پەرویز ڕەحیم قادر/ مامۆستای زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەكی

لە ڕۆژی 31-3-2019 نۆزدەیەمین خولی هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی توركیا بەڕێوە چوو. ئەم هەڵبژاردنە پاش كودەتا شكستخوادووەكەی ساڵی 2016 و ڕیفراندۆمی گۆڕینی سیستەمی سیاسیی توركیا بۆ سەرۆكایەتی لە ساڵی 2017 و، هەروەها هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی كۆمار و پەرلەمانی توركیا لە ساڵی 2018، گرنگیی تایبەتی بۆ حزبی دەسەڵاتدار و حزبە ئۆپۆزیسیۆنەكانی ئەو وڵاتە هەبوو. بە جۆرێك بۆ حزبی دەسەڵاتدار ڕیفراندۆمێكی ڕەوایەتیبەخشین و بۆ حزبە ئۆپۆزیسیۆنەكانیش ئالنگارییەكی سیاسی بوو. لەم نێوەندەیشدا لەدەستدانی خاڵی هەستانەوە و دەسپێكی ئاك پارتی (ئیستانبۆل و ئانكارا) و ناچاربوون بە ڕادەستكردنی بە جەهەپە وەكوو گەرەترین حزبی ئەپۆزیسیۆنی دەسەڵات، گرنگیی ئەم هەڵبژاردنانەی دووقات كردەوە. بۆیە لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین ئەنجامەكانی ئەم هەڵبژاردنانە و هۆكارەكانی پاشەكشەی "ئاكەپە " و، هەروەها دۆخی "هەدەپە" لەم هەڵبژاردنەدا تاوتوێ بكەین.

ئامار و ئەنجامەكان

لەم هەڵبژاردنەدا لە كۆی 57.093.410 دەنگدەر، ڕێژەی بەشداربووان %84.67 كە دەكاتە 48.339.262 دەنگدەر، كە ڕێژەیەكی بەرزە؛ هەرچەندە 46.430.721 دەنگ بە دەنگی دروست هەژمار كراوە كە بە بەراورد لەگەڵ هەڵبژاردنی شارەوانیی ساڵی 2014 ڕێژەی بەشداری دابەزیوە. هەروەها ئەم هەڵبژاردنە بەگشتی دابەش بووه‌ بەسەر چوار ئاستی 1- گەورە شارەوانی 2- پارێزگه‌كان 3- شارەوانیی شارەكان 4- شارەوانیی ناحیەكان (شارۆچكەكان) و، هەروەها دەنگی لایەنەكان: 1- سەرۆكی گەورە شارەوانی 2- سەرۆكی شارەوانیی ناوچەكان 3- ئەندامانی ئەنجومەنی شارەوانی 4- ئەندامانی ئەنجومەنی ناحیە (شارۆچكە) و موختارەكاندا دابەش كراوە.

لەم هەڵبژاردنەدا بۆ یەكەم جار دوو هاوپەیمانێتی: 1- "هاوپەیمانێتیی جمهور" (ئاكەپە و مەهەپە)2- "هاوپەیمانێتیی میللەت" (جەهەپە و ئیی پارتی) بەشدار بوون، كە هاوپەیمانێتیی جمهور بە بەدەست هێنانی ڕێژەی %51.62ی دەنگەكان زۆرترین دەنگ و، هاوپەیمانێتیی میللەت بە بەدەست هێنانی ڕێژەی %37.56 دەنگەكان لە ڕیزبەندی دووەمدایە. هەرچەندە بەپێی یاسا هاوپەیمانێتی لەم هەڵبژاردنەدا، بەپێچەوانەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی، هیچ بنەما و كاریگەرییەكی یاساییی نییە، بەڵكوو تەنیا لە ڕووی پشتیوانی و پاڵپشتیی سیاسییه‌وه،‌ هێزە بەشداربووەكان لەو هاوپەیمانێتییە دەتوانن لایەنگری لە كاندیدی یەكتری بكەن و پاڵێوراوەكانیان بە قازانجی یەكتری و لە زیانی ڕەكابەرە سەرەكییەكانی تر بكشێننەوە. كە ئەمەیش لەم هەڵبژاردنەدا بەئاشكرا لە نێوان مەهەپە و ئاك پارتی لە لایەك و، ئیی پارتی و جەهەپە لە لایەكی ترەوە بینرا. سەڕەرای ئەوانەیش هەدەپە بەناڕاستەوخۆ بەشدار بووە و بە بەربژێرنەكردنی هیچ پاڵێوراوێك لە شارە گەورەكان، بەتایبەتی لە ئیستانبۆل (كە بە هۆی ڕێژەی بەرزی كوردان بە گەورەترین شاری كوردنشین دادەندرێت) یارمەتیی هاوپەیمانیی میللەتی دا. 

