د. سەردار قادر، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

یەکەم: لۆژیکێکی دژوار بۆ هەڵبژاردنێکی پێشوەختە

چوون بەرەو پڕۆسەیەک ک ئەوسەرى دیار نییە، کارێکی پڕسەیر و سەمەرەیە لە عێراقێکی جەنجاڵدا؛ بەڵام ئەمەیش یەکەم جار نییە؛ ئاکامەکەیشی کەڵەکەکردنى قەیرانەکانى پێشووە و قوتارنەبوونە لە زیهنییەتى که‌لتوورى ستەمکارى و سەپاندن و هێنانی قەیرانی نوێیە. ئەمە چیرۆکی بەرئاگردانى تەواوى سەد ساڵى مێژووى سیاسیی عێراقە؛ پەند و عیبرەتەکانیش دەنووسرێنەوە و هیچ کام لە سیاسەتمەدارەکانى ئەو دەوڵەتە لایان مەبەست نییە، چونکە سەرجەمیان یان گیرفانیان پڕ دەکەن، یان بەردێک دەخەنە سەر پڕۆژەى تائیفەگەریى ئەو وڵاتە. وا پێشنیارە کە لە تشرینی یەکەمى ساڵی 2021، (28)مین خولی هەڵبژاردنی پەرلەمانى لە عێراق ئەنجام بدرێ. گەرچى هەڵبژاردن پرۆسەیەکی سەرکەشانەیە بۆ ئەم قۆناغەى ئێستاى عێراق، بەڵام سازدانیشی لۆژیکێکى دژوارە، ئەویش بەهۆى چەند ڕەهەندێکەوە، ئەوانیش:

1. توندوتیژیى سیاسی بەرۆکی تەواوى وڵاتى گرتووە و جه‌نگى تیرۆر لەبەر دەرگه‌یە و لە کۆڵانەکانى پشتەوەیش کۆمەکى دەکرێت. خۆپیشانەدانەکانیش بەردەوامن، گەرچی هەندێکیان وەک بازاڕخستنەوە ده‌نێردرێنە سەرجادە تا له ‌نێوه‌ندییانه‌وه‌ داخوازیی هەندێ گرووپ بخرێنە ئەجێندای سیاسییەوە. یەک ساڵ ئەو مەسیرەیە بەردەوام بوو، بەڵام ئاکامێکی دژوارى چنگ خست و تا ئێستایش ئاییندەى لێڵە. هەر لەو نێوه‌نده‌یشەوە بوو، هەڵبژاردن کرایە یەکێک لە ڕەهەندەکانى داواکاریی گرووپەکانى ئەودیو خۆپیشاندەران، گەرنا خۆپیشاندەران، نە باسی هەڵبژاردنى پێشوەختەیان کرد و نە باسی گۆڕینی سیسته‌مى حوکمڕانی و نە بەرپاکردنى ململانێش لەگەڵ هەرێمی کوردستان. تەنیا ئەوەندە نەبێ کە، لەو نێوه‌نده‌وه‌ توانراوە تا هەنووکە کارەکانیان بەڕێ بکەن، بەڵام جارێ بۆ ئاکامەکانى پەلە نەکرێ باشه‌. ئەنجامدانى هەڵبژاردن لەو واقعە توندوتیژییەدا کارێکی دژوارە، چونکە لە تەواوى دونیاى دیموکراسیدا هەڵبژاردن لە زەمینەیەکی پڕئارامدا ئەنجام دەدرێ، بەڵام لە عێراقی هاوچەرخ بە پلەى سەد و هەشتا پێچەوانە، هەڵبژاردن بۆ مەبەستى لەبیربردنه‌وه‌ی تاوانە ئەنجامدراوەکانە دەرهەق بە گەلی عێراق و، تەنیا مەبەست پەردەپۆشکردنى قەیرانەکانى پێشوو و گەندەڵییەکانى خۆیانە کە ساڵانی پێشتر تا ئێستا لەگەڵ جەماوەرەکەیان لە گەمەیەکی بێئاکامدا بوون و بەردێکیان بۆ نەخستوونەتە سەر بەردێک.
2. کەڵەکەبوونى قەیرانەکان وڵاتى داغان کردووە و، تەواوى بوارەکانى تێ پەڕاندووە: سیاسی، ئابوورى، کۆمەڵایەتی، که‌لتوورى، تەندروستى، زانستى و...؛ بەو مانایەى بوارێک نەماوە لە وڵاتدا بە نموونەى پۆزەتیڤ بیگرى و دڵخۆشت بکات؛ بەڵام تەنیا ئەوەندە وەسفی وڵات بەسە کە پێشەنگ و یەکەمە لە دواى دواوە لە گەندەڵى و، پایتەختەکەیشی لەنێو نزیکەى سەدان شاردا بە مەترسیترین شار بۆ ژیان ئەژمار کراوە. هەڵبژاردنەکان بۆ لەبیربردنەوەى ئەو قەیرانانەیە نەک چانسێک بۆ ساڕێژبوون. ئەمەیش هۆکارێکی ترى دژوارە لەگەڵ دیموکراسییەت و لۆژیکێکى ناتەندروستە، چونکە هەمیشە زەمینەسازییەکى گونجاو و کەمتر لە قەیران بۆ هەڵبژاردن دەبێ بڕەخسێ؛ بەڵام لە عێراقی سەدەى بیست و یەک دواى سەد ساڵ لە دامەزراندنى دەوڵەت، جارێکی تر سادەترین وەزیفەى دەوڵەتدارى دێته‌وه‌ گۆڕێ.
3. هەرچەندە هۆتافکێشان بەرچاوى هەموومانى تەنیوە؛ گوتارە سیاسییە ئایدیاڵییەکان ئاسمانى تەنیوە، بەڵام ئەو لایەنانەى کە بەرەو هەڵبژاردن پێشڕەوى دەکەن، تا ئێستا لەسەر ڕێساکانى گەمە ڕێک نەکەوتوون و بەرەو قەدەرێکی خراپ وەڕێ کەوتوون و چارەنووسیش لێڵ.
4. دیموکراسییەت و دەوڵەتی یاساسەروەر، نیازێکی بێهوودەى عێراقییەکانى سەد ساڵەیە، بەڵام گرووپە مەزهەبییەکان ئەوەندەیان لەباردا نییە تا بهێڵن شین ببێ. پەراوێزخستنى دیموکراسییەت بەو حاڵەى ئێستایەوە، بۆتە مایەى چەقبەستنى سیاسی و بە گوتەى ئەفڵاتوون، بۆتە ئاشۆب و کەس ئەوى تر ناخوێنێتەوە؛ کاتێکیش کە گیر ده‌خۆن و تووشی كێشه‌یه‌ك ده‌بن، ڕقی خۆیان بە هەرێمی کوردستان و ئەزموونەکەى به‌تاڵ دەکەنەوە.

