پەرویز ڕەحیم قادر/ مامۆستای بەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و دیپلۆماسی لە زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەكی

كێشە و بارگرژییەكانی نێوان ئەمریكا و ئێران، بەتایبەتی لەم ماوەیەی دواییدا بە هۆی دەرچوونی ئەمریكا لە ڕێككەوتنی ئەتۆمیی 5+1 لە 8ی ئایار 2018 و، هەروەها دووبارە سەپاندن و گەڕاندنەوەی ئابڵووقە و سزا دارایی و ئابوورییەكانی سەر ئێران، پێی ناوەتە قۆناغ و ئاستێكی پڕ لە ئەگەری پێكدادانی سەربازیی ڕاستەوخۆ. بەڵام ئەوەی جێگەی سەرنج و تێڕامانە ئەوەیە كە، ئێران زیاتر لە ئەمریكا هەڕەشە و بژاردەی سەربازی نمایش و بەرجەستە دەكات و ئەمریكا بەڕواڵەت دانی به‌ خۆیدا گرتووە و خۆی لەم بژاردەیە به‌دوور ده‌گرێت. لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین ئەم پرسە و ئەگەر و هۆكارەكانی ڕوون بكەینەوە.

ستراتیژیی نوێی كۆماری ئیسلامیی ئێران: باگرژی تاكوو لێواری پێكدادان

له‌ ڕێكەوتی (13-6-2019) لە کەنداوی عوممان نزیک لە گەرووی هورمز، هێرش کرایە سەر دوو کەشتیی نه‌وتهه‌ڵگر و، ئیمارات، سعوودیا و نۆروێژ، نەتەوە یەكگرتووەكانیان ئاگادار كردەوە كە كەشتییە بازرگانییەكانیان لە سنوورە ئاوییەكانی ئیماراتدا (فوجەیرە) كراونەتە ئامانج و زیانیان پێ گەیشتووە. دوو ڕۆژ دوای هێرشی سەر كەشتییەكان، حكوومەتی سعوودیا ڕای گەیاند كە فڕۆكەی بێفڕۆكەوان دوو وێستگەی دەرهێنانی نەوتی سعوودیایان كردووەتە ئامانج و، دواتریش هێزە شیعەكانی حووسی لە یەمەن بەرپرسیارێتیی هێرشەكەیان گرتە ئەستۆ. پاش ئەوە لە ڕۆژی (20-6-2019) فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوان (RQ-4 Global Hawk)ی ئەمریکی لە لایەن ئێرانەوە خرایە خوارەوە؛ لە پاش خستنەخوارەوەی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکە، فەرماندەی سوپای پاسدارانی ئێران ڕای گەیاند، خستنەخوارەوەی فڕۆکە ئەمریکییەکە، پەیامێکی ڕوونە بۆ ئەمریکا. پاشان ڕۆژنامه‌ی نیویۆرك تایمز بڵاوی كردووه‌‌، سه‌رۆكی ئەمریکا ڕازی بووه‌ هێرش بكرێته‌ سه‌ر ئێران، وه‌ك وه‌ڵامێك بۆ تێكشكانی فڕۆكه‌كه‌ی ئەمریکا، به‌ڵام كتوپڕ له‌ بڕیاره‌كه‌ی پاشگه‌ز بووه‌ته‌وه‌.