دەنگی حزبە براوە سەرەكییەكان

بەگشتی دوازدە حزبی "داد و گەشەپێدان" و "بزووتنەوەی نەتەوەیی" و "كۆماری گەل" و "دیموكراتی گەلان" و "حزبی باش/چاك" و "سەعادەت" و "توركیای سەربەخۆ" و "كۆمۆنیستی توركیا" و "هاوپەیمانبی گەورە" و "چەپی دیموكراتیك" و "دیموكرات" و "نیشتمان" و چەندین پاڵێوراوی سەربەخۆ بەشدارییان لەم هەڵبژاردنەدا كردووە و بەپێی دوایین ئاماری نافەرمی، حزبی دەسەڵاتداری "ئاك پارتی" (AKP) بە ڕێژەی %44.31 (لە هەڵبژاردنی ساڵی 2014دا ئەم حزبە 1465 شارەوانی و ڕێژەی %45.6 دەنگەكانی بەدەست هێنابوو) و، "جەهەپە" (CHP) بە ڕێژەی %30.11 (لە هەڵبژادنی ساڵی 2014دا ئەم حزبە 516 شارەوانی و ڕێژەی %27.8ی دەنگەكانی بەدەست هێنابوو) و، "ئیی پارتی" (IYI PARTI) بە ڕێژەی %7.45 (ئه‌م حزبە  لە هەڵبژاردنی پێشووتردا دانەمەزرابوو) و، مەهەپە (MHP) بە ڕێژەی %7.31 (لە هەڵبژاردنی ساڵی 2014دا ئەم حزبە 487 شارەوانی و ڕێژەی %15.2ی دەنگەكانی بەدەست هێنابوو) و، حزبی سەرەكیی باكووری كوردستان هەدەپە (HDP) بە ڕێژەی %4.24 (لە هەڵبژادنی ساڵی 2014دا ئەم حزبە لەگەڵ "بەدەپە" 102 شارەوانی و %6.4ی ڕێژەی دەنگەكانی بەدەست هێنابوو) و حزب و لایەنەكانی تر بە ڕێژەی %6.58ی دەنگەكانیان بەدەست هێناوە.

لە كۆی 81 پارێزگه‌ (30 گەورە شار و 51 پارێزگه) و، هەروەها  973 قەزا/شار و 386 ناحیە/شارۆچكە، لەم هەڵبژاردنەدا:

 "ئاك پارتی" لە 15 گەورە شار و 24 پارێزگه و 535 قەزا و 203 ناحیەدا براوە بووە و بەگشتی 777 شارەوانیی بردۆتەوە.

 "جەهەپە" لە 11 گەورە شار و 10 پارێزگه و 191 قەزا و 51 ناحیە براوە بووە و بەگشتی 263 شارەوانیی بردۆتەوە.

 حزبی "مەهەپە" لە 1 گەورە شار و 10 پارێزگه و 145 قەزا 88 ناحیە براوە بووە و بەگشتی 244 شارەوانیی بردۆتەوە.

 حزبی "هەدەپە" لە 3 گەورە شار و 5 پارێزگه و 50 قەزا و 12 ناحیەی باكووری كوردستان براوە بووە و بەگشتی 70 شارەوانیی بردۆتەوە.

"ئیی پارتی" تەنیا لە 19 قەزا و 6 ناحیە براوە بووە و بەگشتی 25 شارەوانیی بردۆتەوە.