یاسا وەرزییەکانى هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکانى عێراق

یاساکانى هەڵبژاردن لەگەڵ قۆناغەکانى ئەجێنداى سیاسیی تائیفەگەریدا دەگۆڕێن نەک بۆ پڕکردنەوە و ساڕێژبوونى گرفتەکان و پێشکەشکردنى ئەدایه‌کی سیاسیی پەرلەمانیى باشتر. بۆ هەر خولێکی پەرلەمانیش یاساکە هەموار دەکرێتەوە. ئەمە سیماى پرۆسەى سیاسییە لە عێراق و لوبنان، هەر بۆیە ڕۆژ دواى ڕۆژ زۆرینەى ئەو وڵاتە (عێراق) زیاتر زاڵ دەبن و دەسەڵاتى قووڵ دروست دەکەن و ئەوانى تریش پەراوێز دەخەن. لە عێراقی دواى سەددام ئەو پرۆسەیە دەگوزەرێ، بەبێ ئەوەى هێزە سیاسییەکانى دواى سەددام توانیبێتیان لە که‌لتوورى دەسەڵاتی پێش خۆیان قوتاریان ببێ؛ تەنیا ئەوەندە نەبێ، کە دیموکراسییەت وەک میکانیزم بۆ شەرعییەتدان بۆ زیاتر زاڵبوونى زۆرینەیە، نەک نیازێکی تر و هەر ئەوەندەیش کاریان پێیەتى.

