پەرویز ڕەحیم قادر/ مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەكی

لە ڕۆژانی 13 و 14ی مانگی دووی ساڵی 2019 كۆنفڕانسی لووتكەی نێودەوڵەتیی وارشۆ بۆ داهاتووی ئاشتی و ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە بانگهێشت و میوانداریكردنی پۆلەندا و ئەمریكا و بە بەشداریی زیاتر لە 64 وڵاتی جیهان، بەتایبەتی "مایک پێنس"، جێگری سەرۆکی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریکا؛ مایک پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا و، هەروەها بنیامین نەتانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسڕائیل و نوێنەری چەندین وڵاتی دیکە بەتایبەتی چەند وڵاتێکی عەرەبی، لە پشت دەرگه‌ داخراوەكاندا بەڕێوە چوو.

 ئەم كۆنفڕانسە مشتومڕی زۆری نایەوە و تەنانەت بەرنامەی كار و ئامانجەكانی پێش دەستپیكردنی، گۆڕانی بەسەردا هات. بەم واتایە كە پێشووتر بڕیار وا بوو ناوەڕۆكی ئەم كۆنفڕانسە تەنیا تایبەت بێت بە مەترسی و هەڕەشەكانی كۆماری ئیسلامی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام بە هۆی دوودڵیی ئەندامانی یەكێتیی ئەوروپا بۆ بەشداریكردن و ناڕەزایەتی و  گوشارەكانی ئێران لەسەر پۆلەندا و تەنانەت وڵاتانی دیكەی ئەوروپی، بابەتی كۆنفڕانسەكە گشتیتر كرا و لەسەر ئاشتی و ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕاوەستا. لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین بەكورتی ئامانج و دەسەكەوتەكانی ئەم كۆنفڕانسە و لێكەوتەكانی بخەینە ڕوو.

نیگەرانیی ئێرانییەكان

جێگەی ئاماژەیە كە هاوكات لەگەڵ بەڕێوەچوونی ئەم كۆنفڕانسە لە وارشۆ، ڕووسیا و ئێران و توركیا لە سوچی كۆ بوونەوە و، پرسە سیاسی و ئاسایشییەكانی سووریایان لە پاش بڕیاری دەرچوونی ئەمریكا لە سووریا تاوتوێ كرد. ئەمەیش دەربڕی دروستبوونی دوو بەرەیه‌ لە ناوچەكەدا؛ یەكێك بە ڕێبەرایەتیی ڕووسیا و یەكێكی تر بە ڕیێەرایەتیی ئەمریكا. ئەمەیش داهاتووی پرسەكانی ئەم ناوچەیە لەژێر تیشكی ناكۆكی و پاشان هاوپەیمانییەكان و هاوكێشە هەرێمی و سەرووهەرێمییەكان دەردەخات. هەرچەندە هەر یەكە لە توركیا و ئێران و ڕووسیا بەرژەوەندی و ئاسایشی پێكناكۆكیان هەیە، بەڵام مەترسی و هەڕەشەی هاوبەشیشیان هەیە كە پێكەوە بۆ ماوەیەكی كاتی و بە شێوەیەكی تاكتیكی كۆیان دەكاتەوە. هەر بۆیە هەر كامەیان دەخوازن كە داهاتووی سیاسیی سووریا هاوسەنگیی هێزەكان لە دژی ئەو وڵاتانە نەگۆڕێت و لە پرۆسە سیاسییەكەدا بەشدار و شوێندانەر بن.

