پەرویز ڕەحیم قادر/ مامۆستای بەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و دیپلۆماسی لە زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەكی

بڕیاری سەرۆك دۆناڵد ترامپ دەربارەی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە باكووری سووریا (ڕۆژاوای كوردستان)، شەپۆلێك لە كاردانەوە و دژایەتیی لە هەمبەر ئەو بڕیارە لە ئاستی نیودەوڵەتی بەگشتی و ناوخۆی ئەمریكا بەتایبەتی هێنایه‌ ئاراوە. ئەمەیش لە لایەك بە هۆی هێرشی توركیا بۆ سەر هێزەكانی سووریای دیموكراتیك-پەیەدە لە ڕۆژاوای كوردستان كە لە ڕۆژی 9-10-2019 دەستی پێ كرد و، لە لایەكی تریشەوە بە هۆی ئەوەی كە ئەو ڕوانگەیە بەهێز بووە كە ئەمریكا چیتر هاوپەیمان و هێزیكی هێژموونی جێگەی باوەڕ و متمانە نییە. لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین ئەم پرسە و سیناریۆكانی داهاتوو شرۆڤە بكەین.

یەكەم: ئامانج و پاڵنەرەكانی توركیا

• وەكوو هەموو ناسنامەكانی دەوڵەت-نەتەوەكان، ئاسایشی ناسنامەییی ناوخۆییی سیاسی و كەلتووری و نەتەوەییی توركیای نوێ، لەسەر بنەمای پێناسەكردنی خود و ئەوی ترەوه‌ ڕۆ نراوە. سەرەكیترین ئەوی تری ناسنامەییی توركیای نوێیش "كورد"ە. بۆیە هەر لایەنێكی سیاسی بۆ ئەوەی بتوانێت كۆنترۆڵی ئەو ناسنامەیە بكات یاخود ببێتە گوتاری زاڵی ناسنامەیی، پێویستی بەوە هەیە كە گوتار و سیاسەتەكانی لە هەمبەر ئەو ئەوی ترە ناسنامەیییە دابڕێژێتەوە. ئەردۆغان و حزبەكەی بۆ دروستكردنی هێژموون و زاڵبوون بەسەر كۆی كایەی سیاسی و بوون بە گوتاری زاڵی گۆڕەپانی سیاسیی توركیا، پێویستییان بەوە هەیە كە ئەم كێشەیە چارەسەر بكه‌ن. هەر لەم ڕوانگەیە بوو كە ئەكەپە هەوڵی دا كە بە هێنانەئارای پرۆسەی ئاشتی و چارەسەركردنی پرسی كورد ئەو هێژموونە ناسنامەیییە دەستەبەر بكات، بەڵام پاش شكستی پرۆسەكە و چارەسەرنەبوونی (بە هۆی چەندین هۆكار و فاكتەری سیاسی و ناوخۆیی و دەروونی و دەرەكی و...)، هەوڵ دەدات لە ڕێگەی ئەم هێرشەوە هێژموونی گوتاری و ناسنامەیی لە هەمبەر بەرجەستەكردنەوەی ئەو ئەوی ترە گوتاری و ناسنامەیییە (كە كوردە) دەستەبەر بكات.
• كێشە ناوخۆیییەكانی توركیا، بەتایبەتی لە پاش لاوازبوونی حزبی داد و گەشەپێدان لە ئاكامی هەڵبژاردنەكانی شارەوانییەكانی توركیا و لەدەستدانی شارەوانیی چەندنی شاری گەورە، بەتایبەتی ئیستانبۆل و ئانكارا وای كرد كە ئەردۆغان بۆ دروستكردنی شەپۆلێكی هاوسۆزی ناوخۆیی و كاریگەری لەسەر ڕای گشتیی توركیا بە بیانووی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر (پەكەكە) ئەم هێرشە ئەنجام بدات. لە ڕاستیدا ئەم هێرشە لەم كاتەدا هەوڵێكە بۆ دەربازبوون لە كێشە ناوخۆیییەكانی توركیا و یەكدەستكردنی گۆڕەپانی سیاسی. لە ڕوانگەیەكی دیكەیشەوە، بە هۆی سیاسەت و كارنامەی حزبی داد و گەشەپێدان لەم چەند ساڵەی دواییدا و دابه‌زینی ئاستی گەشەی ئابووریی توركیا و داتەپیتی ئابووری و دابەزینی بەهای لیرەی توركیا و ڕەخنە ناوخۆیی و دەرەكییەكان لە ئەدای ئەو حزبە لە توركیا لە لایەن هاووڵاتیانەوە لە ڕووی سیاسی و ماف و ئازادییەكانەوە، ئەردۆغان پێویستیی بە دوژمنی دەرەكی هەیە بۆ ئەوەی كێشەكانی هەناردەی دەرەوە بكات و داواكاری و گوشارە ناوخۆیییەكان كەم بكاتەوە یاخود وەپاشیان بخات.