شرۆڤە

توركیا هەر پێنج ساڵ جارێك ئەم هەڵبژاردنە بەڕێوە دەبات. هەڵبژاردنی ڕابردوو لە 30-3-2014 بەڕێوە چوو. لە هەڵبژاردنی پێشووتر ئاك پارتی هەر دوو شاری گەورە و هەستیاری ئانكارا و ئیستانبوڵی بردەوە، بەڵام لەم هەڵبژاردنەدا ئەوە جەهەپە بوو كە توانی ئەو دوو شارە گەورەیە بباتەوە كە بە شكستیكی گەورە بۆ حزبی دەسەڵاتدار (ئاكەپە) دادەندرێت. ئەم هەڵبژاردنە و شكستی ئاكەپە لە شارە گەورەكان وەكوو ئیستانبوڵ و ئانكارا و ئیزمیر و مێرسین و ئەدەنە و ئه‌نتاڵیا و... لە كاتێكدایە كە ئەردۆغان و حزبەكەی پاش گۆڕینی سیستەمی سیاسی بۆ سەرۆكایەتی، توانییان لە هەڵبژاردنی پێشووتردا بۆ سەرۆكایەتیی كۆمار بە %52.59 بگه‌نه‌ پۆستی سەرۆكایەتیی كۆمار. ئەم شكستە لە كاتێكدایە كە بە شێوەیەكی یاسایی و ئاسایی تا ساڵی 2023 هەڵبژاردن لە توركیا ناكرێت.
ڕووداوە سیاسییه‌كانی چەند ساڵی ڕابردوو لە توركیا و لەسەركارلادرانی 94 شارەوانیی سەر بە DBP و HDP  لە ناوچە كوردستانییەكان وای كرد، كە ئەم هەڵبژاردنە بۆ هەر دوو بەرەی 1- ئاك پارتی و ئۆپۆزیسیۆن 2- ئاك پارتی و هەدەپە چارەنووسساز بێت. هەرچەندە پێشبینی ناكرێت كە گۆڕانكارییەكی ڕیشەیی و سەرتاسەری بە هۆی ئەم هەڵبژاردنەوە بێتە ئاراوە. بەڵام چەندین سیناریۆ و ئەگەر، پاش ئەم شكستەی حزبی دەسەڵاتدار لە ئیستانبۆڵ و ئانكارا لە گۆڕەپانی سیاسیی توركیا هاتۆتە ئاراوە. بەم واتایە كە هۆكارەكانی شكستی ئاك پارتی و ئاڵوگۆڕە ناوخۆیی و دەرەكییەكان و، هەروەها پارێزگاریكردنی هەدەپە لە بەشێكی زۆر لە دەنگەكانی (سەرەڕای لەدەستدانی شرناخ و بەتلیس و ئاگری و...)، ئاماژەیە بۆ قۆناغیكی نوێ لە گۆڕەپانی سیاسیی توركیا. چونكە تێبینیی ئەوە كرا بە هۆی دەستنیشاننەكردنی هیچ پاڵێوراوێك لەو شارانەی كە ئاك پارتی و جەهەپە لە ململانێی توندا بوون، دەنگی كوردەكان (بۆ نموونە لە ئیستانبوڵ) بۆ جەهەپە ڕۆیشتبێت و ئەمەیش بووە هۆكارێكی شكستی ئاك پارتی لەو ناوچانە. بۆیە هەدەپە شكستی خۆی لەو پارێزگه‌یانەی كە پێشووتر لەژێردەستیدا بوون لە هەمبەر ئاك پارتی قەرەبوو كردەوە. چونكە بە بڕاوی هەدەپە، پاش گۆڕینی سیستەمی سیاسیی توركیا بۆ سەرۆكایەتی و دەسەڵاتی بیسنووری سەرۆككۆمار و ڕۆڵی لاواز و پەراوێزخراوی پەرلەمان و تەنانەت لابردنی پارێزبەندیی پەرلەمانی لە ئەندام پەرلەمانەكانی هەدەپە و گرتنیان، ئەوە دەسەڵاتە خۆجێیەكان وەكوو شارەوانییەكان، دەتوانن لەمپەرێك دروست بكەن و ببنە قەڵایەكی بەرگری و چالاكی لە هەمبەر زیادەڕۆیی و خۆسەپاندنەكانی حزبی دەسەڵاتدار و بەتایبەتی ئاك پارتی.

