پەرویز ڕەحیم قادر/ مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەكی

ساڵی 2019 بەهۆی ڕووداو و پێشهاتەكانی ساڵی ڕابردوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەڵگری چەندین ئەگەری ئاڵوگۆڕ و گۆڕانكاریی چارەنووسسازە. بەم واتایە كە پرسی سووریا كاریگەری لەسەر كۆی هاوكێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و هاوسەنگیی هێز و بەتایبەت یەكلاییبوونەوەی بەشێك لە ململانێكانی نێوان ئەكتەرە هەرێمی و سەرووهەرێمییەكان دادەنێت. سووریا بابەت و شوێن و خاڵی چارەنووسسازی هاوسەنگیی هێزی  ئەمریكا و ڕووسیا و ئێران لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پاشان دەوڵەتانی عێراق و تەنانەت یەمەن و لوبنان دەبێت، بەو پێیەی كە ئیسڕائیل و توركیا و ڕووسیا بەشێكن لەو ململانێیانە. بەگشتی ململانێ و كێبڕكێی نێوان ئەكتەر و هێزە گەورە هەرێمی و سەرووهەرێمییەكان، دروستكەری بەشێكی زۆر لە هاوكێشە جیۆسیاسی و ئاسایشییەكانە. هەر ئەمەیش وای كردووە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست قەیراناویترین ناوچەی جیهان بێت. لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین، ئەگەر و سیناریۆكانی ئەم ململانێ و ئاسۆی بارگرژییەكان بخەینە ڕوو.

خستنەڕووی بابەت

پرسی سووریا، چ وەكوو هەڵكەوتەی جیۆسیاسی و چ وەكوو بابەت، لە چەند ساڵی ڕابردوودا بۆتە پرسێكی نێودەوڵەتی و ڕەهەندی سەرووهەرێمیی وەرگرتبوو؛ بەم واتایە كە بە هۆی ئاسەوار و كاریگەرییەكانی دەستێوەردانی هێزە هەرێمییەكانی وەكوو ئێران و توركیا و ئیسڕائیل و ئەكتەرە سەرووهەرێمییەكانی وەكوو ڕووسیا و ئەمریكا و ڕۆڵی وڵاتانی یەكێتیی ئەوروپا لە بەرەی هاوپەیمانیی جەنگی دژەتیرۆر، پرسی سووریا ببووە پرسێكی ئالۆزی جیهانی. ئەمە بێجگە لە ڕۆڵی ئەكتەرە نا-دەوڵەتییەكان، وەكوو گرووپەكانی ئۆپۆزیسیۆن و گرووپە توندڕەوە تیرۆریستییەكان بەتایبەتی داعش و، هەروەها كورد لە ڕۆژاوا. بەڵام بڕیای دەرچوونی هێزە سەربازییەكانی ئەمریكا لە سووریا، دووبارە كۆی هاوكێشەكانی گۆڕی و هاوكێشەیەكی نوێی هێنایە ئاراوە. تەنانەت دژایەتییە ناوخۆیییەكانی ئەمریكا و وڵاتانی ئەوروپییش بۆ ئەم بڕیارە، هەڵقووڵاوی ئەگەری ئەم گۆڕانكارییانەیە.

لە ساڵی ڕابردوودا حكوومەتی سووریا دەستی بەسەر زۆربەی ناوچەكانی سووریا (بێجگە لە چەند ناوچەیەكی كەم نەبێت)دا گرت، ئەمەیش بە پاڵپشتیی ڕاستەوخۆی ئێران و ڕووسیا و حزبوڵڵای لوبنان. هەروەها جۆرە هەماهەنگی و هاوكارییەكیش لەنێوان توركیا و ئێران و ڕووسیا لە ئارادا بووە. بەڵام ئێستا پێشبینی دەكرێت كە هەر ئەكتەرێك لە سووریابە هۆی ستراتیژی و بەرژەوەندییەكانی، بەرەوڕووی پێكدادان لە بەرژەوەندییەكان و تەنانەت بارگرژی لە پەیوەندییەكانیان ببێتەوە، كە لێرەدا بەكورتی ئاماژەی پێ دەكەین.