بنیامین نه‌تانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسڕائیل، لە ڕۆژی یەكەمی كۆنفڕانسەكەدا و لە پەراوێزی کۆنفڕانسی ئاشتی و ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە لە وارشۆ بەڕێوە چوو ڕای گەیاند: "ئەوەی ئێمە دوێنێ هەمانبوو، وەچەرخانێکی مێژوویی بوو کە تێیدا سەرۆکوەزیرانێکی ئیسڕائیل  و، هەروەها وەزیرانی دەرەوەی ژمارەیەک لە وڵاتانی دیاری عەرەبی بەیەکەوە کۆ بوونەوە و هاوڕا بوون." ئێران سەركۆنەی كۆنگرەكەی كرد و بە "سیرك"ی ئەمریكا دژی تاران ناوی برد. تەنانەت محەممەد جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران ڕای گەیاند، چارەنووسی کۆنفڕانسەکە هەر پێش دەستپێکردنی، شکستهێنانە. لە کۆنفڕانسێکی ڕۆژنامەڤانیدا، مایک پۆمپیۆ گوتی، ناتوانین ئاشتی و سەقامگیری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەدەست بێنین بەبێ بەرەنگاربوونەوەی ئێران؛ ئەوە شتێکی ئەستەمە. خراپەکارییەکانی ئێران کاریگەرییان لە لوبنان، یەمەن، سووریا و عێراق دەرکەوتووە؛ سێ لایەنەکە (حووسییەکان، حەماس و حزبوڵڵا)، ئەوانەیش هەڕەشەی ڕاستەقینەن؛ بۆیە ناتوانین ئاشتی و سەقامگیری لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەدەست بێنین بەبێ گوشارخستنە سەر ئێران.

كۆی ئەم وتانە و كۆنگرە ڕۆژنامەنووسییەكەی كۆنفڕانسییەكەی پۆلەندا و ئەمریكا، دەربڕی ئامانجەكان و لێكەوتەكانی ئەم كۆنفڕانسەن كە لێداونی توند و نیگەرانییەكانی ئێران ئەو ڕاستییە دەردەخات كە ئامانجی كۆنفڕانسەكە لغاوكردنی ئێران و ڕوووبەڕووبوونەوەی زیادەڕۆیی و دەستێوەردان و پەلهاوێشتنییەتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بوار و ڕەهەندە جۆراوەجۆرەكاندا. بۆیە لێرەدا دەتوانین ئامانج و لێكەوتەكانی ئەم كۆنفڕانسە بەم شێوەیە پۆلین بكەین.

