی لە ڕێگەی پرۆسەی دیموكراتیك كەم دەبێتەوە؛ ئەمەیش مەترسیدارە و ئەگەری سەرهەڵدانی ڕەفتاری لە دەرەوەی یاسا بۆ گۆڕانكاریی وەكوو شۆڕش و ناڕەزایەتی و كاری تێكدەرانە بەرز دەكاتەوە.

٣- متمانەی هاووڵاتیان بە دامەزراوە و دەستەبژێرەكان  و بەم پێیە ڕەوایەتیی سیاسی نەزم دەبێتەوە و، بەم پێیەیش حكوومەت لە داڕشتنی سیاسەت و جێبەجێكردنی ئەركەكانی لاواز دەبێت. هەروەها لاوازیی ڕەوایەتی وا دەكات، كە كۆی سیستەمی سیاسی ڕووبەرووی پرسیار ببێتەوە و ئەمەیش كاریگەری لەسەر سەرمایەی كۆمەڵایەتی و سەرمایەی سیاسی دابنێت. ئەمەیش دەبێتە هۆی دروستبوونی لێكترازانی نێوان دەسەڵات و كۆمەڵگە كە لە درێژخایەندا زۆر مەترسیدارە.

٤- بوار و دەرفەت بۆ حزب و لایەنی توندڕەو دروست دەبێت كە بە دروشم و گوتاری ڕادیكاڵ و دژەسیستەم، دەتوانێت جەماوەرێكی زۆر كۆ بكاتەوە.

بە شێوەیەكی گشتی، ئەم هەڵبژاردنە هەڵگری پەیامێكی مەترسیدار بوو لە ڕووی كاری حزبە ئایینییە میانڕەوەكانه‌وه‌. بەم واتایە كە ئاكامەكانی هەڵبژاردن نیشانی داوە كە ئەو حزبانەی كە هەڵگری گوتاری داخراوتر و توندڕەوترن (كۆمەڵی ئیسلامی)، دەنگی زیاتر لە حزبە میانڕەوەكان (یەكگرتووی ئیسلامی) بەدەست دێنن. هەروەها لە ئاستی حزبە سێكۆلارەكانیشدا گوتاری پۆپۆلیزم و توندڕەویی دژەسیستەم دەنگی بەرچاوی هەیە (نەوەی نوێ بۆ نموونە). كۆی ئەم خاڵانەیش دەربڕی ئەو ڕاستییەن، كە خودی حزبە سیاسییەكان لە لایەك و سیستەمی سیاسی لە لایەكی دیكەوە لە ڕووی حوكمڕانییەوە و، هەروەها دەستەبژێرە سیاسییەكانەوە پێویستی بە گۆڕانكاریی جددی و ڕیشەیی هەیە. بێجگە لەمەیش پەروەردە و ڕاگەیاندن و پرۆسەكانی "بەكۆمەڵایەتیبوون" لە كوردستان كێشەی جددییان هەیە. بێجگە لەمانەیش پرسەكانی چاكسازی و دژایەتیی گەندەڵی و بەدامەزراوییكردنی هێزە چەكدارەكان و داماڵینی حزبەكان لە هێزی چەكدار، پێویستییەكی حاشاهەڵنەگرە. لە لایەیكی دیكەیشەوە ئەگەر گومانەكانی بوونی گزی و تەزویر نەڕەویندرێتەوە، ئەوە مەترسییەكی قووڵی بۆ ڕەوایەتیی سیستەم و متمانەی هاووڵاتیان و، هەروەها سەرمایەی كۆمەڵایەتی و سیاسی و بەم پێیە ئاسایشی هەرێمی كوردستان هەیە.

باڵادەستیی نەریتیی دوو حزبی سەرەكی و خاوەن هێزی چەكدار لە دوو ناوچەی جوگرافیی جیاواز (زۆنی زەرد و زۆنی سەوز)، لە كاتێكدا: 1- كوردستان دەوڵەت نییە و 2- بەم پێیە خاوەنی سیستەمی فیدراڵ نییە، وا دەكات كە ئەگەری دووئیدارەیی و جەنگی ناوخۆ بەردەوام ئەگەرێكی كراوە بێت.

لە كۆتاییدا ئەگەر ویست و داواكارییەكانی هاووڵاتیان لە چوارچێوەی دامودەزگه‌ و دامەزاروە حكوومییەكان لە لایەك و، پرۆسەی دیموكراتیك و ئاشتییانەدا لە لایەكی دیكەوە دەستەبەر نەبێت، ئەوە دەبێت چاوەڕوانی دروستبوونی توندەڕه‌وی لە كۆمەڵگە و، هەروەها سەرهەڵدان و بەهێزبوونی حزبە توندڕەوەكان بین كە ئەگەری سەركەوتنیان لە هەڵبژاردنە گشتییەكاندا هەیە و، لە نەبوونی ئەو دەرفەتەیش ڕێگەی دیكە وەكوو جووڵاندنی شەقام و تێكدانی سەقامگیریی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئاسایشیی هەرێمی كوردستان دەگرنە بەر.