هۆكارە سەرەكییەكانی كەمكردنەوەی ژمارەی شارەوانییەكانی هەدەپە

لە هەڵبژاردنی پێشووتری شارەوانییەكاندا "بەدەپە و هەدەپە" توانییان نزیكەی (2.739.000) دەنگ كە دەكاتە ڕێژەی %6.4ی دەنگەكانی توركیا و بەم پێیە 102 شارەوانی بەدەست بێنن. بەڵام لەم هەڵبژاردنەدا هەدەپە لە چەند شارەوانییەك شكستی توندی خوارد و چەند شارەوانییەكی گرنگی ناوچە كوردستانییەكان وەكوو شرناخ (ئاك پارتی %61.72 و هەدەپە %35.04) و بەتلیس (ئاك پارتی %43.81 و هەدەپە %33.05) و ئاگری (%55.57 و هەدەپە %37.13) و... لە لایەن ئاك پارتییەوە كۆنترۆڵ كرا. هەرچەندە حەوت حزبی باكووری كوردستان (پلاتفۆرمی دیموكراتی كوردستان، حزبی كۆمۆنیستی كوردستان، حزبی دیموكراتی كوردستان، حزبی هەرێمە دیموكراتەكان، حزبی كۆمەڵەی شۆڕشگێری كورد، حزبی مرۆڤ و ئازادی،  بزووتنەوەی ئازادی،) لە توركیا پێكەوە هاوپەیمانێتییەكی نافەرمییان پێك هێنا و پاڵپشتییان بۆ پاڵێوراوەكانی هەدەپە ڕاگەیاندبوو، بەڵام لە ڕاستیدا ئەو حزبەی كە خاوەن پێگەی بەربڵاوی جەماوەرییە هەدەپەیە و، هەر بۆیە زۆرترین گوشاری ئاك پارتییش بۆ سەر ئەو حزبەیە. بەڵام ستراتیژیی هەدەپە لەم هەڵبژاردنەدا ئەوە بوو، كە قورسایی و هێزی خۆی بخاتە ناوچە كوردستانییەكان و پارێزگاری لە دەنگی خۆی بكات و لە ناوچەكانی ڕۆژاوای توركیا بە ڕێگەی دەستنیشاننەكردنی هیچ پاڵێوراوێك بەناڕاستەوخۆ یارمەتیی حزبەكانی ئۆپۆزیسیۆنی توركیا وەكوو جەهەپە بدات، بۆ ئەوەی لە شارە گەورەكان شكست بە ئاك پارتی بهێنن كە ئەمەیش بەپێی هەلومەرجی هەدەپە و باوردۆخی سیاسیی توركیا دەتوانێت یارییەكی سیاسیی زیرەكانە بێت. بۆیە جگە لە فاكتەرە پێكهاتەیی و درێژخایەنەكانی ئاسایشی، ئابووری، ناسنامەیی، پەروەردەیی و...، كاریگەری لەسەر ڕەفتاری دەنگده‌ران لە توركیا بەگشتی و ناوچە كوردستانییەكانی باكووری كوردستان بەتایبەتی، لە گرنگترین هۆكارەكانی پاشەكشەكردنی هەدەپە لەم هەڵبژاردنانەدا دەتوانین ئاماژە بۆ ئەم فاكتەرانە بكەین:

١- قۆڵبەستكردنی 68 سەرۆكشارەوانی و لەسەركارلادرانی 94 سەرۆكشارەوانیی بەدەپە/هەدەپە لە شارەكانی كوردستان بەپێی "یاسای قەییومەكان" كە پاش كودەتای 15ی تەمموزی 2016 دەرچوو و دانانی نوێنەرانی حكوومەت "قەییوم" لە شوێنیان لە لایەن ئاك پارتییەوە.