• ئەردۆغان لە ڕێگەی ئەم هێرشەوە دەتوانێت هەر جۆرە ناڕەزایەتییەك لە ناوخۆدا بە بیانووی جه‌نگی دژەتیرۆر و ڕووبەڕووبوونەوەی پەكەكە و پاراستنی ئاسایشی توركیا، سەركوت بكات. بۆیە تەنانەت لە ڕێگەی دادگه‌ و یاساوە ڕووبەڕووی ئەو كەس و لایەنانە دەبێتەوە كە دژایەتیی ئەم هێرشە دەكەن؛ ئەمەیش درفەتێكی تر دەداتە ئەردۆغان بۆ سڕینەوەی نەیارەكانی. هەروەها بە هۆی گوشارخستنە سەر هەدەپە و لایەنگرانی لە باكووری كوردستان، جۆرێكیش لە لاوازكردن و تۆڵەكردنەوە دەبێت لە هەدەپە كە لە هەڵبژاردنەكاندا بووە هۆی شكستی پاڵیوراوانی ئەكەپە، بەتایبەتی لە ئیستانبۆل.
• توركیا لەم ڕێگەیەوە دەیەوێت توانای هێزەكانی كورد لە ڕۆژاوا لاواز بكات. بەم واتایە كە بە هۆی بەدەستهێنانی ئەزموونی جەنگی لە دژی داعش و پێدانی چەك و یارمەتیی سەربازی و ڕاهێنان لە لایەن هاوپەیمانێتیی نێودەوڵەتی لە جەنگی دژی داعش، ئەوە بۆ یەپەگە هاوسەنگیی پێشوو تێك چووە. بۆیە توركیا ئامانجی ئەوەی هەیە لە لایەك ئەو هێزە سەربازییانەی ئێستای ڕۆژاوای كوردستان لاواز بكات و لە لایەكی تریشەوە توركیا دەزانێت كە لە ئەگەری درێژەكێشانی جەنگ، پەكەكە بۆ نەكەوتنی ڕۆژاوای كوردستان گریلاكانی ڕەوانەی رۆژاوای كوردستان دەكات. ئەمەیش لە كۆتاییدا توانای پەكەكە لاواز و لەرزۆك دەكات. بۆیە لە داهاتوودا توانای پەكەكە بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ هێزەكانی توركیا لە ناوخۆ و دەرەوەی توركیا دادەبەزێت. بەم ڕێگەیشەوە توركیا باشتر دەتوانێت سەركەوتنێكی هەرچەندە ڕێژەیی و مامناوەندییش بێت لە هەمبەر پەكەكە دەستەبەر بكات. هەروەها بە دابڕانی سنووری ڕۆژاوای كوردستان لە باكووری كوردستان و ئەگەر پلانەكە بەتەواوی جێبەجی بكرێت و سەركەوتوو بێت، ئەوە سنووری ڕۆژاوا لە باشووری كوردستان دادەبرێت. ئەو كاتەیش هێزەكانی پەكەكە لە قووڵاییی باشووری كوردستان گەمارۆ دەدرێت و توانای جووڵه‌ و چالاكییان لێ دەبڕێت. كۆی ئەمانەیش ڕێگە خۆش دەكات كە توركیا بە كەمترین تێچوو پلانی خۆی، كە لەنابردنی پەكەیە، جێبەجی بكات.