یەكەم: ئامانجەكان

١- دروستكردنی بەرەیەكی دژەئێران لە ئاستی نێودەوڵەتی، بەتایبەتی پاش دەرچوونی ئەمریكا لە ڕێككەوتنی ئەتۆمیی وڵاتانی ناسراو بە 5+1 و ئێران.
٢- سەرنجخستنە سەر توندڕەوییە مەزهەبییەكان لە ناوچەكەدا، كە ئێران بۆتە سەرچاوەی سەرەكی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
٣- هاوڕاكردن یاخود لانی كەم دوورخستنەوەی وڵاتانی ئەوروپی لە ئێران لەسەر هەڵوێستی ئەمریكا لە هەمبەر ئێران، بەتایبەتی ئەڵمانیا و بریتانیا و فەڕەنسا كە تاوەكوو ئێستا لە ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكەدا ماونەتەوە.
٤- دروستكردنی بەرەیەكی ناوچەیی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دژی ئێران بە بەشداریی خودی وڵاتانی ناوچەكە.
٥- یەكخستنی هەڵوێست و سیاسەتی بەرەی وڵاتانی عەرەبی لە لایەك و، ئەو وڵاتانە و ئیسڕائیل لە لایەكی ترەوە. بەم پێیە یەكێك لە ئامانجەكانی ئەمریكا، نزیككردنەوەی ئیسڕائیل و وڵاتانی عەرەبییە لەسەر هەڕەشە و مەترسییە هاوبەشەكانیان لە ناوچەكە، كە لە ئێستادا كۆماری ئیسلامیی ئێرانە.
٦- كەلێنخستنە نێو وڵاتانی ئەوروپی بۆ هەر ئەگەریكی چاوەڕواننەكراو لە داهاتوودا؛ بەم واتایە كە ئەمریكا هەوڵ دەدات یەكگرتووییی وڵاتانی ئەوروپی لە دژی هەڵوێستی ئێران بشكینێت و، نیشانی بدات كە دەتوانێت كەلێن بخاتە نێو ئەو وڵاتانە و تەنانەت بەشێكی زۆریان لە هەڵوێستی فەڕه‌نسا و ئەڵمانیا و بریتانیا دوور بخاتەوە.
٧- نیشاندانی هێزی ئەمریكا لە هاوڕاكردنی وڵاتانی جیهان لە دژی هەڕه‌شە و مەترسییەكانی پێناسەكراو لە لایەن ئەمریكاوە. هەرچەندە ئێران و ڕووسیا و چین و توركیا و لوبنان و قەتەر و دەسەڵاتی خۆبەڕێوەبەری فەڵەستینییەكان لە كۆنفڕانسەكەدا بەشدار نەبوون، بەڵام ئەمریكا ئەزموونی هەیە لە دروستكردنی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی و تەنانەت وەشاندنی گورزی سەربازی لە وڵاتان بەبێ بەشداریی ڕووسیا یاخود تەنانەت فەڕەنسا و ئەڵمانیا؛ بۆ نموونە لە ساڵی 2003 و هێرشی سەربازی لە دژی ڕژێمی سەدام. بۆیە ئەم كۆنفڕانسە بۆ گۆڕانكارییەكانی داهاتوو گرنگیی زۆری هەیە بۆ ئەمریكا.