ڕاستییه‌كه‌ی، پاش ئەوەی لە ڕێكەوتی 8ی ئایار 2018 ترامپ كشانەوەی وڵاتەكەی لە ڕێككەوتننامەی ئەتۆمیی نێوان ئێران ‌و وڵاتانی (5+1) ڕاگەیاند و دواتر لە 7ی ئابی 2018، ئەمریكا گەڕی یەكەمی سزاكانی ئەمریكای بۆ سەر ئێران چالاك كردەوە كە چەند كەرتێكی جیاجیای وەك: مامەڵەكردن بە دۆلار و گواستنەوەی داهاتەكانی ئەو وڵاتە بۆ بانك و دامەزراوە ئێرانییەكانی دەگرتە خۆ، پاشان لە 5ی تشرینی دووەمی 2018 گەڕی دووەمی سزاكانی بەسەر ئێراندا سەپاند كە كەرتی وزە ‌و هەناردەكردنی نەوتی ئەو وڵاتەی گرتەوە و، هەروەها بە  ناساندنی "سوپای پاسدارانی ئێران" وەكوو "ڕێكخراوێكی تیرۆریستی" لە ڕێکەوتی 8-4-2019، ئێرانییەکان لەوە تێ گەیشتوون کە بە سیاسەتی پشوودرێژی و دانبەخۆداگرتن و پەیڕەوکردنی "چاوەڕوانیی ستراتیژیک" زیاتر گۆشەگیر دەکرێن و، پاشان ئەگەر دانوستاندنیش بکرێت لە پێگەیەکی زۆر لاوازەوە، دەبێت بچنە ئەو دانوستاندنانەوە لەگەڵ ئەمریکا و، ئەمەیش ڕەوایەتیی ناوخۆیی و نفووزی دەرەکییان لاواز و لەرزۆک دەکات و لە هەمان کاتیشدا ناچاریان دەکات کە بە مەرجەکانی ئەمریکا (١٢ مەرجەكه‌ی پۆمپیۆ) ڕازی بن. بۆیە ئێران پێویستی بە هێنانەئارای هەلومەرجێکی نوێ هەبوو. هەر ئەوەیش وای كرد كە ئێران ئاستی بارگرژییەكان لە ڕێگەی هەڕەشە و هێرشی سەربازی بەرز بكاتەوە كە هێرش بۆ سەر دامەزراوەكانی نەوتی سعوودیا لووتكەی ئەو ستراتیژییە نوێیەیە.

به‌ هۆی ئه‌و هێرشه‌ی لە ڕۆژی 14ی ئەیلوولی 2019 كرایه‌ سه‌ر دامه‌زراوه‌كانی كۆمپانیای ئارامكۆ – (Saudi Aramco) لە سعوودیا كه‌ گه‌وره‌ترین وڵاتی به‌رهه‌مهێنانی نه‌وته‌ له‌ جیهاندا، به‌رهه‌مهێنانی ڕۆژانه‌ی نه‌وت له‌و وڵاته‌ ٥،٧ ملیۆن به‌رمیل كه‌می كرد. له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌یشدا نرخی نه‌وت له ‌سه‌دا ١٠ بەرز بووەوە. له‌و هێرشانه‌دا هەرچەندە هیچ كوژراو و بریندارێكی لێ نه‌كه‌وته‌وه‌، بەڵام حووسییه‌كانی یه‌مه‌ن بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌یان كرد كه‌ به‌ ١٠ فڕۆكه‌ی بێفڕۆكه‌وان ئه‌و هێرشه‌یان ئه‌نجام داوه‌. "عادل جوبێر"، وەزیری دەوڵەتی سعوودیا بۆ كاروباری دەرەوە لە ڕێكەوتی 21ی ئەیلوولی 2019 ڕای گەیاند: "ئەو هێرشەی كرایە سەر دوو دامەزراوەی نەوتی كۆمپانیای ئارامكۆی سعوودیا، بە چەكی ئێرانی بووە و سەرچاوەكەیشی یەمەن نەبووە و لە باكوورەوە هێرشەكە كراوە." هەروەها گوتی: "لە ماوەكانی ڕابردوودا بە 250 مووشەكی بالیستیی دروستكراوی ئێران و 150 فڕۆكەی بێفڕۆكەوان هێرش كراوەتە سەر سعوودیا؛ ئەمەیش ڕووی ڕاستەقینەی ئێران لە پشتیوانیی تیرۆر دەردەخات كە پێچەوانەی یاسا و ڕێسا نێودەوڵەتییەكانە." 

بۆچی ئەمریكا دان بەخۆیدا دەگرێت؟!

ستراتیژیی نوێی ئێران لە بەرانبەر ئەمریكادا لەسەر چەندین فاكتەر و گریمانە دانراوە كە هەر ئەوانەیش وا دەكات كە ئەمریكا لە هەمبەر ئێراندا دان بەخۆیدا بگرێت. گرنگترین خاڵەكانیش بریتین لە:

• گوشارخستنە سەر ئەوروپا و ئەمریكا لە لایەن ئێرانەوە لە ڕێگەی هەڕەشەی گەڕانەوەی هەنگاو بە هەنگاوی ئێران بۆ بەرنامە ئەتۆمییەكەی. ئەمەیش لە لایەك وه‌ڵامێكە بۆ گەمارۆ و سزاكانی ئەمریكا و، لە لایەكی تریشەوە سیاسەت و هەڵوێستی ئەوروپییەكان لە ئەمریكا جیا دەكاتەوە و تەنانەت ناكۆكییەكانی نێوانیان لە بەردەوامیی گوشارەكانی ئەمریكا بۆ سەر ئێران بەرزتر دەكاتەوە. باشترین نموونەیش بۆ ئێران پرسی ئەتۆمی و دانوستاندنی نێوان كۆریای باكوور و ئەمریكایە، كە ئەمریكا بە هۆی تواناكانی كۆریای باكوورەوە ناتوانێت هێرشی سەربازی بكاتە سەر ئەو وڵاتە. ئەوروپایش بە هۆی نزیكیی جوگرافی لە ئێران لەم سیناریۆیه‌ دڵەراوكێی ئاسایشیی هەیە.
• بەرزكردنەوەی ئاستی بارگرژییەكان لەگەڵ ئەمریكا لە ناوچەكەدا و ناسەقامگیركردنی وڵاتانی ناوچەكە و، هەروەها هەڕەشە لە ئاسایشی وزە وا دەكات كە بە هۆی دڵەراوكێی ئاسایشیی وڵاتانی ئەوروپا دەربارەی چەندین پرس وەكوو ئاسایشی وزە و مووشەكی بالیستی و دۆخی نا-ئاسایشی لە وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت و ئەگەری سەرهەڵدانی جەنگ و دروستبوونی شەپۆلێكی تری كۆچبەر بۆ ئەوروپا و، هەروەها دەرفەت بۆ سەرهەڵدانەوەی گرووپە تیرۆریستییەكان وەكوو داعش، وا بكات كە ئەوروپا بە هۆی ئەم هەڕەشانەوە لە ئەمریكا دوور بكەونەوە و ئەمەیش ئامانج و مەبەستی ئێرانە كە لەم بارگرژی و ململانێیانەدا لەگەڵ ئەمریكا هەم پشتیوانیی چین و ڕووسیا مسۆگەر بكات و هەمیش سیاسەتی ئەوروپییەكان لە ئەمریكا دوور بكاتەوە و لێكترازان لە هەڵوێستیان لە هەمبەر ئێراندا دروست بكات. بۆیە ئێران لەسەر سیاسەتی پەراوێزخستنی ئەمریكا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی لە هەمبەر ئێران كار دەكات و بۆ سووككردن و شكاندنی گەمارۆكانی سەر خۆی هیوای لەسەر هەڵچنیوە.
• یەكێك لە سیاسەتەكانی ئێران لە هەمبەر ئەمریكا لە چوارچێوەی ئەم ستراتیژییە نوێیەیدا، بریتییە لەوەی كە بە هۆی ئەم بارگرژییانە و ترسی سەرهەڵدانی جەنگی نێوان ئێران و ئەمریكا، لە لایەك ترامپ ئەو جەنگەی نەوێت و خۆی لێ به‌دوور بگرێت و، لە لایەكی تریشەوە ناكۆكی و لێكترازان لە خودی ئەمریكا لە نێوان كۆمارییەكان و دیموكراتەكان دروست بكات. بەم واتایە كە ئێران ئەم سیاسەتەی بەپێی دوو لێكدانەوە یاخود ڕاستی پەیڕەو دەكات: یەكەم بەڵێنی خودی ترامپ لە بەرانبەر ڕای گشتیی ئەمریكا كە خوازیاری تێوەگلان لە جەنگێكی نوێ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نییە و، دووەم دژبەرانی ترامپ بەتایبەتی دیموكراتەكان لە كۆنگرێس و بەتایبەتی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا بە هۆی ئەگەر و هەڕەشەی سەرهەڵدانی جەنگ، ترامپ سنووردار بكەن. ئەم دوو گریمانەیە وا دەكات كە ئێران بەبێ دڵەڕاوكێیەكی ئەوتۆ لە كاردانەوەی سەربازیی ترامپ ئاستی بارگرژییەكان بەرز بكاتەوە بۆ ئەوەی لە پێگەیەكی بەرزتره‌وه‌ مامەڵە لەگەڵ ئەمریكا بكات و تەنانەت ئەمریكا ناچار