• لە پاش كودەتا ناسەركەوتووەكەی ساڵی 2016 و شەپۆلی لەسەركارلادان و پەراوێزخستن و قۆڵبەستكردن و زیندانیكردنی هەزاران هاووڵاتیی توركیا بە بیانووی پاڵپشتی لە كودەتاكە و گولەنییەكان، سوپای توركیا و دامەزراوەكانی توركیا تووشی قەیرانی كارامەیی و ڕەوایەتی بوونەوە. بۆیە سەرەتا لە ڕێگەی ئۆپه‌راسیۆنی "چڵەزەیتون" لە عەفرین و پاشان لە ئێستادا بە ڕاگەیاندنی ئۆپه‌راسیۆنی "كانیی ئاشتی"، هەوڵ دەدات لایەنگریی دامەزراوە گرنگه‌كانی حكوومەت، بەتایبەتی سوپا، لە ڕێگەی ئەم جەنگەوە دەستەبەر بكات.
• لە دوای داكشانی پێگەی جەماوەریی ئەردۆغان و حزبەكەی و جیابوونەوەی كەسە نزیكەكانی و لەمەیش گرنگتر، بوون بە ڕكابەری ئەردۆغان و حزبەكەی و ڕەخنەی توند لە سیاسەتی حزبەكەی، ئەوە ئەردۆغان لەم ڕێگەیەوە گوتار و هەوڵەكانیان پووچەڵ دەكاتەوە یاخود ململانێكان هەڵدەپەسێرێت و وەپاش دەخات، بۆ ئەوەی لە پێگەیەكی بەهێزترەوە و وەكوو قارەمان و پاڵەوانێكی نەتەوەیی ڕووبەڕوویان ببێتەوە. ئەمەیش پێویستی ئەردۆغانە بۆ هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2023 لە توركیا كە بۆ پێگە و داهاتووی ئەردۆغان و حزبەكەی گرنگییەكی ژیانیی هەیە.
• كەسایەتیی خودی ئەردۆغان و ئامانجەكانی حزبەكەی (نیو عوسمانیزم) وا دەكات كە پێویستی بە دانپێدانانی توركەكان و لایەنە سیاسییەكانی توركیا هەبێت كە وەكوو كەسایەتییه‌كی سەرووحزبی و سیاسی سەیری بكەن. بەم واتایە كە ئەردۆغان بە ئەتاتوركی نوێی توركیا دەربكەوێت یاخود بە میراتگری ڕاستەقینەی ئەتاتورك بناسرێت كە لە لایەك بەهاكانی توركیای مۆدێرنی پاراستووە و، لە لایەكی تریشەوە شكۆی ڕابردووی لەدەستچووی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی-توركیای گەڕاندۆتەوە.
• توركیای سەردەمی ئەردۆغان و حزبەكەی كە بە حزبێكی ئیخوانی دەناسرێت، بە هۆی ناسنامە و سیاسەت و ئامانجەكانیانه‌وه‌ لە بەرە و جیهانی ڕۆژاوایی دوور كەوتۆتەوە؛ ئەمەیش وای كردووە كە پێویستی بەوە هەبێت كە لە ناوچەكە و جیهانی ئیسلامیدا پێگەی ڕێبەرایەتی و ناوەندیی هەبێت. بەم پێیە توركیا بۆ بەرزكردنەوەی پێگەی جیۆكاڵچەر و جیۆسیاسییەكەی، لە لایەك لە ئاستی هەرێمیدا پێویستیی بەوە هەیە كە لە باشوورەوە بەرەو سووریا و عێراق و بەگشتی جیهانی عەرەبی-ئیسلامی پەلباوێت و، لە لایەكی تریشەوە لە ئاستی سەرووهەرێمی لە ڕێگەی ڕووسیاوه‌ هاوسەنگیی نوێ دروست بكات. ئەمەیش لە كاتێكدایە كە لە باشوور، هەم عێراق و هەم سووریا لەژێر كۆنترۆڵ و كاریگەریی ئەكتەری دیكەدان.