ئەمریكا

سەرەڕای ساردی لە پەیوەندییەكانیان لە سەردەمی جەنگی سارد، پەیوەندییەكانی ئەمریكا و سووریا لە پاش 11ی سێپتەمبەری ساڵی 2001ەوە زۆر ئاڵۆز و پڕ لە بارگرژی بووە و ئەمەیش سووریای تووشی دۆخیكی ئەستەم كردووە. پاش ڕووخانی ڕژێمی سەددام لە عێراق، ئەمریكا بەردەوام ڕژێمی سووریای تۆمەتبار كردووە كە پاڵپشتی لە تیرۆر دەكات و دەستێوەردان لە عێراق دەكات و هەوڵی بەدەستهینانی چەكی كۆكوژ دەدات و هێزەكانی سووریا لە لوبنان بوونەتە هۆی ناسەقامگیریی ئەو وڵاتە (بۆ نموونە تیرۆری ڕەفیق حەریری) و لەمەیش گرنگتر ئەجێنداكانی ئێران بە پاڵپشتی لە حزبوڵڵای لوبنان جێبەجی دەكات. بەڵام ئەمریكا بە هۆی هەندێ پرسی ستراتیژی وەكوو ئاسایشی ئیسڕائیل و پرسی تیرۆر و سەقامگیریی ناوچەكە و تێكچوونی باڵانسی هێز و نفووزی ڕووسیا و دڵەڕاوكێكانی توركیا و، هەروەها نیگەرانیی ئەوروپا، هەمیشە لە یەكلاییكردنەوەی چارەنووسی ڕژێمی سووریا دوودڵ بووە.

بڕیاری دەرچوونی هێزەكانی ئەمریكا لە سووریا كۆی هاوكێشەكانی لە ناوچەكەدا گۆڕی. بەڵام ئەمریكا ڕای گەیاندووە هەنگاو بەهەنگاو پاشەكشە دەكات و تەنانەت هێزەكانی لەعێراق و سنووری سووریا جێگیر دەكات و چاودێریی دۆخەكە دەكات و پاشان لە جەنگی دژی داعش بەردەوامن و، هەروەها ئەگەر هێڵی سووری ئەمریكا كە بەكارهێنانی چەكی كیمیایییە ببەزێندرێت، ئەوە بەبێ دوودڵی ئەمریكا وه‌ڵامی توندی سەربازیی دەبێت. بەڵام لە هەمان كاتدا گوشاری زیاتری دیپلۆماسی و تەنانەت سیاسی و ئابووریی خستۆتە سەر ئێران. ئەمریكا بەردەوام هەڕەشەكانی ئێران بەرجەستە دەكات، بۆ نموونە پۆمپیۆ لە وتارێکدا کە لە 11-1-2019 لە زانکۆی ئەمریکی لە قاهیرە پێشکەشی کرد، ڕای گەیاند واشنتۆن بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی گرنگترین ئەو مەترسییانەی کە لە ناوچەکەدان، کاربۆ دروستکردنی هاوپەیمانێتییەکی ستراتیژی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەکات.

وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لە گەشتەكەی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كە لە ڕۆژی 8-1-2019 دەستی پێ كرد، ڕای گەیاند: بەپێی زانیارییە ھەواڵگرییەكان، ئێران لە ڕێی پەرەپێدانی مووشەكی بالیستی، ھەڕەشەی بۆسەر ئەمریكا و وڵاتانی كیشوەری ئەوروپا، دروست كردووە. پۆمپیۆ لە تویتێکدا بڵاوی کردووەته‌وه‌ ڕژێمی کۆماری ئیسلامی بڕیاڕی ٢٢٣١ی ئەنجومەنی ئاسایشی پێشێل کردووە و، هەروەها ئێران بەو کارەی، کۆمەڵگەی جیهانی و ئەنجومەنی ئاسایشی بردووەتە ژێر پرسیار. لە چل و نۆیەمین كۆبوونەوەی داڤۆس لە سویسرا "مایك پۆمپیۆ"، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا ڕای گەیاند: "هەڕەشەی كۆماری ئیسلامیی ئێران هەڕەشەیەكی زۆر ڕاستەقینەیە، بەتایبەتی لەسەر یەمەن و سووریا و لوبنان. ئێران هەروەها هەموو هەوڵێك دەدات بۆ سنوورداركردنی ئازادی لە عێراق و پێشێلكردنی سەروەرییەكەی؛ كۆماری ئیسلامیی ئێران هێشتا لە هەموو ئەم ناوچانەدا كارەكتەرێكی كارایە." هەروەها مایك پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا ڕای گەیاندووە ئەمریكا پلانی هەیە مانگی 2ی ساڵی 2019 لەڕۆژانی  13 و 14دا لە وڵاتی پۆڵەندا میوانداریی لووتكەیەكی نێودەوڵەتی بۆ سەرنجخستنە سەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەت ئێران، بكا. ئەمەیش ئێرانی زۆر نیگەران كردووە.