٨- ئامانجیكی دیكەی ئەمریكا لە ڕاستیدا ئەوە بووە، كە نیشان بدات پرسی ئەتۆمیی ئێران تەنیا یەكێك لە خاڵەكانی جێگەی مشتومڕی نێوان ئەمریكا و كۆماری ئیسلامییە؛ بەم واتایە كە دەستێوەردانەكانی ئێران لە ناوچەكە و، هەروەها پرسەكانی تاقیكردنەوەی مووشەكی دوورهاوێژ و بالیستی و، هەروەها پاڵپشتیی ئێران لە گرووپە تیرۆریستی و توندڕەوەكان لە لایەك و، هەڕه‌شە لە سەقامگیریی وڵاتانی ناوچەكە لە لایەكی دیكەوە، زۆر لەو پرسە گرنگتر و هەستیارترن.
٩- ئامادەكردنی وڵاتانی ناوچەكە بۆ دروستكردنی هێز و بەرەیەكی سەربازیی وڵاتانی عەرەبی كە بە "ناتۆی عەرەبی" ناسراوە، كە لە لایەن ئەمریكاوە پاڵپشتی دەكرێت و تەنانەت ئیسڕائیلیش یارمەتیی دەدات. ئەم خاڵە جێگەی نیگەرانیی توندی كۆماری ئیسلامییە.
١٠- نیشاندانی ئەو خاڵە كە كۆماری ئیسلامی نه‌ك ته‌نیا مەترسییە بۆ سەر وڵاتانی ناوچەكە، بەڵكوو ئەگەر ئه‌و وڵاته‌ كۆنترۆڵ نەكرێت، ئەوە ده‌بێته‌ مەترسی بۆ سەر وڵاتانی ئەوروپی و ئاسایش و ئاشتیی نێودەوڵەتی. ئەم خاڵە كرۆكی ئامانجەكانی ئەمریكایە، بەو پێیەی كە تاوەكوو ئێستا وڵاتانی دیكەی جیهان، بەتایبەتی وڵاتانی ئەوروپی، ناخوازن بە شێوەی ئەمریكا ڕووبەڕووی ئێران ببنەوە.
١١- ئامادەكاری بۆ جێبەجێكردنی دوو مامەڵەی گرنگ كە یەكەمینیان لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپایە كە بە هۆی هاوهەڵوێستی لەگەڵ ئەمریكا، ئەوە بۆ ڕووبەڕوونەەی مەترسییەكانی ڕووسیا لە لایەن ئەمریكاوە پاڵپشتیی سیاسی و سەربازی دەكرێن. دووەمینیان بریتییە لە  نەخشەڕێگە و چارەسەركردن یاخود خستنەڕووی پرسی فەڵەستین و ئیسڕائیلییەكانە، كە پێویستە لە لایەن وڵاتانی عەرەبیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە پاڵپشتی بكرێت. ئەمەیش دیسانەوە لە بەرامبەردا، پاداشتی بریتییە لە پاڵپشتیی هەمەلایەنەی ئەمریكا لە سنوورداركردنی ڕۆڵی تێكدەرانەی ئێران لە ناوچەكەدا. ئەم خاڵە بۆ ئەمریكا گرنگیی تایبەتی هەیە.
١٢- لە ڕاستیدا ناوەڕۆكی گفتوگۆ و لێدوانەكانی كۆنفڕانسەكە ئەوەی دەرخست كە ئامانجی ئەمریكا و بەتایبەتی ئیسڕائیل ئەوەیە، كە نیشانی بدەن بابەت و پرسی ئاشتی و ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست گرێدراوی بەرەنگاربوونەوەی مەترسییەكانی كۆماری ئیسلامیی ئێرانە نەك پرس و بابەتەكانی دیكە. بۆیە پرسەكانی تیرۆر و ئاسایشی سایبەری و وزە و بڵاوبووونەوەی چەكی كۆكوژ و ئەتۆمی كە كرۆكی پرسە ئاسایشییەكانە، هەموویان پەیوەندییان بە ڕەفتار و سیاسەتەكانی كۆماری ئیسلامیی ئێرانەوە هەیە.