• لە ئەگەری سەركەوتنی ئەم ئۆپه‌راسیۆنانەدا توركیا دەتوانێت لە داهاتووی هاوكێشە سیاسییەكانی سووریادا ڕۆڵیكی كاریگەری هەبێت. ئەزموونی قوبرسیش باشترین نموونەیە كە هیچ ڕێگەچارەیه‌ك- تەنانەت ئەگەر بە گفتوگۆ و ئاشتییانەیش بێت- لە دەرەوەی ئیرادە و بەشداری و ڕەچاوكردنی بەرژەوەندییەكانی توركیا سەركەوتوو نابێت. لە ئێستادا بە هۆی دەركەوتنی كۆتاییهاتنی جەنگی ناوخۆی سووریا، توركیا هەستی كرد كە لە لایەك لە داڕشتنەوەی دەستوور و تەكووزی نوێی هاوكێشەكانی وڵاتێكی دراوسێی وەكوو سووریا پەراوێز خراوە/دەخرێت و، لە لایەكی تریشەوە ئەگەری ئەوە هەیه‌ كورد بە هۆی پێگە سەربازی و جوگرافی و ڕەوایەتییە نێودەوڵەتییەكەی كە لە جەنگی دژی داعش بەدەستی هێناوە، پشكی شێری بەربكەوێت. بەم واتایە كە سیستەمی سیاسیی نوێی سووریا و پێگەی كورد لەو وڵاتە و چەسپاندنی شێوازێك لە خۆبەڕێوەبەری وەكوو ئۆتۆنۆمی یاخود فیدراڵی، دەتوانێت بە هۆی سروشتی سیاسی و ناسنامەیۆی توركیاوه‌، مەترسی بێت بۆ ئاسایشی توركیا.
• ڕاستییەكەی ئەوەیە گرنگترین ئامانجی توركیا ئەوەیە كە بە پاساوی بوونی زیاتر لە 3.6 ملیۆن پەنابەر كە زۆرینەیان سوورین لەو وڵاتەدا، هەوڵی دروستكردنی ناوچەیەك دەدات كە هەم ئەو پەنابەرانە لەوێ نیشتەجێ بكات و هەم كرۆكی ستراتیژییەكەی كە بریتییە لە گۆڕینی دیموگرافیای ناوچە كوردستانییەكانی ڕۆژاوای كوردستان، جێبەجێ بكات. ئەمەیش مەترسیدارترین ئامانجی توركیایە كە وا دەكات جگە لە دابڕانی كانتۆنەكانی ڕۆژاوای كوردستان، بەتەواوی باكوور و ڕۆژاوای كوردستان لە یەكتری داببرێت و بەم پێیەیش چیتر گۆڕانكارییەكانی ڕۆژاوا نەتوانێ كاریگەریی لەسەر باكووری كوردستان هەبێت. لە ئەگەری سەركەوتنی ئەم ستراتیژییەدا، تەنانەت كاریگەریی لەسەر داهاتووی جیۆسیاسی و پێگەی باشووری كوردستان دەبێت. جگە لەمەیش لە داهاتوویشدا هیچ پلان و داڕشتنەوەیەكی نەخشەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لەمەیش گرنگتر "ئاسایشی وزە" لە ڕێگەی پەراوێزخستنی توركیا سەركەوتوو نابێت. جێگەی ئاماژەیە كە لە پاش كۆتاییهاتنی جەنگی سارد، ستراتیژیستەكانی توركیا هۆشداری دەدەن كە توركیا گرنگی و پێگەی جارانی نەماوە و تەنانەت كارتی ئاسایشی وزە دەتوانیت توركیا ڕزگار بكات. هەوڵەكانی وڵاتانی ئەوروپایش بۆ دۆزینەوەی ئەلتەناتیڤ یاخود فرەچەشنكردنی سەرچاوەكانی وزە و دۆزینەوە و دروستكردنی كۆریدۆری نوێی وزە، وای كردووە كە ئەم دڵەڕاوكێ ئاسایشییەی توركیا توندتر بێتەوە. هەر بۆیەیش دەبینین بێجگە لە فاكتەرەكانی دیكە كە ئاماژەمان پێ دا، توركیا دەیەوێت لە ئێران و ڕووسیا نزیك ببێتەوە بۆ ئەوەی بلۆكێكی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی وزە لە ئاستی هەرێمی و تەنانەت جیهانیدا دروست بكەن. هەرچەندە خۆیان بە هۆی دژبەیەكبوونی بەرژەوەندییەكانیان چەندین ناكۆكییان لە ئێستادا هەیە.