ئامانجە دژوارەکانى هەڵبژاردنی 2021

دەکرێت لەو ڕوانگەوە چەند ئامانجێک لەودیو پڕۆسەى هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکانى عێراق سەرنج بدەین، ئەوانیش:

1. پڕۆسەکە تەواوکەرى ئەوانەى پێش خۆیەتى و ئەجێندایەکی تائیفەگەرى و مەزهەبیی بێگومانى لەپشتە.
2. پەرتکردنى بونیادی سیاسیی عێراق، تا بەهایەک بۆ پرۆسەکە نەمێنێتەوە. لە ئاکامیشدا مەرجەع و حزبە سیاسییە زەبەلاحەکان ئاڕاستەى دیاردەى سیاسی دەکەن و ئەوانیش لەو پەراوێزەدا شەرعییەتى پێ دەدەن. بۆ نموونە لە ساڵى 2005 (6655 پاڵێوراو، 307 حزبی سیاسی، 19 هاوپەیمانى)؛ لە ساڵى 2010 (6281 پاڵێوراو، 167 حزبی سیاسی، 12 هاوپەیمانى)؛ لە ساڵى 2014 (9039 پاڵێوراو، 277 حزبی سیاسی، 20 هاوپەیمانى)؛ لە ساڵى 2018 (7367 پاڵێوراو، 320 حزبی سیاسی، 27 هاوپەیمانی)؛ بەڵام لە بەرامبەردا ڕێژەى بەشداربوون 76.6% لە ساڵى 2005وە، دابەزی بۆ 44.52% لە ساڵى 2018. ئەوەندەى تا ئێستایش باس دەکرێ بۆ هەڵبژاردنە پەرلەمانییەکانى تشرینی یەکەمی 2021، نزیکەى 430 حزبی سیاسی بە نیازى بەشداریى پرۆسەکەن و، ململانێکان لەسەر ئاستى حزبە سیاسییەکان توند دەبنەوە، چونکە هەوڵەکان بۆ بەدەستهێنانى کورسی، لەسەر ئاستى بازنەى بچووکن نەک پارێزگا.
3. هەوڵدان بۆ دروستبوونى مەرجەعی سیاسیی نوێ، چ لەسەر ئاستى تائیفەگەرى کە موقتەدا سەدر بۆ شیعەکانى دەخوازێ، تا هەنووکە قسەى کۆتاییی هاوکێشە سیاسییەکان تا ڕاددەیەکی زۆر و یەکلاکەرەوە لاى ئەوە و خۆى بە چەقی سەنگی سیاسیی بونیادی سیاسیی شیعە ئەزانێ و، چ لەسەر ئاستى کوردیش کە ئەو هەوڵە هەیە. ئەوەندەى کە تایبەتە بۆ شیعەکان، ئەگەرى زۆرترە وەک لە کورد. نەک هەر ئەوەندە بەڵکوو سیسته‌مى هەڵبژاردنى ئەوجارە زیاتر لە جاران مەجەعی سیاسی دێنێتەوە بۆ لاى هەر دوو حزبى سەرەکیی کوردی کە "پارتى دیموکراتی کوردستان" و "یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان"ن؛ ئەویش بەهۆى پەرتبوونى دەنگى لایەنەکانە لە نێوه‌ندى پەرتبوونى بازنەکانى دەنگدان بۆ ژمارەى زیاتر. گومانیش لەوەدا نییە کە چانسی پارتی دیموکراتی کوردستان لەو نێوەندەدا زۆرترە، لەسەر هەر سێ ئاستى پارێزگاى هەولێر و دهۆک و مووسڵ.
4. گچکەکردنەوەى لایەنە سیاسییە کوردی و سوننەکان. ئەمە بەبەردەوامی ئامانجی سەرەکیی یاساکانى هەڵبژاردن بوون لە عێراقدا و کورد و سوننەیش بەناچارى پێی ڕازی بوون و جار دواى جار کورسی و نوێنەرایەتییان لە پەرلەمان و دامەزراوەکان کەمتر بۆتەوە. خۆ ئەگەر وڵات یەک بازنەى هەڵبژاردن بوایە، ئەوا کورد و سوننە نزیکەى 40%ی کورسییەکانى پەرلەمانیان دەبوو؛ بەڵام ئێستا زۆر لەوە کەمترە. کوردیش لەو جۆرە سیسته‌مى هەڵبژاردنە زەرەرى زۆرى پێ گەیشتووە، ئەویش لە دوو ڕەهەندەوە: ڕەهەندى ناوچە جێناکۆکەکان کە کورد تەنیا لە هەڵبژاردنەکانى ساڵی 2010، زیاتر لە 137 هەزار دەنگى بەفیڕۆ چوو و ئەژمار نەکران. ڕەهەندى دووەم، ڕێژەى بەشداریکردنى هاووڵاتیان، بەوەى کە هەمیشه‌ ڕێژەى بەشدارى لە سێ پارێزگاکەى هەرێم، لە شارەکانى ترى عێراق زیاترە؛ هەندێ جار کورسییەک لە شارى سلێمانى، بەرامبەر بە زیاتر لە 50 هەزار دەنگە بەڵام لە پارێزگایەکى باشوورى عێراق 15 بۆ 20 هەزار دەنگ دەبێ.