٢- بەسەربازی و بەئەمنیكردنی زۆربەی ناوچە كوردستانییەكان لە توركیا لە چوارچێوەی ئۆپه‌راسیۆنی دژەتیرۆر، بەتایبەتی پاش شكستی پرۆسەی ئاشتی لە توركیا. بۆ نموونە هەزاران كەس بە هۆی توندوتیژی و شەڕەوە لە باكووری كوردستان لە ماڵوحاڵی خۆیان ئاوارە بوونە و ناوچە كوردستانییەكانیان بەجێ هێشتووە.

٣- ڕاگەیاندنی باری نائاسایی لە 14 پارێزگه‌ی باكووری كوردستان و زۆربەی ناوچەكانی باكووری كوردستان (جۆرێك لە حكوومەتی عورفی لەو ناوچانە).

٤- ڕۆڵی نەرێنیی سەرباز و جەندرمە و پۆلیس و بەگشتی هێزە چەكدارەكانی توركیا لەو ناوچانە، چ لە ڕووی ترساندن و تۆقاندن و چ لە ڕووی دەنگدانەوە؛ بەو پێیەی ئەو سەربازانە لەو ناوچانە لە لایەك دەستوەردان لە پرۆسەی دەنگدان دەكەن و، لە لایەكی ترەوە خۆیان كە ژمارەیەی بەرچاون دەنگ بە حزبی دەسەڵاتدار یاخود حزبەكانی تری توندڕەو دەدەن. هەروەها بە بیانووی باری نائاسایی و نەبوونی ئاسایش، بەشێك لە سندووقی دەنگەكان بۆ ناوچەی دیكە گوازرانەوە و ئەمەیش ڕێگریی كرد لە چوون و بەشداریی بەشێكی بەرچاوی دەنگدەرانی ئەو ناوچە كوردستانییانە.

٥- توندوتیژتربوونی هەڵسوكەوت و ڕەفتاری حزبی دەسەڵاتدار و حكوومەت لە توركیا و بەتایبەتی لە باكووری كوردستان، بەتایبەتی پاش كودەتا شكستخواردووەكەی 15ی تەمموزی 2016 و ڕاوەدوونان و گرتن و بەندكردن و سزادان و لەسەركارلادان و دوورخستنەوەی سەدان هەزار كەس بە تۆمەتی پشتیوانی لە فەتحوڵڵا گۆیلەن (بزووتنەوەی خزمەت) و تیرۆر (بە بڕوای توركیا پەكەكە!).

٦- نەبوونی دەرفەتی یەكسان بۆ هەڵمەتەكان هەڵبژاردن و بانگەشە بۆ پاڵێوراوانی هەدەپە، چ لە ڕاگەیاندنە ئەهلی و نیمچەحكوومییەكان و چ لە شار و شارۆچكەكان و سەپاندنی كەشی تۆقاندن و توندوتیژی و سنوورداركردن و، هەروەها بەكارهێنانی دامودەزگه‌ و دامەزراوە حكوومییەكان لە لایەن حزبی دەسەڵاتدارەوە. تەنانەت دەتواندرێت بگوترێت جۆریك لە ئابڵووقە و گەمارۆی میدیایی بەسەر هەدەپەدا سەپابوو.

٧- بۆشایی و قەیران لە بوون و ناساندنی كادیری چالاك و خاوەن ئەزموون لە ناوچە كوردستانییەكان؛ بەو پێیەی بە هەزاران لە كادیری هەدەپە لە لایەن دەسەڵاتەوە یان سزادراون و دوور خراونەتەوە یاخود لە بەندیخانەكاندان. هەروەها ئەندام پەرلەمانەكانی هەدەپەیش یان پارێزبەندیی یاسایییان لەسەر لا دراوە، یاخود بەند كراون و سزا دراون.

٨- نەبوونی كەسایەتیی ناسراو و خاوەن پێگەی جەماوەری لە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن و گۆڕەپانەكەدا وەكوو "سەڵاحەددین دمیرتاش" و "فیگەن یۆكسەكداغ"، هاوسەرۆكانی هەدەپە؛ بەو پێیەی لە ساڵی 2016وە دەستبەرسەر كراون.