• بەشداریی ئۆپۆزیسیۆنی توركیا لەو هێرشانەدا جگە لەوەی كە توانای سەربازیی توركیا بەرز دەكاتەوە، زیانەكانی سوپای توركیا كەم دەكاتەوە؛ لە لایەك بە هۆی ئەوەی ئەو هێزانە سوورین ڕەوایەتی دەداتە ئەو هێرشە و، لە لایەكی تریشەوە سنوور و پانتایییەكی ژیانییان بۆ دەكاتەوە. چونكە بە هۆی هێرشەكانی سوپای سووریا بە یارمەتیی ڕووسیا و ئێران، هێزەكانی لایەنگری توركیا لە سووریا گەمارۆ دراون و بچووكترین ناوچە و كەمترین ڕووبەریان لەبەردەستدایە و مەترسیی ئەوە هەیە كە بەیەكجاری كۆنترۆڵی ئەو ڕووبەڕە بچووكەیش لەدەست بدەن یاخود هەڵبێن و خۆیان بەدەستەوە بدەن یان بكوژرێن. بۆیە داگیركردنی ئەو ناوچانەی ڕۆژاوای كوردستان كە هاوسنووری توركیان، دەتوانێت هاوكێشە و هاوسەنگیی هێز جارێكی تر بگۆڕێت؛ لە لایەك توركیا یارمەتیی سەربازییان دەدات و، لە لایەكی تریشەوە بە گەڕانەوه‌ و نیشتەجێكردنی پەنابەرە عەرەبەكانی سووریا، ڕەوایەتی و پانتای جوگرافی و دەسەڵات و  هێزی مرۆیییان بۆ دەستەبەر دەكات.
• توركیا دەخوازێت لە ڕێگەی سەركەوتنی ئەم ستراتیژییەدا، سنووری توركیا و عێراق لە لایەك و توركیا و سووریا-عێراق لە لایەكی ترەوە كۆنترۆڵ بكات. ئەمەیش هەموو ئامانجە ستراتیژییەكانی دێنێتە دی. بەم واتایە كە لە لایەك لە كۆنترۆڵی ویلایەتی مووسڵ-كەركووك نزیك دەبێتەوە (سەرچاوەی وزە و فاكتەری نفووز و ناسنامەی مەزهەبی) و، هەمیش لە سووریا دووبارە بە كۆنترۆڵی سەرچاوەی وزە و لە ڕێگەی فاكتەری مەزهەبی (سوننە) پێگەی خۆی بەرز دەكاتەوە. ئەمەیش لە لایەك ستراتیژیی ئێران لە ناوچەكە لاواز دەكات یاخود لە كێبڕكێ و ململانێ ناوچەیی و ناسنامەیی و جیۆسیاسییەكانی توركیا لەگەڵ ئێران لە پلەیەكی باڵا و بەرزتر دەردەكەوێت و، لە لایەكی تریشەوە كێشە و مەترسییەكانی لە سنووری خۆی دوور دەخاتەوە و لە سنووری جوگرافیایی جیهانی عەرەبی –ئیسلامی نزیك دەبێتەوە كە ئێستا بە هۆی بوونی كورد توركیا لێی دابڕاو و پەراوێز خراوە و بەربەستی بۆ ستراتیژیی ئیخوانی توركیا دروست كردووە. ئەمەیش وا دەكات كە لە كۆی هاوكێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ببێتە هێزێكی خاوەن هێژموون و پلە یەك و، پاشان لە هاوكێشە جیۆسیاسییەكانی سەرووناوچەیەیی بۆ مانەوە و بەردەوامیی خۆی بەكاری بێنێت. دژایەتییەكانی توركیا لە بەرامبەر ئیسڕائیلیش هەر لەو چوارچێوەیەدا خوێندنەوەی بۆ دەكرێت. كۆی ئەمانەیش وا دەكات كە هاوسەنگیی هێز لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە هۆی ڕوانگە و سیاسەتەكانی ئیدارەی ئەمریكا (ترامپ) لە لایەك و گۆڕانكارییەكانی پاش بەهاری عەرەبی و بەتایبەتی جەنگی دژی داعش لە لایەكی ترەوە، لە قازانج و سوودی توركیا كۆتاییی پێ بێت.

دووەم: خاڵ و فاكتەرە بەهێزەكانی ستراتیژیی ئەردۆغان

• پێگە و دەسەڵاتی بەرفراوانی سەرۆككۆماریی ئەردۆغان لە توركیا لە پاش هەمواركردنی دەستووری ئەو وڵاتە.