5. دروستکردنى زەمینەیەکی سیاسیی گونجاو بۆ گۆڕینی سیسته‌مى حوکمڕانی، کە دواتر لە لەسەر ئاستى پەرلەمان ڕەنگ دەداتەوە و کار لەسەر پره‌نسیپى زۆرینەى دیموکراسی دەکەن لە پرۆسەى دروستکردنى بڕیاردا و پەراوێزخستنى تەواوى کەمە نەتەوایەتییەکان و دوورکەوتنەوە لە پره‌نسیپی تەوافوق و هاوسەنگی و شەراکەت. ئەمەیش داخوازیى خۆپیشاندەران نەبوو، ئەوەندەى ڕەهەندێکی ئەجێنداى تائیفەگەریى مەزهەبی بوو. لە لایەکی تریشەوە لێکدانەوەیەکی نێگەتیڤانەى تر هەیە بۆ خودی خۆپیشاندانەکان؛ ئەویش ئەوەیە بۆ هەڵتەکاندنى بونیادی سیاسیی تەوافوقیی عێراق و چەسپاندنى ئەجێنداى نوێی مەزهەبگەری، لایەنە سەرەکییەکان ئه‌و کارەیان كردبێ و هەر خۆیشیان ناردیاننەوە بۆ ماڵەوە؛ تا لەو نێوه‌نده‌وە تەواوى سیسته‌م و دەستوور و دامەزراوە و سیسته‌مى کۆنترۆڵى وڵات و پەیوەندییەکان، بە ناوى داخوازیی جەماوەرەوە داڕێژنەوە؛ ئەو کارەیشیان تا هەنووکە بۆیان چووه‌ته‌ سەر.
6. کۆنتڕۆڵکردنى بونیادی سیاسیی شیعی، لە نێوه‌ندى زیاتر بەچەقبوون لاى هەندێ حزبی سیاسیی زەبەلاحی شیعی، تا بتوانن لە ڕێگه‌یه‌وە کۆنترۆڵی دۆزە سیاسییەکە بکەن و گۆڕانکارییە چارەنووسساز، یان نەخوازراوەکان ئاڕاستە بکەن، به‌تایبەت لە ڕووى هێز و بڕیارى سیاسییەوە. ئەمەیش ئەگەر بە حزبەکان کرا، یان لە ڕێگەى بنیاتنانى هاوپەیمانى؛ هەروەک چۆن هادی عامری توانیى زیاتر لە 18 گرووپی چەکدار لە هاوپەیمانیى فەتحدا کۆ بکاتەوە و لە بەرەنجامیشدا نزیکەى 47 کورسیی پەرلەمانیى چنگ کەوت و دووەمى سەر ئاستى عێراق بوو لە هەڵبرادنەکانى ساڵی 2018. کەواتە بەو پێیە بێ، لە 14%ی نوێنەرانى پەرلەمانى عێراق، نوێنەرایه‌تیى گرووپە چەکدارەکان دەکەن و چەندان وەزیر و بەرپرسیشیان لەناو حکوومەت هەیە، نەک خەڵکی سڤیل. تەنانەت لایەنە شیعەکانیش خۆیان ڕۆڵێکی سەرەکییان پێ داون؛ هەروەک چۆن لە دانوستانەکانى نێوان هەرێم و بەغدا قسەى کۆتایی بۆ هادی عامری لەو باریەوە بەجێ هێڵراوە؛ هادی عامریش واتە گرووپە چەکدارەکان کە لە حەشدی شیعیدا بەرجەستە بوون.
7. قەڵەمڕەوى لایەنە شیعییەکان بۆ هەندێ ناوچە کە پێشتر پێی نەگەیشتبوون یان لە نێوه‌ندى سیسته‌مى هەڵبژاردنەکانى پێشوو هیچ ئاکامێکى ئەوتۆیان چنگ نەدەکەوت، ئێستا بەهۆى بچووکیى بازنەى هەڵبژاردن ئەو چانسە بۆیان زیاترە، به‌تایبەت لە ناوچەکانى کەرکووک و مووسڵ و بەغدا و ئەنبار و سامەڕا و تا ڕاددەیەکیش سلێمانى. بەمەیش ئەو نەخشە کلاسیکەى جارانی لایەنە شیعەکان بەرفراوانتر دەبێت؛ هەر ئاواش، دەبێتە بیانوویەکى ترى جوگرافیای نفووز و ژماردەیی و ڕەهەندى زۆرینەى باڵادەست لە وڵاتدا. ئەو ژینگە ئاسایشییەى کە ئەم جارە بۆ خۆیان ڕەخساندووە، لە هەموو ساتێکی تر گونجاوترە و دەتوانن لەو ڕوانگەیەوە تەحەکوم لە زۆربەى هاوکێشە ئاسایشى و سیاسییەکانى وڵات بکەن، به‌تایبەت لە ئەنبار و مووسڵ و کەرکووک.
8. دواى چنینەوەى بەرەنجامەکانى هەڵبژاردن، ئەوکات کار لەسەر پره‌نسیپى زۆرینە دەکرێ. گەرچى دواهەمین قۆناغی پره‌نسیپی تەوافوق لە خولی داهاتوودا تەنیا لە دابەشکردنى هەندێ پۆستدا خۆى دەبینێتەوە، وەک سەرۆککۆمار، سەرۆکى ئەنجومەنى وەزیران و سەرۆکی پەرلەمان و هەندێ وەزارەت، بەڵام تەواوى جومگەکانى دەسەڵات لەژێر ڕکێفی خۆیاندا دەبێت و شەرعییەتیش لە پەرلەمانەوە دەردەچێ کە لەسەر بنەماى پره‌نسیپى زۆرینە بڕیارەکان دەدرێن. لەو حاڵەدا کەمە نەتەوایەتییەکان و تایبەت کورد، دوورەپەرێز دەخەن و لە پڕۆسەى دروستکردنى بڕیارى ڕاستەقینە لە وڵاتدا بەشداریى پێ ناکەن.
9. دەرچوواندنى ئەو لایەنانەى کە زیاتر کاریگەریى ئێرانیان لەسەرە. بەمەیش پرۆسەى دروستکردنی بڕیار لە داهاتوودا لە پەرلەمانى عێراقی، بەتەواوى تەواوکەرى مەوداى ستراتیژییەتى ئێرانی دەبێ لە ناوچەکەدا.