ئیسڕائیل

لە ڕێکەوتی 20-12-2019 بە بڕیاری ترامپ هێزەکانی ئەمریکا لە سووریا دەكشێنەوە و ئەمەیش نیگەرانیی لەلای ئیسڕائیل دروست کرد؛ بەو پێیەی چۆڵکردنی گۆڕەپانەکە لە لایەن ئەمریکاوە دەبێتە هۆی بەهێزبوونی ئێران و هاوپەیمانەكانی وەكوو حزبوڵڵای لوبنان و سووریا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ناوچەکەدا. بەڵام مایك پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا، وتی: "بڕیارەكەی دۆناڵد ترامپ بۆ كشانەوەی هێزەكانیان لە سووریا بە هیچ جۆرێك كاریگەریی لەسەر لایەنە هاوبەشەكانیان لەگەڵ ئیسڕائیلدا نابێت و هەڵمەتی ڕووبەڕووبوونەوەی داعش و هەوڵەكانیان بۆ بەرپەرچدانەوەی پێشێلكارییەكانی ئێران لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەردەوام دەبن ‌و، پابەند دەبن بە پارێزگاریكردن لە سەقامگیریی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەمنییەتی ئیسڕائیل. هەرچەندە لە ئاستی فەرمیدا ئیسڕائیل كاردانەوەی ئەوتۆی نەبووە، بەڵام لە ئاستی نافەرمی و لە ناوەندەكانی میدیایی و ئەكادیمیی ئیسڕائیلدا بەنیگەرانییەوە دەڕواننە ئەو كشانەوەیەی هێزەكانی ئەمریكا.

لە ڕۆژی 22/1/2019 ئیسڕائیل مووشه‌كی Arrow 3ی تاقی كردەوە. سه‌رۆكوه‌زیرانی ئیسڕائیل له‌ هه‌ژماری تایبه‌تی خۆی له‌ تۆڕی كۆمه‌ڵایه‌تیی تویته‌ر نووسیی: "به‌رده‌وام ده‌بین له‌ پێشخستنی سیسته‌می به‌رگری و چه‌كه‌كانمان، بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین ئاسایشی هاووڵاتیان و ده‌وڵه‌تی ئیسڕائیل بپارێزین." نه‌تانیاهۆ ڕای گەیاند: "مووشه‌كی Arrow 3 به‌سه‌ركه‌وتوویی تاقی كرایه‌وه‌. ئیسڕائیل توانایه‌كی به‌هێزی له‌ ھێرشكردن و به‌رگریدا هه‌یه‌. بۆیه‌ با دوژمنانمان بزانن، ئه‌وانه‌ی هه‌ڕه‌شه‌ی سڕینه‌وه‌مان ده‌كه‌ن، ده‌ستی گورزوه‌شێنی ئیسڕائیل ده‌گاته‌ هه‌موو ئه‌وانه‌ی هیوای ڕۆژی ڕه‌شمان بۆ ده‌خوازن و ئێمه‌یش لێپرسینه‌وه‌یان لێ ده‌كه‌ین." ئەمەیش دەربڕی پێشبینیی ئەكتەرەكان بۆ ئاستی ئاڵوگۆڕەكان و خۆ-ئامادەكردینان بۆ هەڕەشەكانی سەر ئاسایشی نەتەوەیییانە. جێگەی ئاماژەیە ئیسڕائیل لە ڕاگەیاندنێكی چاوەڕواننەكراودا بەئاشكرا ڕای گەیاند كە هێرشی كردۆتە سەر پێگەكانی حزبوڵڵای لوبنان و هێزی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران لە سووریا. پێشووتر هیچ كات ئیسڕائیل ڕاستەوخۆ هێرشەكانی ڕانەدەگەیاند. ئەمەیش بە بڕاوی چاودێران وەرچەرخانێكی مەترسیدارە لە ناوچەكە كە ئیسڕائیل لە پاش چوونەدەره‌وەی ئەمریكا لە سووریا دەیەوێت:

 یەكەم: دەرچوونی هێزەكانی ئەمریكا لە سووریا خاو بكاتەوە.