بنیامین نه‌تانیاهۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسڕائیل

دووەم: لێكەوتەكان

١- گرنگترین لێكەتەوەی ئەم كۆنفڕانسە دەتوانێت ئەوە بێت كە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرەیەك بە ڕێبەرایەتیی ئەمریكا دروست ببێت، كە دژایەتیی مەترسی و هەڕه‌شەكانی ئێران بكات.
٢- یەكێكی تر لە لێكەوتەكانی ئەم كۆنفڕانسە، شكاندنی یەكگوتاریی ئەوروپییەكان بێت لە هەمبەر سیاسەتەكانی ئیدارەی ترامپ، بەتایبەتی لەسەر پرسی ئێران.
٣- ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ چین و ڕووسیا و، هەروەها هاوپەیمانە هەرێمییەكانی، دەتوانێت لێكەوتەیەكی دیكەی ئەم كۆنفڕانسە بێت؛ بەو پێیەی كە دەرچوونی هێزەكانی ئەمریكا لە سووریا و پرسی چارەنووسی ئەو وڵاتە لە پاڵ كەمكردنەوەی نفووزی ئێران لە سووریا، دەسكەوتێكە بۆ ئەمریكا و ئیسڕائیل و وڵاتانی عەرەبی.
٤- هەنگاونان بۆ خستنەڕووی چارەسەری پرسی فەڵەستین و ئیسڕائیل بە پاڵپشتیی وڵاتانی عەرەبی كە بە "سەودای سەدە" ناسراوە، دەتوانێت گەورەترین دەسكەوتی ئەم كۆنفڕانسە بێت. به‌و پێیەی كە وڵاتانی عەرەبی بەئاشكرا و بەنهێنی هەستیارییان لە هەمبەر ئیسرائیل زۆر كەمتر بۆتەوە و مەترسیی ئێران بەرجەستە بووە یاخود شوێنی گرتۆتەوە.
٥- وتەكانی توندی مایك پێنس، جێگری سەرۆككۆماری ئەمریكا  و، هەروەها بنیامین نەتانیاهۆ سەرۆكوەزیرانی ئیسڕائیل و، هەروەها سعوودیا نیشانی دا كە ئەگەر ئێران بە مەرجەكانی ئەمریكا ڕازی نەبێت و مل بۆ دانوستانی نوێ لەسەر پرسی مووشەكی و ئەتۆمی و دەستێوەردان لە وڵاتانی ناوچەكە دانەنوێنێت، ئەوە ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی بەبێ دوودڵی گوشارەكان تاوەكوو ڕووخانی ئەو ڕژێمە بەردەوامیی پێ دەده‌ن؛ ئەمەیش ئێران دەخاتە دۆخیكی زۆر مەترسیدارەوە.
٦- لەمە بەدواوە وڵاتانی ئەوروپی ناتوانن چیتر لە هەمبەر ڕەفتاری هێرشبەرانە و تێكدەرانەی ئێران لە ناوچەكە و تاقیكردنەوە مووشەكییەكان و، هەروەها پاڵپشتیی ئێران لە گرووپە توندڕەوەكان بێدەنگ بن. چونكە ئەمریكا لە لایەك درزی خستە نێو هەڵوێست و بەرەی یەكگرتووی وڵاتانی ئەوروپی لە بەرامبەر گوشار و ئابڵووقە و سزاكانی سەر ئێران و، لە لایەكی دیكەیشەوە ئێرانی وەكوو گەورەترین مەترسی بۆ سەر ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و تەنانەت ئاسایشی وڵاتانی ئەوروپی و هاوپەیمانەكانیان لە ناوچەكە پێناسە كرد و ناساند.
٧- لێكەوتەی دیكەی ئەو كۆنفڕانسە، لابردنی سەرنجەكان بوو لەسەر پرسی كوشتنی ڕۆژنامەنووسە سعوودییەكە "قاشقچی"؛ بەم واتایە كە گوشارەكانی سەر سعوودیای كەمتر كردەوە.
٨- یەكێكی دیكە لە لێكەوتەكانی ئەم كۆنفڕانسە دەتوانێت دروستبوونی گوشاری زیاتر بێت بۆ سەر ئێران لە ڕووی هەرێمییەوە كە پرسی یەمەن چارەسەر بێت و، ئەمەیش بەرەی سعوودیا و هاوپەیمانەكانی ئەمریكا بەهێز دەكات و كارتەكانی ئێران لە یارییە جیۆسیاسییەكان لاوازتر دەبێت.
٩- دروستبوونی چەند لیژنەیەكی هەمیشەیی، لێكەوتەیەكی بەرجەستەی ئەم كۆنفڕانسەیە؛ بۆ نموونە لیژنەكانی: "بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشە ئاسایشییە سایبەرییەكان" و "بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزم" و "دەستەبەركردنی ئاسایشی وزە" و "مووشەكە بالیستییەكان" و "ئاسایشی ڕێڕەوەكانی كه‌شتیوانی و "مافی مرۆڤ". كۆی ئەمانەیش لە دەوروبەری هەڕەشە و مەترسییە پێناسەكراوەكانی ئەمریكا لە هەمبەر ئێران دەسووڕێتەوە.