دووەم: ئاستەنگەکانى پڕۆسەى هەڵبژاردن

لەسەر ئاستى هەڵمەتەکان

ئەو ئاستەنگانەى کە لەسەر ئاستى هەڵمەتەکان ڕووبەڕووى پڕۆسەکە دەبنەوە، دەکرێ لە چەند بوارێکدا کورت بکرێنەوە، ئەوانیش:

1. تەحەکومکردن لە هاوکێشە سیاسی و ئەمنییەکانى چەندان ناوچە کە پانتاییی نفووزى خۆیانى تێدا لاوازە، ئەویش ‌بەمه‌به‌ستی کەمبەهاکردنى پڕۆسەکە و لەکەدارکردنى و دواتریش تانەلێدان و لە ئاکامیشدا لەباربردنى چەندان سندووقی دەنگدان؛ ئەویش لە ڕێگەى هێزەکانى حەشدى شیعی کە بێجگە لە هەرێمی کوردستان، لە تەواوى وڵات بارەگا و نفووزیان هه‌یه‌ و هەندێ جاریش خۆیان خاوەنى لیستی هەڵبژاردنن.
2. تانەدان لە لیستى تۆمارى هەندێ ناوچە، بۆ کەمکردنەوەى بەها و نفووزى هەندێ لایەنى تر، به‌تایبەت لە پارێزگا سوننەمەزهەبەکان و کەرکووک و هەندێ ناوچەى دیالەى کوردنشین؛ تا لەو ڕێگەیەوە پانتاییی جوگرافیای نفووزى سوننە و کورد، هەرچى زووە بەرتەسکتر بکرێتەوە.
3. بوارنەدان بە میدیا بۆ ڕووپۆشکردنى هەندێ چالاکی و هەڵمەتى هەڵبژاردن، به‌تایبەت لە مووسڵ و کەرکووک؛ یەکەمیان دەرهەق بە گەورەترین پانتاییی نفووزى سوننە و دووەمیش دەرهەق بە مێژووییترین پرسی دژوارى کورد کە کەرکووکە، ئەویش هەوڵدانە بۆ دەرچوواندنى 1- 3 نوێنەرى پەرلەمان بە ڕەوتی سیاسیی شیعە لەو شارەدا. بەمەیش کایە دژوارەکە لەو شارەدا، لە سوننەوە دەگۆڕێ بۆ شیعە و کورد. کەواتە سوننە لە دوو بوارى سەرەکیدا زەرەرمەند دەبێت.