 دووەم: سەرنجی ئەمریكا و ئەوروپا و ڕووسیا بۆسەر هەڕەشەكانی ئێران و وه‌ڵامی ئیسڕائیل ڕابكێشێت.

 سێیەم: پەیامی جەرگبڕ و كوشندە بداتە كۆماری ئیسلامیی ئێران كە هێڵی سووری بەزاندووە.

چوارەم: ڕێگە نەدات جێپێی ئێران و هاوپەیمانەكانی-وەكوو حزبوڵڵای لوبنان- لە سنوورەكانی جێگیر بكرێت.

پێنجەم: وه‌ڵامی هەڕەشەكانی حزبوڵڵای لوبنان بداتەوە.

سەرەڕای ئەوانەیش ئیسڕائیل هەوڵ دەدات كە پەیوەندییەكانی لەگەڵ وڵاتانی عەرەبیی ناوچەكە لە دژی ئێران ئاسایی بكاتەوە كە بە خاڵی وەرچەرخان لە نێوانیاندا و لە ناوچەكەدا داده‌ندرێت. ئەم پەیوەندییانە لە ساڵی 2018 لە دیداری نه‌تانیاهۆ لە ڕۆژی 25ی ئۆكتۆبەری ساڵی ڕابردوودا بۆ عومان، گەیشتە لووتكە. پاشان گەشتی دوو وەزیری وەرزش و پەیوەندییەكانی ئیسڕائیل بۆ ئیمارات و چەندین گەشتی تری بەرپرسانی ئیسڕائیلی بۆ وڵاتانی كەنداو و عەرەبی، وەكوو: سەرۆكی حزبی كاری ئیسڕائیل لە مانگی دێسەمبەری 2018 بۆ ئەبوزەبی و تەنانەت دەنگۆی گەشتی 15 پەرلەمانتاری عێراقی بۆ ئیسڕائیل و هتد. كۆی ئەم هاوكێشە و گۆڕانكاری و جموجۆڵانەی ئیسڕائیل، دەرخەری دەركەوتنی هاوسەنگیی نوێ لە ناوچەكەیە كە لاوازكردنی ئێران سەرەتای ئەم هاوسەنگییە نوێیەیه‌ كە لە سووریاوە دەست پێ دەكات و لە ئاسەوارەكانی لە عێراق و لوبنان و یەمەن و... دەردەكەوێت.

ڕووسیا

ڕووسیا دەخوازێت كە دۆخی هەنووكەییی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەگۆڕدرێت. بەم واتایە پاش بەهاری عەرەبی، ڕووسیا تووشی شكستی جیۆسیاسی بوو. بۆیە ڕووسیا هەوڵ دەدات ڕژێمی بەشار ئەسەد بمێنێتەوە. بۆیە لە لایەك لەگەڵ ئیسڕائیل هاوكاری دەكات و لە لایەكی تریشەوە لەگەڵ سووریا و ئێران و توركیا. ڕووسیا نیگەرانیی ئاسایشی هەیە لەوەی كە پاش نەمانی ئەسەد و گۆڕانی دۆخی هەنووكەیی، ئێران لاوازتر بێت و بەرەی ئەمریكا بەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زاڵ بێت و ڕووسیا لە پرسە جیهانییەكان و هەرێمییەكان گۆشەگیر بكرێت و، تەنانەت لە پرسەكانی جێگەی كێشە و مشتومڕ لە سنوورەكانی خۆی لەگەڵ ئەوروپییەكان و ئەمریكا ڕووبەڕووی ئابڵووقە و گوشار ببێتەوە. بۆیە دەكرێت بۆ ڕوونبوونەوەی بەرژەوەندی و ستراتیژیی ڕووسیا لە هەمبەر سووریادا، گرنگیی سووریا بۆ ڕووسیا لەم چەند خاڵە كورت بكەینەوە:

• پاراستنی ڕژێمێك كە لەڕووی نەریتییەوە هاوپەیمانی ڕووسیایە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
• رێگەگرتن لە لاوازبوونی ڕووسیا لە ڕووی پێگە و هێزی جیهانییەوە.
• بەرزكردنەوەی پێگەی ڕووسیا لە هاوكێشە هەرێمی و سەرووهەرێمییەكان لەگەڵ ئەمریكا و ئەوروپادا.
• ڕێگەگرتن لە كەوتنەژێر هەڕەشەی بەرژەوەندییەكانی ڕووسیا لە كەوتنی ڕژێمی ئەسەد و پاشان لاوازبوونی ئێران و سەركەوتنی بەرەی ئەمریكا لە ناوچەكەدا.
• بەكارهێنانی سووریا و باڵادەستیی ڕووسیا لەو وڵاتە بۆ هاوكێشە سیاسییە ناوخۆیییەكانی ڕووسیا لە لایەن پووتینەوە.
• مەترسیی تەشەنەسەندنی تیرۆر و بارگرژییەكان بۆ ناوچەی دەرەوەی نزیكی ڕووسیا، بەتایبەتی ناوچە موسڵمانەكانی ئاسیای ناوەڕاست و قەوقاز.
• ڕێگەگرتن لە بەرزبوونەوەی پێگەی توركیا، بەتایبەتی لە ڕووی كۆریدۆری وزە یاخود پێگەی جیۆئێكۆنۆمیی توركیا لە ناوچەكەدا.

وڵاتانی عەرەبی

دوابەدوای بڕیاری دەرچوونی ئەمریكا لە سووریا و، هەروەها بۆ لاوازكردنی ئێران، وڵاتانی عەرەبی هەوڵ دەدەن كە پەیوەندییەكانیان لەگەڵ سووریا ئاسایی بكەنەوە. لە لایەكی تریشەوە، ئەو وڵاتانە هەوڵ دەدەن بە پاڵپشتیی ئەمریكا "ناتۆی عەرەبی" پێك بێنن. ئەم بیرۆكەیە لانی كەم لە پاش بەهاری عەرەبی لە چوارچێوەی دروستكردنی "سوپای هاوبەشی عەرەبی"دا یەكەم جار ساڵی 2015  لە لایەن "عه‌بدولفه‌تاح سیسی"، سەرۆككۆماری میسر، لە دیدارێكی لەگەڵ مەلیك سەلماندا خرایەڕوو. پاشان لە هەمان ساڵدا لە كۆبوونەوەی لووتكەی كۆمكاری عەرەبی لە "شه‌رم ئه‌لشێخ" باسی لێوە كرا، بەڵام هەندی وڵات، وەكوو عێراق، دژایەتییان كرد. جاری دووەم، لە سه‌ردانی "ترامپ" بۆ سعوودیا لە ساڵی 2018دا لە چوارچێوەی پرۆژەی "هاوپەیمانێتیی ئیسلامی بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم" خرایە ڕوو؛ بەڵام بە هۆی ناكۆكییەكانی سعوودیا و ئیمارات و میسر و بەحرێن لەگەڵ قەتەر، شكستی هێنا. سێیەم جار پێكهێنانی ئەم هێزە لە لایەن "ترامپ"ەوە كاتێك خرایە ڕوو كە لە مانگی مارسی ساڵی 2018دا ترامپ بەئاشكرا ڕای گەیاند كە هێزەكانی لە سووریا دەكشێنێتەوە ئەگەر تێچووی ئەم هێزانە لە لایەن وڵاتانی پەیوەندیداری عەرەبییەوە نەدرێت. "ترامپ" ئەم هێزەی بە "هاوپەیمانیی ستراتیژیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست"(MESA) ناوناوە، كە ناوەرۆكی ئەم هاوپەیمانییەتەیش لە دژی مەترسی و هەڕەشەكانی كۆماری ئیسلامیی ئێرانە.