٩- ترساندن و بێهیواكردن و پاشگەزكردنەوەی دەنگدەران لە دەنگدان بە پاڵێوراوانی هەدەپە؛ بەو پێیەی كە ئاك پارتی و  ئەردۆغان ڕایان گەیاندبوو كە ئەگەر ئەو كاندیدانەی هەدەپە و حزبەكانی تر هەڵیشبژێردرێن، ئەوە بە بیانووی پاڵپشتی و هاوكاریی تیرۆر ڕێگە نادەن دەسەڵات بگرنە دەست و تەنانەت دەستبەسەر دەكرێن، چونكە بەڵگەیان هەیە لەسەر پەیوەندییان بە تیرۆرەوە. ئەمەیش مەترسییەكی جددییە بۆ براوەكانی هەڵبژاردن، بەتایبەتی لە باكووری كوردستان؛ بەو پێیەی كە سەرۆككۆمار ئەو دەسەڵاتەی هەیە كە قەییوم لە شوێنی شارەوانییەكان دابنێت بە پاساوی پەیوەندی یاخود پاڵپشتی له‌ تیرۆر.

١٠- بەكارهێنانی هەستی ئایینی لە لایەن ئاك پارتییەوە لەو ناوچانەی كە بە شێوەیەكی نەریتی گرنگی بە ناسنامەی ئایینی دەدەن.

١١- بەكارهێنانی گوشار لەسەر كارمەندانی دەوڵەت بۆ دەنگدان بە ئاك پارتی بە شێوەی ئاشكرا و شاراوە.

١٢- كەڵكوەرگرتن لە كارتی بارودۆخی نالەباری ئابووریی بەشێك لە ناوچەكان و، تەنانەت بەپێی هەوڵ و زانیارییە نافەرمییەكان سەرفكردنی بڕە پارەیەكی بەرچاو لە ناوچە جیاجیاكان كە هەدەپە ئەو ئیمكانات و توانایییە دارایییەی دەسەڵاتی نییە.

هۆكارە سەرەكییەكانی پاشەكشەكردنی ئاك پارتی

هەرچەندە هێشتا حزبی داد و گەشەپێدان حزبێكی بەهێزە و جگە لە كۆنترۆڵی جومگەكانی سەرەكیی دەسەڵات، بەتایبەتی سەرۆكایەتیی كۆمار و خاوەن بەرزترین ڕێژەی پەرلەمانتار لە توركیا، ئەم هەڵبژاردنەیش نیشانی دا كە هێشتا خاوەن پێگەی جەماوەرییە و زووە بڕیار لەسەر شكست و تەنانەت كۆتاییهاتنی بدەین، بەڵام دەتوانین بڵێین كە ئەم شكست و پاشەكشەیه‌ی ئاك پارتی لە شارە گەورەكان، بەتایبەتی ئانكارای پایتەخت و ئیستانبۆڵی گەورەترین شاری توركیا، كە پێگە و خاڵی هەستانەوەی ئەردۆغان و حزبەكەی بووە، هێمایەكی گرنگن و ناكرێت بەڕووكەشی و ڕواڵەتی و كاتی بزانین. بۆیە دەكرێت گرنگترین هۆكارەكانی ئەم شكستە بەم شێوەیە پۆلین بكەین:

١- بارودۆخی نالەباری ئابووری لەم چەند ساڵەی دواییدا بە هۆی سیاسەتەكانی ئاك پارتی و ئەردۆغان.

٢- بەرزبوونەوه‌ی ڕێژەی بێكاری بۆ زیاتر لە 3 ملیۆن كەس، بەتایبەتی لە شارەكان كە لە نێوان %11 بۆ %20 مەزەندە دەكرێت.

٣- بەرزبوونەوەی نرخی كاڵا و پێداویستییە سەرەكییەكانی ژیان و بەم پێیە هەڵاوسانی ئابووری بۆ ڕێژەی %20 لە سەرتاسەری توركیا، بەتایبەتی شارە گەورەكان كە ژیانی ئاساییی چینی مامناوەند و هەژاری تووشی مەترسی كردووە.