لەسەر ئاستى بەرەنجامەکان

دەکرێ لەو ڕەهەندەدا ئاماژە بە چەند ئاکامێک بکەین، لەوانەیش:

1. بەهۆى جەنجاڵی و زۆریى بازنەکانى هەڵبژاردنەوە و جیاکردنەوەى دەنگەکان، زۆرتر لە جارانی پێدەچێ؛ ئەمەیش بوارى دەستکاریى دەنگەکان دێنێته‌ ئاراوە و گومان لاى حزبە سیاسییەکان، به‌تایبەت بچووکەکان زیاتر دروست دەکات؛ حزبە گەورەکانیش زیاتر وەخۆیان دێن. ئەمەیش جۆرێک لە دژوارى و ناسەقامگیری دێنێتە ئاراوە و ئەگەر حیکمەتى لایەنەکان نەبێت، تێکچوونى ڕەوشەکە بەدوور نازانرێ، بەتایبەت لە نێوان حزبە سیاسییە گەورەکانى شیعە و کورد و سوننە و شیعە لە ناوچە جێناکۆکەکان و پارتى و یەکێتى لەو بازنانەى کە تێکەڵکێشن لە نێوان هەر دوو زۆنى نفووزیان.
2. کێ کوتلەى گەورەترینە، ئەمە سەرلەنوێ گرفت دروست دەکاتەوە. ئایا ئەو کوتلەیەیە کە پێش هەڵبژاردن لە کۆمیسیۆن تۆمار کراوە یان ئەوەیە کە لە پەرلەمان دواى بەرەنجامەکان پێک دێ؟ لەو بارەیەوە دوو هەڵوێستی یاساییی دژوار هەن: یەکەمیان ئەوەیە کە لە دەستووردا بەڕوونى دیاری کراوە کە کوتلەى گەورە ئەوەیە کە لە هەڵبژاردندا زۆرترین دەنگى بەدەست هێناوە، نەک پێکهێنانى لە پەرلەماندا. دووەمیان، ڕای دادگه‌ى دەستووریى فیدراڵییە کە باس لەوە دەکات کوتلەى گەورە ئەوەیە کە لە پەرلەمان پێک دێ، نەک ئەوەى کە زۆرترین دەنگەکانى بەچنگ خستووە. ئەم گرفتە زیاتر حزبە سیاسییە شیعییە گەورەکان دەگرێتەوە نەک کورد و سوننە؛ هەر بۆیە لە ئێستاوە "ڕەوتى سەدر" باس لە ڕاى یەکەم دەکەن، بەڵام دەوڵەتی یاسا باس لە ڕاى دووەم دەکەن؛ بەمەیش لە لایەک گرفتى یاسایی دێتە ئاراوە و جارێکی تر دادگه‌ى دەستووریى فیدراڵی ناتوانێ سەیری بکاتەوە، لە لایەکی ترەوە ململانێی سیاسی گەرمتر دەکات و ناسەقامگیری تەشەنە دەکات. بەڵام لەسەروو هەموویانەوه‌ دادگه‌ى دەستوورى دەخاتە ژێر پرسیارەوە، بۆ ئەو بابەتە و چەندان بابەتى تر؛ وەک بڕیارى سەبارەت بە ڕیفراندۆمى گەلی کوردستان.
3. کێ بەرەنجامەکانى هەڵبژاردن پەسەند دەکات، ئەمە گرفتێکی یاسایییە. دواتر ململانێیەکى سیاسی بەدواى خۆیدا دێنێ، چونکە ئێستا دادگه‌ى دەستووریى فیدراڵی دوو ئەندامى کەمە، ئایا پەرلەمان دیارییان دەکات یان ئەنجومەنى وەزیران؟ ئەو سیناریۆیەى لە ئارادایە، تێپەڕاندنییەتى بە یەکێ لەم دوو شێوازه‌: ئەگەر لەلایەن ئەنجومەنى وەزیرانەوە دیاری کران، ئەوا پێدەچێ بە تەوافوق بێت، بەڵام ئەگەر لە ڕێگەى پەرلەمانەوە بوو و دوو ناوەکە دیاری نەکرابوون، بە لۆژیکی زۆرینە و بێ ڕەچاوکردنى ئەوانى تر تێی دەپەڕێنن.