حكوومەتی سووریا

تاوەكوو ئێستا حكوومەتی سووریا لە ڕووی سەربازییەوە براوەی هاوكێشەكانی جەنگی ناوخۆی سووریا بووە. ئەمەیش بە شكستپێهێنان بە هێزەكانی دژبەری ڕژێمی سووریا و، هەروەها كۆنترۆڵكردنەوەی زۆربەی ڕووبەری خاكی سووریا و شكستی داعش لە ڕووی سەربازییەوە دەستەبەر كراوە. دەرچوونی ئەمریكا كێشەیەكی زۆری لەسەر سووریا كەم كردۆتەوە و ئەو ناوچانەی كە دەوڵەمەندن بە سەرچاوەی سروشتی و كشتوكاڵ و بەتایبەت  "نەوت"ەوە، جارێكی دیكە بە ڕێككەوتن لەگەڵ پەیەدە-حەسەدە ئەگەری كۆنترۆڵكردنی هەیە. هەروەها لە ئاستی هەرێمی و جیهانیدا ئەم باڵادەستییەی ڕژێمی سووریا، وەربەهێنانی گەورەی پێ دەكرێت؛ ئەمەیش بە ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی حكوومەتی سووریا و جیهان و، هەروەها دابینكردنەوەی سەرچاوەی دارایی بۆ ئاوەدانكردنەوەی سووریای پاش جەنگ و وەرگرتنەوەی ڕەوایەتیی نێودەوڵەتی و تەنانەت ناوخۆیی، هەرچەندە سنوورداریش بێت. بۆیە پێشبینی دەكرێت لە ساڵی 2019دا دەرچوونی ئەمریكا وا بكات كە سووریا بە ڕێژەیەكی بەرز باڵادەست بێت و ببێتە بەهێزترین بكەر لە گۆڕەپانەكە و بە گەڕانەوەی ئاوارەكان و نووسینەوەی دەستوورێكی نوێ و داڕشتنەوەی پێكهاتەی سیاسی، سووریا ببێتە ئەكتەرێكی خاوەن ڕەوایەتی لە هاوكێشەكانی سووریا.

توركیا

دەرچوونی ئەمریكا لە سووریا دەتوانێت هەڵگری دەرفەت و هەڕەشە بێت بۆ ئەو دەوڵەتە. لە لایەك توركیا لە ئەگەری جێبەجێكردنی بەڵینەكانی بۆ هێرش بۆ سەر ڕۆژاوای كوردستان و هێزەكانی پەیەدە-یەپەگە، ڕووبەڕووی بەهێزترین وڵاتی هاوپەیمانی ناتۆ و هێزی جیهان نابێتەوە و، لە لایەكی تریشەوە ڕووبەڕووی بارگرژی و پێكدادانی ستراتیژی و بەرژەوەندی لەگەڵ حكوومەتی سووریا و ئێران و ڕووسیا دەبێتەوە. بۆیە توركیا لە دۆخێكی "پارادۆكسیكاڵ"دایە. لە لایەك پێویستی بە ڕوسیایە، چ لە ڕووی ئابووری و ئاسایشی وزەوە و چ لە ڕووی سیاسی و تەنانەت سەربازییەوە و، لە لایەكی دیكەیشەوە ناتوانێت بەرژەوەندی و هێڵە سوورەكانی ئەمریكا و ئەوروپا و ناتۆ ڕەچاو نەكات. هاوكات هاوكێشەكانی سووریا كاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر داهاتووی پێگە و ڕۆڵی توركیا لە ناوچەكەدا دەبێت. بێجگە لەمەیش شكستی ئەردۆغان لە ئیدارەكردن بە قازانجی خۆی لە ململانێكانی وڵاتان لە سووریا و پەراوێزكەوتنی توركیا، دەتوانێت ئاسەواری سیاسی و ئابووریی ناوخۆییشی هەبێت. پێویستیی ئابووریی توركیا بە هەبوونی پەیوەندیی بەهێز لەگەڵ ڕۆژاوا و، هەروەها پاراستنی پێگەی توركیا وەكوو كۆریدۆری وزە بۆ ئەوروپا و لەدەستنەدانی پاڵپشتیی ڕووسیا لەم بوارەوە، ئەركی توركیای زۆر قورستر كردووە.