• ناسنامەی توركیای نوێ و بەتیرۆرناساندنی پرسی كورد لەو وڵاتە لە ڕێگەی میدیا؛ بەم واتایە توانای ئەردۆغان لە بە-ئاسایشیكردنی پرسی كورد و هێرش بۆ ڕۆژاوای كوردستان و شاردنەوەی مەبەست و ئامانجە كەسی و حزبییەكان بە پاساوی پاراستنی بەرژەوەندی و ئاسایشی نەتەوەییی توركیا و دووركردنەوەی مەترسییەكان.
• دڵەڕاوكێی ئەمریكا لەوەی كە توركیا بە بیانووی پاڵپشتیی ئەمریكا لە ڕۆژاوای كوردستان لە لایەك زیاتر بكەوێتە بەرەی ڕووسیا و لێی نزیك ببێتەوە و، لە لایەكی تریشەوە توركیا لە شكاندنی گەمارۆكانی ئەمریكا بۆ سەر ئێران بەشدار بێت. هەروەها توركیا بەنهێنی پاڵپشتی لە هێزە جیهادی و تیرۆریستییەكان لە سووریا و ناوچەكە بكات. لە لایەكی تریشەوە توركیا ئاسانكاری بۆ گواستنەوەی كەسە داعشییەكان بكات لە ناوچەكەدا.
• گرنگترین كارتی توركیا لە ئێستادا بوونی پەنابەران لە توركیا و بەتایبەتی چەند ملیۆن پەنابەری سووریایە كە وا دەكات وڵاتانی ئەوروپی بەپارێزەوە هەڵوێستیان لە هەمبەر توركیا هەبێت. توركیا بەردەوام هەڕەشەی كردووە كە ئەگەر دژایەتیی ئەو هێرشەی توركیا بكرێت و یارمەتیی دارایی نەدرێت، ئەوە توركیا دەرگه‌ و سنوور بۆ ملیۆنان پەنابەر دەكاتەوە كە بچنە وڵاتانی ئەوروپی و ئەمەیش بۆ وڵاتانی ئەوروپی وەكوو كارەسات و هەڕەشەیەكی ئاسایشی سەیر دەكرێت.
• ئەندامبوونی توركیا لە ناتۆ و ڕۆڵی ئەو وڵاتە لە پاراستنی سنووری جوگرافی و ئاسایشی وڵاتانی ئەندامی ناتۆ (ئەوروپا) لە مەترسی و هەڕەشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
• فاكتەر و پرسی گواستنەوەی وزە و پێویستیی ئەوروپا بە وزە. بەم واتایە كە هەر هەڵوێستێكی توند دەتوانێت ئاسایشی وزەی ئەوروپا بخاتە مەترسییەوە.
• سوودوەرگرتن لە ستراتیژیی ئیدارەی نوێی ئەمریكا و دروشم و سیاسەت و ڕوانگەی ئابووریتەوەری دۆناڵد ترامپ دەربارەی ئەوەی كە نایەوێت هێزەكانی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە هیچ جەنگێكی نوێ تێوە بگلێن؛ بەتایبەتی لەسەر سووریا كە ترامپ پێی وایە هیچ سوودیكی نییە بۆ ئەمریكا.
• پەرتەوازەییی جیهانی ئیسلامی و عەرەب كە خۆیان چەندین كێشە و گرفتی ناوخۆیی و دەرەكییان هەیە. بۆ نموونە سووریا بەبێ پاڵپشتیی ئێران و ڕووسیا هیچ كۆنترۆڵ و هێژموونێكی بەسەر سووریادا نییە؛ یاخود تێوەگلانی سعوودیا و وڵاتانی تری عەرەبیی هاوپەیمانی سعوودیا لە یەمەن و ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ مەترسییەكانی ئێران لە ناوچەكەدا. عێراقیش لە لایەك كێشە و گرفتی ناوخۆییی هەیە و، لە لایەكی تریش لە نێوان بەرداشی ململانێ و ناكۆكی و نفووزی ئەمریكا و ئێراندا دەستەوەستان ماوەتەوە.