٤- دابەزینی بەهای لیرەی توركی بۆ زیاتر لە %30 و مایەپووچبوون و لەدەستچوونی سەرمایەی بەشێكی زۆر لە هاووڵاتیان و كاسبكاران و بازرگانانی توركیا.

٥- دەرچوون و هەڵهاتنی سەرمایە لە توركیا لە لایەك بە هۆی بارودۆخی نالەباری ئابووری و دابەزینی بەردەوامی بەهای لیرە و، لە لایەكی ترەوە بە هۆی سیاسەتی ناسەقامگیر و بارگرژانەی ناوخۆیی و دەرەكیی حزبی دەسەڵاتدار لە توركیا.

٦- تێكچوونی پەیوەندییەكانی توركیا لەگەل وڵاتانی ئەوروپی و بەتایبەتی لەگەڵ ئەمریكا و ئیسڕائیل. هەرچەندە ئەردۆغان هەوڵی داوە لەم ڕێگەیەوە سوود لە هەستی توندڕەو و نەتەوەپەرەستەكان و ئیسلامییەكان وەربگرێت. بەڵام ئەم بارگرژییانە كاریگەریی نەرێنییان لەسەر داهاتووی سیاسی و بارودۆخی ئابووریی توركیا داناوە.

٧- سەرەڕای ئامادەكردنی بەرنامە ناوخۆیی و ئابوورییەكانی حزبی داد و گەشەپێدان  بۆ شارەوانییەكان، بەڵام تەركیزی زۆربەی سەركردەكانی، بەتایبەتی "ئەردۆغان"، لەسەر پیلانی دەرەكی و مەترسیی تیرۆر و هەڕەشە لە تێكچوونی دۆخی ئاسایشی و... بوو. ئەمەیش وای كردووە كە ئامانجەكە پێچەوانە ببێتەوە؛ بەم واتایە كە لە هەڵبژاردنێكی خۆجێ و ناوخۆیی كە زیاتر بواری ژیان و خزمەتگوزاری دەگرێتەوە، زیاتر پرس و بابەتە دەرەكییەكان بهێندرێتە ناو هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن. بۆیە حزبەكانی ئۆپۆزیسیۆن پێداگری لەسەر ئەو خاڵە لاوازانەی ئاك پارتی دەكەن.

٨- بوونی هاوپەیمانێتیی ڕانەگەیه‌ندراو لە لایەن هەدەپەوە لەو شارانەی كە پاڵێوراوی نەبووە و، بەناڕاستەوخۆ دەنگدەرانی هان داوە لە دژی ئاك پارتی دەنگ بە لایەنەكانی دیكە بەتایبەتی جەهەپە بدەن. ئه‌مەیش وای كردووە لە ئیستانبوڵ و ئانكارا كە مەزندەی بوونی ژمارەیەكی زۆری دانیشتووانی كورد دەكرێت، دەنگی كوردەكان و تەنانەت لایەنەكانی دیكە وەكوو ئیی پارتی و پارتی سەعادەت بۆ جەهەپە چووبێت و، پاڵێوراوانی ئاك پارتی شكستیان هێنابێت.

٩- پەراوێزخستن و، هەروەها ناڕازیبوونی بەشێك لە نوخبە و دامەزرێنەر و سەركردە دیارەكانی ئاك پارتی لە سیاسەت و دەسەڵات و ڕەفتار و گوتاری ئەردۆغان و بێدەنگی یاخود چالاكنەبوونیان، بەتایبەتی عەبدوڵڵا گویل و داودئۆغلۆ. هەروەها ئەگەری دامەزراندنی حزبی نوێ لە لایەن ئەو كەسانەوە كە خاوەن پێگە و خۆشەویستی و نفووزیكی باڵان لەناو چینی ناوەڕاست و شارە گەورەكاندا.