هەروەها توركیا بۆ قۆناغی پۆست-داعش پێداگری لەسەر دروستكردنی ناوچەی ئارام دەكاتەوە. بۆ نموونە، ئاژانسى ئه‌نادۆڵى توركی بڵاوی كردۆتە‌وه‌ كە ئەو ناوچە ئارامەی کە تورکیا پێداگریی له‌سه‌ر دەکات و به‌نیازه‌ بەدرێژاییی سنوور لەگەڵ سووریا بە درێژیی 460 کیلۆمەتر و بە قووڵاییی 32 کیلۆمەتر دروستی بکات، شار و شارۆچکەکانی سەر بە پارێزگه‌کانی حەلەب، ڕەققە و حەسەکە دەگرێتەوه‌. گرنگترین ئەو ناوچانەی کە لە چوارچێوەی "ناوچەی ئارام"دا دەبن، ئەو ناوچانەن کە دەکەونە باکووری ھێڵی نێوان ھەر دوو گوندی سرین لە پارێزگه‌ی حەلەب و عەین عیساى سەر بە پارێزگه‌ی ڕەققە. ھەروەھا ناوچە ئارامەکە، شاری قامیشلۆ و شارۆچکەکانی سه‌رێ كانى، تەل تەمەر، دەرباسییە، عاموودا، وەردییە، تەل حمیس، قەحتانییە، یەعربییە، مالیکییە لە پارێزگه‌ی "حەسەکە" لەخۆ دەگرێت. جگە لەمەیش ناوچەی ئارام، ناوچەکانی كوبانێ سەر بە پارێزگه‌ی "حەلەب"و گرێ سپى سەربە پارێزگه‌ی "ڕه‌ققە" دەگرێتەوە. بۆ ئەم مەبەستەیش ئەردۆغان لە 23-1-2018 سەردانی ڕووسیای كرد. ئەمە لە كاتێكدایە "ئاڵدار خەلیل"، بەرپرسی بەشی پەیوەندییە دەرەکییەکانی "تەڤدەم" لە ڕۆژاوای کوردستان لە چاوپێکەوتنێکدا ڕای گەیاند: كاتێك ناوچەی پارێزراو قبووڵ دەکەین کە لە لایەن ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان یاخود وڵاتێکی بێلایەنه‌وه‌ بەڕێوە بچێت.

كۆماری ئیسلامیی ئێران

پاش بڕیاری پاشەكشەكردنی هێزە سەربازییەكانی ئەمریكا لە سووریا، كۆماری ئیسلامی بە هۆی ئاڵوگۆڕی هاوكێشەكان زیانی زۆری بەردەكەوێت. لە لایەك لەگەڵ توركیا ڕووبەڕوو دەبێتەوە و لە لایەكی تریشەوە لەگەڵ ئیسڕائیل و، تەنانەت بە هۆی گوشارەكانی ئەمریكا لەسەر ڕووسیا، لەوانەیە جێ و پێگەی لە داهاتووی سووریا لێژ بێت. هەروەها باس لەوە دەكرێت كە میدیا عێراقی و نێودەوڵەتییەکان لیستی ژمارەیەک لە میلشیا عێراقییەکانیان بڵاو کردووەتەوە، کە ویلایەتە یەکگرتووەکان داواى لە حکوومەتى بەغدا کردووە "ئەرکەکانیان سڕ بکات و، سەرجەم چەکەکانیانیش لێ وەربگیرێتەوە." هەروەها مایك پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریكا ڕای گەیاند: سەرچاوەی سەرەكیی توندڕەوی، حوسییەكانی یەمەن، حزبوڵڵای لوبنان و گرووپە شیعەكانی عێراق و سووریا، بۆ ئەو پاڵپشتیە دەگەڕێتەوە كە حكوومەتی ئێران لێیان دەكات و ئێران ستراتیژی "پێنج پایتەختی" بە بنەماگرتووە و ئەمریكا بەرەنگاری ئەو ستراتیژە دەبێتەوە و هەوڵەكانمان لەسەر ئەوە چڕكردۆتەوە، كە هاوڵاتیانی ئێرانی كۆنتڕۆڵی پایتەختی وڵاتەكەیان بەدەستەوە بگرن و ئێران ببێتە وڵاتێكی ئاسایی و چیتر پشتیوانیی تیرۆر نەكات .ئەمەیش لە پاڵ گوشارەكانی ئەمریكا لە ڕووی سیاسی و ئابووری و دارایییەوە، دڵەڕاوكێی ئاسایشیی بۆ كۆماری ئیسلامی خوڵقاندووە. بۆیە سووریا ئەو گۆڕەپانەیە كە داهاتووی هاوكێشەكانی ئێران و وڵاتانی عەرەبی و ئەمریكا و تەنانەت نفووزی ئێران و ستراتیژیی ئەو وڵاتە لە ناوچەكە و چارەنووسی سیستەمە سیاسییەكەی یەكلایی دەكاتەوە.