بكات پاشەكشە لە گوشار و سزاكانی سەر ئێران بكات. هەروەها بە هۆی گوشاری ناوخۆیییەوە بۆ دووركەوتنەوە لە جەنگ، دۆناڵد ترامپ ناچار بكات كە دانوستاندن لەگەڵ ئێران دەست پێ بكات؛ ئەمەیش لە ڕێگەی كەمكردنەوەی سزاكان بۆ كردنەوەی دەرگه‌ی دانوستاندن و گفتوگۆكان لەگەڵ ئێران. ئامرازی سەرەكیی ئەمەیش هێزە چەكدارە شیعە و بەنوێنەرایەتییەكانی لایەنگری ئێرانە لە ناوچەكەدا، چونكە ئێران بەم كارەی، دەیەوێت سنووری بارگرژی و جەنگ وا بەرفراوان بكات كە لە ئەگەری هەر جەنگێك كۆی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست یاخود لانی كەم ناوچەی كەنداو بگرێتەوە. ئەمەیش ئەگەری وه‌ڵامدانەوەی سنوورداری سەربازیی ئەمریكا زۆر لاوازتر دەكات و بە هۆی لێكەوتە چاوەڕواننەكراوەكانی لە ناوچەكەدا ڕەوایەتیی ناوخۆیی و نێودەوڵەتیی پێ نادات.
• گریمانەیەكی تری پەیڕەوكردنی ئەم سیاسەتەی ئێران لەسەر ئەوە هەڵچنراوە كە كار لەسەر ئەوە بكات بە هۆی بەرزكردنەوەی بارگرژییەكان و سەرهەڵدانی جەنگێكی گشتگیر و هەمەلایەنە لە ناوچەكە، لە لایەك خودی وڵاتانی ناوچەكە دوور بكەونەوە لە یارمەتیدان و هاندانی ئەمریكا بۆ جەنگ لە دژی ئێران، لە لایەكی تریشەوە بە هۆی بارودۆخی سیاسیی خودی ئەمریكا و هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتیی ئەمریكا و پێویستیی ترامپ بە دووبارە هەڵبژاردنەوە، سەرۆككۆماری ئەمریكا ناچار بێت خۆی لە دەستپێشخەریی هەڵگیرسانی جەنگ دوور بكاتەوە. ئەمەیش وا دەكات كە ئێران لەم ڕێگەیەوە هەموو ئەو ئامانجە ستراتیژی و مەبەستانەی كە لە خاڵەكانی پێشووتر خرایە ڕوو و هەیەتی، بێتە دی. ئێران لەوە تێ گەیشتووە كە دۆناڵد ترامپ نایه‌وێ پێش دەستەبەركردنی خولی دووەمی سەرۆكایەتییەكەی، هیچ كردەیەكی سەربازی لە دژی ئێران ئەنجام بدات. بۆیە بەپێی تێگەیشتن و لە ڕوانگەی بڕیاردروستكەرانی كۆماری ئیسلامی، باشترین ستراتیژی بۆ ئێران لەم قۆناغەدا بەرزكردنەوەی ئاستی بارگرژییەكانه‌ بۆ لێواری پێكدادانی سەربازی. هەر بۆیەیشە كە بەپێی ئەم سیاسەتە ئەمریكا ناچار دەبێت بیر لە گۆڕینی ڕژێمی ئێران و، هەروەها هێرشی سەربازی نەكاتەوە و تەنیا گوشارەكان لە چوارچێوەی ئابڵووقە و سزا دارایی و سیاسی و ئابوورییەكان قەتیس بمێننەوە.
• ئێران لە ڕێگەی پەیڕەوكردنی ئەم سیاسەتەی ئێستایەوە، هەوڵ دەدات ترسێك لە نێوان وڵاتانی ئەوروپی و تەنانەت ئەمریكایش دروست بكات كە دووركەوتنەوەی ئێران لە ڕۆژاوا و بەردەوامیی سزا و ئابڵووقەكان و تەنانەت ئەگه‌ری سەرهەڵدانی جەنگ وا بكات كە بەرەی ڕۆژهەڵاتی یاخود چین و ڕووسیا و ئێران بەهێزتر و توندوتۆڵتر بێت و، لێكەوتەی ئەم سیاسەتەیش وا دەكات ئەو بەرەیە ئاسایشی ناوچەكە و، هەروەها ئاسایشی وزە كۆنترۆڵ بكەن كە بۆ ئەوروپییەكان زۆر گرنگ و هەستیارە. ئەمەیش وا دەكات لە لایەن ئەوروپییەكانەوە گوشار بۆ ئەمریكا دروست ببێت و خودی ئەمریكایش نەخوازێت كە ئەم سیناریۆیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بێتە دی.