١٠- دڵه‌ڕاوكێ و ترس لە سیاسەت و ڕەفتاری تاكڕەوانەی ئەردۆغان، بەتایبەتی پاش دوو قۆناغی 1- كودەتای ساڵی 2016 و 2- گۆڕینی سیستەمی سیاسی بۆ سەرۆكایەتی بە ڕێژەیەكی كەم جیاوازی. هەروەها سنوورداركردنی ئازادییە گشتییەكان و گرتن و دەركردن و لەسەركارلادان و دوورخستنەوە و سزادانی سەدان هەزار كەس لە هاووڵاتیان بە بیانووی بوونی پەیوەندی بە بزووتنەوەی خزمەت و پاشان تیرۆرەوە، بەتایبەتی لە كارمەندانی دەوڵەت و سوپا و پۆلیس و زانكۆ و هتد.

كۆبەند

هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی توركیا لە ساڵی 2019، بە هۆی ئەوەی كە بە شێوەیەكی یاسایی و ئاسایی تاوەكوو ساڵی 2023 هەڵبژاردن ناكرێت، گرنگییەكی تایبەتی هەبوو. لە لایەك سیستەمی سیاسی بۆ سەرۆكایەتی گۆڕاوە و ئەردۆغان دەسەڵاتێكی بەرفراوانی هەیە و، لە هەمان كاتدا پەرلەمانی توركیا لە لایەن ئەو حزبەوە قۆرخ كراوە و ئۆپۆزیسیۆن پێویستی بە ناوەند و قەڵایەكی یاسایی هەبوو بۆ بەهێزكردنی پێگەیان و ڕاكێشانی سەرنجی خەڵك بۆ خۆیان و، لە لایەكی ترەوە ئابووریی توركیا لە بارودۆخێكی قەیراناویدایە و فاكتەرەكانی بەهێزیی ئاك پارتی ڕوو لە كزی و داكشانە. لە ئاستی ناوخۆیی، تاكڕەوییەكانی ئەردۆغان و ڕەفتار و سیاسەتە پڕمشتومڕەكانی و لە ئاستی دەرەكییش، بارگرژی لەگەڵ دراوسێكان و بەتایبەتی گەورەترین هاوپەیمانی، واتە ئەمریكا. هەموو ئەمانە داهاتووی سیاسیی توركیایان ناڕوون و لێڵ كردووە، بەڵام پێدەچێت ئەم پاشەكشەكردنەوەی حزبەكەی ئەردۆغان سەرەتایەك بێت بۆ بەهێزبوونەوەی ئۆپۆزیسیۆن و لاوازیی زیاتری ئاك پارتی، لە ئەگەری بەردەوامبوون لەسەر سیاسەتەكانی لە توركیا بەگشتی و ناوچە كوردستانییەكانی باكووری كوردستان بەتایبەتی.
بۆیە پێدەچیت ئەم هەڵبژاردنە ببێتە سەرەتایەكی دیكەی بارگرژی لە نێوان حزبەكانی ئۆپۆزیسیۆن و ئاك پارتی و بەتایبەتی هەدەپە و ئاك پارتی، ئەگەر ئەردۆغان بە سیاسەتی خۆی و حزبەكەیدا نەچێته‌وه‌. لە لایەكی تریشەوە ئەگەری ململانێی توند هه‌یه‌ لە نێوان ئەو شارەوانییانەی كە لەژێردەستی ئۆپۆزیسیۆندان لەگەڵ حكوومەت؛ بەو پێیەی ئەردۆغان هەم دەتوانێت سوود لە یاسای قەییوم وەربگرێت و هەمیش بۆ پێدامی بوودجە بۆ كاروباری ئاوەدانكردنەوە و شارەوانییەكان گرفتیان بۆ بخوڵقێنێت بۆ ئەوەی سەركەوتوو نەبن، بەڵام لەم حالەتەدا ئەگەری بەهێزبوونی حزبەكانی دژبەری ئاك پارتی، بەهێزە. هەروەها ئەگەری ڕاگەیاندنی هەڵبژاردنی پێشوەختە تاكوو ساڵی ٢٠٢٣ ئەگەرێكی دیكەی بەهێزە، بەپێی ئاڵوگۆڕە ناوخۆیییه‌كان و هەڕه‌شەكانی ئەردۆغان لە ئاستی ناوخۆیی و دەرەكیدا.