یەكێتیی ئەوروپا

بۆ یەكێتیی ئەوروپابە هۆی نزیكیی جوگرافی و بەتایبەتی ئەڵمانیا و فەڕەنسا و بریتانیا، كۆچبەران و، هەروەها تیرۆر لە پاڵ بڵاونەبوونەوەی چەكی كۆكوژ و ئەتۆمی و پرسە ئابوورییەكان، بەتایبەتی دەستەبەركردنی ئاسایشی وزە و باڵادەستنەبوونی ڕووسیا و وڵاتانی لایەنگری ڕووسیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گرنگیی تایبەتی هەیە.

كۆبەند

سووریا بووه‌تە گۆڕەپانی یەكلاییكردنەوەی ململانێكانی ئەكتەرە هەرێمی و سەرووهەرێمییەكان. ئیسڕائیل و سعوودیا ستراتیژیی سەرەكییان ئەوەیە، پاشەكشە و تەنانەت شكست بە ستراتیژیی ئێران بهێنن. لە لایەكی تریشەوە ڕووسیا هەوڵ دەدات هێز و پێگەی خۆی وەكوو زلهێزێك لە ئاستی جیهانی لە بەرامبەر ئەوروپا و ئەمریكا نمایش بكات. هێشتا ڕەوایەتی و سەروەریی ڕژێمی سووریا لەرزۆك و ناجێگیرە. ئاماژەكان و تەنانەت وتەی بەرپرسانی باڵای ئێرانی دەردەخەن، كە بە هۆی گوشارەكانی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی لە ناوچەكەدا، ئەوە كۆماری ئیسلامیی ئێرانیش خەریكە بە دەستبەتاڵی لە سووریا دەرچێت/دەردەكرێت. بۆیە دەكرێت بڵێین داهاتووی سووریاها و سەنگیی هێزی ناوچەیی و نێودەوڵەتی تا ڕاددەیەكی زۆر یەكلایی دەكاتەوە. كرۆكی ستراتیژیی ئەمریكا لە ئیدارەی ترامپ ئەوەیە، كە دەخوازێت هاوسەنگی و سەقامگیری لە هەر ناوچەكەیەكی جیۆسیاسیی جیهان لە ڕێگەی هێزەكانی ئەو ناوچەیەوە دەستەبەر بكات. بۆیە لە ڕاستیدا دۆخی هەنووكەیی لە سووریا ئەگەر جێگیر بێت، ئەوە بەرەی ڕووسیا و ئێران و سووریا و حزبوڵڵا و هاوپەیمانەكانی دژی ئەمریكا سەردەكەون، بەڵام ئەگەر ئەم بارودۆخە بگۆڕێت، ئەوە بەرەی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی باڵادەست دەبن.

كۆی گشتیی ڕووداو و هاوكێشە هەنووكەیییەكان پێمان دەڵێن، كە قەیرانی سووریا لە ساڵی 2019دا ئەگەر بەرەو چارەسەری كۆتاییش نەڕوات، ئەوە دەكەوێتە سەر ڕێچكە و ئاراستەی قۆناغێكی دیكەوە. بەم واتایە كە زیادەڕەوی نییە ئەگەر بگوترێت سووریا دەبێتە خاڵی دەستپێكی گۆڕانكارییە گەورە هەرێمی و تەنانەت سەرووهەرێمییەكان بۆ ئەكتەرە پەیوەندیدارەكان. چارەنووسی كوردیش لەژێر كاریگەریی ئەم هاوكێشە و هاوسەنگی و ململانێیانەدا خوێندنەوەی بۆ دەكرێت.

بۆیە دەكرێت چارەنووس و داهاتووی ئێران و پێگەی توركیا لە ناوچەكە و، هەروەها بارودۆخی عێراق و لوبنان و یەمەن لەپاڵ چارەنووسی كورد لە ڕۆژاوا و كۆی هاوكێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ببەستینەوە بە یەكلاییبوونەوەی پێگەی ئەكتەرەكان لە پرس و قەیرانی سووریا لە ساڵی 2019دا.