كۆبەند

كۆنفڕانسی وارشۆ، كۆنفڕانسی گوادەلۆپی (Conférence de Guadeloupe) كە لە ڕۆژانی 4 تاوەكوو 7ی مانگی یەكی ساڵی 1979 لە نێوان ئەمریكا و بریتانیا و ئەڵمانیای ڕۆژاوا و فەڕەنسا بە بەشداریی "جیمی كارتەر"، سەرۆككۆماری ئەمریكا و، "ژێسكار دیستەن"، سەرۆككۆماری فەڕەنسا و، "جەیمز كالاهان"، سەرۆكوەزیرانی بریتانیا و، "هێلمۆت شمیت"، ڕاوێژكاری ئەڵمانیا لەسەر بارودۆخی داهاتوو و چارەنووسی ڕۆژێمی "شا" بەڕێوە چوو و، هەروه‌ها هەوڵەكانی ئەمریكا پیش هێرش بۆ سەر عێراق لە ساڵی 2003، وەبیر كۆماری ئیسلامیی ئێران هێنایەوە و چارەنووسی ئەم ڕژێمە سیاسییەی هێنایە ڕۆژەڤەوە. بەڵام وێدەچێت ئەم جارە ئەوروپییەكان، بەتایبەتی بریتانیا و ئەڵمانیا و فەڕەنسا لەگەڵ میكانیزمی جێبەجێكردنی سیاسەتی ئەمریكا هاوڕا نەبن. هەر بۆیە "مایك پێنس" هەم لە كۆنفڕانسی وارشۆ و هەمیش لە كۆنفڕانسی ئاسایشی میونشن داوای كرد كە كە وڵاتانی ئەوروپی لە ڕێككەوتنی ئەتۆمی بێنە دەرەوە و سزاكانی ئەمریكا بۆ سەر ئێران لە ڕێگەی میكانیزمی ئەوروپییەكان بۆ پاڵپشتی لە ئاڵوگۆڕی داراییی ناسراو بە INSTEX لەسەر ئێران كەم نەكەنەوە. بەڵام دەتوانین بڵێین كە بڕاوەی سەرەكیی ئەم كۆنفڕانسە ئیسڕائیل بووە، كە توانیویەتی لە پاڵ وڵاتانی عەرەبی لە دژی ئێران بەرەیەكی ڕانەگەیه‌ندراو پێك بێنێت و بارگرژیییەكانی لەگەڵیان كەم بكاتەوە و بەرەو ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەكانی بچێت.

لە ڕاستیدا، بەڕێوەچوونی هاوكاتی سێ كۆنفڕانسی گرنگی وارشۆ (زیاتر لە 68 دەوڵەت) و، سوچی (ڕووسیا و توركیا و ئێران) و، داڤۆس (بە بەشداریی 35 سەرۆكی دەوڵەت و 50 وەزیری دەروەی دەوڵەتان و 30 وەزیری بەرگری) كە هەرسێكیان بابەتی سەرەكییان ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە، دەربڕی ئەو ئاماژەیە كە ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و، هەروەها داهاتووی هاوسەنگیی هێز و چارەنووسی ئەكتەرەكان بۆتە پرسێكی جیهانی و لەم نێوەندەیشدا كۆماری ئیسلامیی ئێران چ وەكوو ئەكتەر و چ وەكوو بابەت، پێگەی گرنگ و ناوەندیی هەیە. بۆیەیشە كە بڕیار وایە كە كۆبوونەوەی گرووپی ناسراو بەV 4 ، كە لە چوار دەوڵەتی كۆماری چیك و پۆلۆنیا و هەنگاریا و سلۆڤاكیا پێك دێت، لە ئیسڕائیل بەڕێوە بچێت و لەسەر پرسەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و گواستنەوەی باڵیۆزخانەیان بۆ ئورشەلیم گفتوگۆ بكەن. جێگەی ئاماژەیە كە حكوومەتی ئەم چوار دەوڵەتە لە لایەن حزب و لایەنە ڕاستڕەوە توندڕەوەكان بەڕێوە دەچێت.

تەنانەت نەتانیاهۆ بە بڵاوكردنەوەی ڤیدۆیەكی كۆنفڕانسی وارشۆ كە تیایدا وڵاتانی عەرەبی، مەترسی و گرنگیی هەڕەشەكانی كۆماری ئیسلامی بە سەرووتر لە پرسی فەڵەستین و ئیسڕائیل وێنا دەكەن، وای كرد كه‌ كاردانەوەی زۆری به‌دوادا بێت. ئەمەیش نیشان دەدات كە وڵاتانی ناوچەكە لەسەر مەترسیی ئێران و جلەوكردنی، لەگەڵ ئەمریكییەكان كۆك و هاوڕان. تەنانەت "مێركڵ" لە میونشن ڕای گەیاند، كە ئامانجی ئەمریكا و ئەوروپا لە ڕووبەڕووبوونەوەی هەڕەشەكانی ئێران هاوبەشە و تەنیا لە میكانیزمی جێبەجێكردندا جیاوازییان هەیە.