كۆبەند

ڕاستییەكەی ئەوەیە كە بەرزكردنەوەی ئاستی بارگرژییەكان تاكوو ئاستی پێكدادانی سەربازی لە لایەن ئێرانەوە، بۆ دووركەوتنەوەیە لە جەنگ و هێرشی سەربازی بەسەر ئێران. بەم واتایە كە ئێران لە ڕێگەی ئەم ستراتیژییەوە چۆتە قاوغی بەرگرییەوە و دەیەوێت چەندین ئامانج بپێكێت كە گرنگترینیان دانوستاندنە؛ بەڵام لە پێگەیەكی بەهێز و پاشان شكاندنی ئابڵووقە و سزاكان و، هەروەها دوورخستنەوەی ئەگەری هێرشی سەربازی (سنووردار یاخود هەمەلایەنە) بۆ سەر ئێران و بەرفراوانكردنی سنووری جوگرافیی ئەو جەنگە گریمانەكراوە بۆ هەموو ناوچەكە. بەڵام گوشارەكانی ئەمریكا وا دەكات ئێران ترسی لە لەدەستدانی زیاتری ڕەوایەتیی ناوخۆیی و سەرهەڵدانی شۆڕش و ناڕەزایەتی و پاشان ڕووخانی سیستەمەكەی هەیە؛ لە لایەكی تریشەوە ئەگەر ئێران لە هێرشەكانی هاوشێوەی ڕابردوو وەكوو هێرش بۆ سەر كەشتیی نەوتهەڵگر و بۆڕی و پاڵاوگە و دامەزارەوە نەوتییەكانی ئارامكۆ و خستنەخوارەوەی فڕۆكەی بێفرۆكەوانی ئەمریكا  و... بەردەوام بێت، ئەوە ئەمریكا ناچار دەكرێت بیر لە بژاردەی هێرشی سەربازی بكاتەوە. بۆیە ئەم گریمانەی ئێران كە لەسەر بەڵین و كەسایەتیی ترامپ و، هەروەها لێكترازانی ئەوروپییەكان و ئەمریكا و پاڵپشتیی چین و ڕووسیا دانراوە، تا ئەو كاتە كار دەكات كە ترامپ نەتوانێت لە ئاستی ناوخۆیی لەوە زیاتر بێدەنگ و بێهەڵوێست بێت و ئەوروپییەكانیش هەست بە مەترسیی مووشەكی و ئەتۆمیی ئێران بكەن و تەنانەت چین و ڕووسیایش نەتوانن لەمە زیاتر هێرشەكانی ئێران قبووڵ بكەن. بۆیە لە هەر جووڵەیەكی ئێراندا بۆ بەرزكردنەوەی زیاتری بارگرژییەكان و ڕاگەیاندنی هەنگاوی دیكەی كەمكردنەوە پابەندییەكانی ئێران بە ڕێككەوتنی ئەتۆمی، ئەگەری پێچەوانەبوونەوەی ئەو گریمانەیانە لە ئارادایە.

بۆیە ئەگەر ئێران بۆی دەربكەوێت كە لەمە زیاتر ناتوانێت ئاستی بارگرژییە سەربازییەكان بەرز بكاتەوە و لە ئاستی گوشاری جەماوەر و ناوخۆییش چیتر توانای بەرگەگرتنی ئابڵووقە و سزاكانی نییە و ناتوانێت نەوت بفرۆشیت و لە لێكترازانی ناوخۆییی ئەمریكا و پاشان نێوان ئەوروپا و ئەمریكا بێهیوا بێت (تەنانەت چین و ڕووسیایش كێشە و گرفت و پرسی تایبەتیان لەگەڵ ئەمریكا هەیە كە زۆر لە ناكۆكییان دەربارەی پرسی ئێران هەستیارترە)، ئەو كاتە دانوستاندن دەبێتە تاكە بژاردە و ئەولەوییەتی سەرەكیی ئێران.