سێیەم: پارسەنگی هەڵبژاردن

لەسەر ئاستى کارى سیاسی

بۆ ئەم ڕەهەندە دەکرێ جەخت لەسەر چەند پێشبینییەک بکەینەوە:

1. ئەو سیسته‌مى هەڵبژاردن و پڕۆسەى دەنگدان و ئەژمارکردنەى کەوا بڕیارە پیادە بکرێ، دیاردەى کارى سیاسی پەرت دەکات و ژمارەى حزبەکان زێتر دەبن، بەبێ ئەوەى هیچ کاریگەرییەکى ئەوتۆیان لەسەر پڕۆسەى یاسادانان و دروستکردنی بڕیار هەبێ و، بەهایەک بۆ مەرجەعییەتى سیاسی نامێنێ، به‌تایبەت لەنێو ڕەوتى سوننە بە پلەى یەکەم و، شیعە بە پلەى دووەم، چونکە لە ئاکامدا مەرجەعیبەتێکى مەزهەبی و سیاسی پێکیانەوە دەبەستێتەوە و تەحەکوم دەکات. بە پلەى سێیەمیش کورد بەڵام بۆ ئەمیش کەمتر. گەرچى لە ئاییندەدا گرفتەکە لە نێوان پارتى دیموکرات و یەکێتیى نیشتمانى زێتر دەبێ، چونکە زۆربەى کورسییەکان لەلایەن ئەوانەوە دەچنرێتەوە. ئەمەیش زۆربەى جار گرفتەکە لەلایەن هەردوو لاوە سەختتر دەکات و بە جیاگوتاری و جیاهەڵوێستیى نیشتمانیى کوردستانییەوە لە هەرێمی کوردستان و بەغدا بەدیارتر دەکەوێتەوە. ئەمەیش پێویستیى بە شەراکەتێکی ستراتیژیى نوێیە لەپێناو قۆناغە نیشتمانییە کوردستانییەکە لە نێوان هەردوو لادا.
2. هەروەک چۆن بونیادی سیاسی پەرت دەکات، دواى پڕۆسەکە زەمینەیەکی سیاسیی گونجاو بۆ سیاسەتى "پەرت کە و زاڵ بە" لەلایەن زۆرینەوە دێتە ئاراوە. ئەمەیش لەبەر ناتەبایی و نەبوونى هەماهەنگیى کەمە ئیتنییەکانى تر لەنێو خۆیاندا، ڕوانگەیەکی گونجاو بۆ مامەڵەکردنى تاکلایەنانەى ڕەوتی زۆرینە لەگەڵیان دەرەخسێنێ.
3. دابەزاندنى پڕۆسەى ململانێ لە نێوان حزبە گەورەکان و هەردوو مەزهەب و کورد بۆ بازنە بچووکەکان. ئەمەیش زەمینە بۆ زۆرینە خۆش دەکات كه‌ لەجیاتی ئەوەى خۆى بە ململانێوە خەریک بکات، بوار بۆ جێبەجێکردنى ئەجێندا مەزهەبییەکەى زێتر دەبێت؛ هەمووان دەکەونە ململانێ لەگەڵ یەکتر؛ هەمووان بۆ دەستکەوتنى پۆست و پێگە لەگەڵ ڕەوتى زۆرینە لە پێشبڕکێدا دەبن.
4. پڕۆسەکە درزی ناکۆکى و ململانێکان زێتر دەکات و، لایەنەکان زۆرتر لە یەکتر دوور دەخاتەوە. ئەمەیش زەمینەسازی بۆ دوو فاکتەر خۆش دەکات؛ یان ئەوەتا وڵات بەرەو جەنگى ناوخۆ سەر دەنێ، یان ئەوەتا دەبێتە زەمینەیەک بۆ بەدرەکەوتنى دەسەڵاتێکی دیکتاتۆریى نوێ لە عێراق بە ناوى مەزهەبگەرى لەسەر شێوەى ئێران.