• سوودوەرگرتن لە ململانێكانی ئەمریكا و ڕووسیا و بەتایبەتی ئامانج و ستراتیژیی ڕووسیا لە سووریا.
• سوودوەرگرتن لە لاوازیی ئێستای ئێران و كێشەكانی لەگەڵ جیهانی عەرەبی و گوشارەكانی ئەمریكا لە ڕووی دیپلۆماسی و ئابووری و، هەروەها ئەگەری پەراوێزكەوتنی لە هاوكێشەكانی سووریا؛ لە لایەكی تریشەوە پێویستیی ئێران بە توركیا بۆ شكاندنی ئابڵووقەكانی ئەمریكا؛ جگە لەوەیش دڵەڕاوكێی ئێران لە هەمبەر پرسی كورد و، هەروەها بوونی ئەمریكا لە سووریا. بەم واتایە كە ئێرانیش (هەرچەندە بەڕواڵەت دژایەتی دەردەبڕێت)، ئامانجی ئەوەیە ئەمریكا لە سووریا دەربچێت و كوردەكان لاواز بن.
• نایەكسانی لە چەك و تەكنەلۆژیی سەربازی لە نێوان كورد لە ڕۆژاوای كوردستان و سوپای توركیا.

سێیەم: فاكتەر و خاڵە لاوازەكانی ستراتیژیی توركیا

• گوشاری كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بەتایبەتی ئەوروپییەكان و وڵاتانی عەرەبی بۆ سەر توركیا.
• بوونی ناكۆكی لە ئاستی سیاسی و ڕای گشتیی ئەمریكا لە هەمبەر بڕیارەكەی ترامپ بۆ كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا. هەروەها مەترسیی گەڕانەوەی ترامپ لە بڕیارەكەی بە هۆی گوشارەكانەوە.
• ئەگەری سزادانی توركیا لە لایەن كۆنگرێسی ئەمریكی. هەروەها دروستبوونی شەپۆلێكی بەرفراوانی هاوسۆزی لەگەڵ كورد و تۆمەتباركردنی ترامپ بە خیانەت لە كورد وەكوو هاوپەیمانێكی جێگەی متمانەی ئەمریكا لە ناوچەكە و لە جەنگی دژەتیرۆر.
• لاوازبوونی پێگەی دۆناڵد ترامپ لە ئەمریكا بە هۆی هەوڵەكانی دیموكراتەكان بۆ لێسەندنەوەی متمانە لە ترامپ. هەر بۆیە ترامپ پێویستیی بە كۆمارییه‌كان هەیە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەوڵەكانی دیموكراتەكان.
• ئەگەری بەرگریی كورد لە ڕۆژاوای كوردستان و ڕێگەگرتن یاخود دابەزاندنی خێراییی پێشڕەوییەكانی سوپای توركیا و هێزە لایەنگرەكانی لە ڕۆژاوای كوردستان.
• بەرزبوونەوەی ڕێژەی قوربانییەكانی سڤیل لە ڕۆژاوای كوردستان و هاوسۆزی و كاردانەوەی توندی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی.
• بارودۆخی خراپی داراییی توركیا لە ئەگەری درێژەكێشانی ئەم جەنگە و ئەگەری تێوەگلانی توركیا لە جەنگێكی درێژخایەن و گه‌ریلایی؛ لە لایەكی تریشەوە ئەگەری گواستنەوەی توندوتیژیی جەنگ بۆ ناوخۆی توركیا و دروستبوونی ناسەقامگیری و نا-ئاسایشی لە شارەكانی توركیا و بەم پێیە تێكچوونی باری دارایی لە ڕێگەی زیانگەیشتن بە كەرتی گەشتیاریی ئەو وڵاتە.
• مەترسیی كۆمەڵگەی جیهانی لە دووبارە سەرهەڵدانەوە و بەهێزبوونی داعش لە سووریا و بڵاوبوونەوەی لە ناوچەكە و تەنانەت بۆ ئەوروپا.
• گوشاری ئیسڕائیل بۆ ئەمریكا لە ڕێگەی لۆبییەكانی لە ئەمریكا و، هەروەها ئەگەری هاوكاریی ناڕاستەوخۆیان لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی بۆ یارمەتیی كورد لە ڕۆژاوا لە ئەگەری مەترسیی گۆڕانكاریی هاوسەنگیی هێز لە ناوچەكە و، لە لایەكی تریشەوە هەستكردن بە مەترسی لە لایەن توركیا و ئێرانەوە.
• ئەگەری سەرهەڵدانی ناڕەزایەتی و خۆپێشاندان و مانگرتنی كوردەكان لە باكووری كوردستان و، هەروەها لە وڵاتانی ئەوروپی.

كۆبەند

سەرەڕای ڕاگەیاندنە فەرمی و میدیایییەكان، ئاماژە و لێكدانەوەكان ئەوە دەردەخات كە ڕێككەوتنێكی ئەمریكی-توركی و، هەروەها ئێرانی-ڕووسی-توركی بە مەبەستی هێرش بۆ سەر ڕۆژاوای كوردستان كراوە. ئەمەیش لەسەر بنەمای ڕێككەوتن و هاوهەڵوێستیی ئەمریكا و ڕووسیا بونیاد نراوە. لە لایەكی تریشەوە ئەوە بە واتای ئەوە نییە كە ئەو ڕێككەوتنە، كۆنكریتی و  بەردەوامە. بەرزبوونەوەی ناكۆكی و دژایەتییەكان لە ئەمریكا و هەڵوێستی دەوڵەتانی ئەوروپا و ئیسڕائیل لە لایەك و، بەرخودان و بەرگریی هێزەكانی ڕۆژاوای كوردستان دەتوانێت ئەم هاوكێشەیە بگۆڕێت. بەم واتایە، ئەوە بۆ ڕووسیا و توركیا لە ئەگەری سەرنەكەوتنی پلانی سەربازیی توركیا، گەڕانەوەی دەسەڵاتی دیمەشق بۆ ناوچەكەكانی ژێر دەسەڵاتی كورد لە ڕۆژاوا، هەر بە سەركەوتن هەژمار دەكرێت. واتە، ئەولەوییەتەكان دەگۆڕێت و دەسكەوتنەكان ڕێژەیین. ئەمەیش دەتوانێت دڵەڕاوكێی قووڵی جیۆسیاسی و ئاسایشی توركیا لەوەی كە لە داهاتوودا ڕۆژاوای كوردستان ببێتە بنكە و جێگرەوەی توركیا بۆ هێزەكانی ئەمریكا، بڕەوێنێتەوە یاخود شكستی پێ بێنێت.

بۆ كۆماری ئیسلامییش چ تێوەگلانی توركیا و لاوازبوونی و چ لەباربردنی دەسەڵاتی كورد لە سووریا و چ گەڕانەوەی دەسەڵاتی بەشار ئەسەد بۆ ئەو ناوچانە، بە سەركەوتن دادەندرێت. بەڵام هێژموونی تەواوی هەر لایەنێك كۆی هاوكێشەكان دەشێوێنێت و لایەنەكانی دیكە تووشی دڵەڕاوكێی ئاسایشی دەكات. چونكە لە سووریادا هەموو ئەكتەرەكان ئامانج و ستراتیژیی پێكناكۆكیان هەیە. درێژەكێشانی ئەم جەنگە و بەرگریی هێزەكانی كورد لە ڕۆژاوا، دەتوانێت هاوكێشەكە بەپێچه‌وانە بكاتەوە. ئێرانیش دەسكەوتێكی تری هەیە ئەویش ئەوەیە كە سەرنجەكان بۆ سەر سووریا و ڕۆژاوای كوردستان بگۆڕێت تاوەكوو ڕێگەیەكی ناوەندی و نێوەندگیرێك بۆ دانوستاندن لەگەڵ ترامپ و لادانی سزاكانی سەر خۆی ببینێتەوە.

ڕووسیا دەیەوێت هەم توركیا ڕازی بكات و هەم سووریا بگەڕینێتەوە ئەو ناوچانە و هەمیش ئەمریكا لە سووریا دەربچێت. ئەمریكا و توركیایش لەسەر ناوچەیەكی سنووردار كە بكەوێتە ژیر كۆنترۆڵی توركیا ڕێك كەوتوون؛ بەڵام بە مەرجێك گوشارەكانی دیموكرات و كۆمارییەكان لە ئەمریكا و ئەوروپا و ئیسڕائیل ترامپ ناچار بە پاشەكشە نەكەن.