5. سیماى ململانێکانى کارى سیاسی دواى پڕۆسەکە، لەسەر ئاستى پارێزگا و ناوچە بچووکەکان دەبن نەک فیدراڵ. بەمەیش ئەو هاوکێشە سیاسییە تائیفەگەرییە قووڵتر دەبێتەوە و هەمووان هەوڵى بەچنگخستنى نفووز دەدەن لە ڕووى سیاسی و هێزەوە، بەڵام لە هەمان کاتدا هەمووان ڕایەڵەیەکیان لەگەڵ دەسەڵاتى زۆرینە و حکوومەتى مەرکەزى دەبێت.
6. سیماى حزبە سیاسییەکان زیاتر تائیفەگەرى و ناوچەیی دەبن؛ بە جۆرێک هەر گرووپێک هەوڵی بوون بە خاوەن حزبی سیاسی دەدات و، حزبەکان دەبنە ڕووکارى تائیفەگەرى لەوەى ئێستا زیاتر. هەر ئەو حزبانەیش لە هەوڵدا دەبن کە ببنە خاوەن هێزی خۆیان، هەروەک چۆن ئێستا ئەو حاڵە لەناو گرووپە شیعەکاندا هەیە و هەندێ جار بە زیاتر لە 82 گرووپ مەزەندە دەکرێ، لەناویشیاندا نزیکەى 36 گرووپیان چەکدارن و زیاتر لە 60 گرووپیشیان سەر بە ئێرانن و بەشێکن لە بوارى زیندووى ستراتیژیى ئێران. هەر ئەوانیش بوون کە لە ڕێگەى هاوپەیمانیى فەتحەوە بە سەرۆکایەتیى هادی عامرى، بوونە خاوەنى 47 کورسی لە پەرلەمانى عێراق.
7. هەوڵدان بۆ پشتنەبەستن بە نفووزى کورد لە کارى سیاسیدا، وەک کارتێکی یەکلاکەرەوە بۆ هاوکێشە ئاڵۆزەکانى عێراق. هەر لەو نێوه‌نده‌یشه‌وه‌ بوو کە جێگرى پەرلەمانى عێراق بەگوێی سەرکردایەتیى کوردی دادا، کە خۆی سەر بە ڕەوتى سەدرە؛ بەوەى چیتر ڕەوتى شیعە پێویستیى بە هاوپەیمانێتی لەگەڵ کورد نییە. ئەمەیش ڕەهەندێکی ترى ململانێ بۆ کورد لەسەر هەر سێ ئاستى شەقام و حکوومەت و پەرلەمان زیاد دەکات، چونکە ئاماژەکان باس لەوە دەکەن ئەگەرى ڕێژەى دەنگى زۆریان هەیە (سەدرییەکان)، کە دەتوانن دواتر ئاڕاستەى هەر سێ ئاستەکە بکەن.
8. گۆڕینی سیسته‌مى دەنگدان لە ڕێژەیییەوە بۆ زۆرینەى سادە قەیرانەکان قووڵتر دەکاتەوە، چونکە لە لایه‌ک بونیادی سیاسی تەواو پەرت دەکات و، لە لایەکی تریشەوە بە جۆرێک زۆرینە و کەمینە دێنێتە ئاراوە کە چارەسەرى گرفتەکان ئاسان نەبێ و، دوور نییە عێراق بگێڕێتەوە بۆ چوارگۆشەى سەرەتاى ململانێکان و شەپۆلی توندوتیژى تەشەنە بسێنێتەوە، چونکە ئەوەى کە کەمینەکان لە واقعدا بۆیان نەلوێ و زۆرینەیش فەرامۆشیان بکات، پەنا بۆ کۆسپدروستکردن و بەزمنانەوە دەبەن و جارێکی تریش داعش دەبێتەوە بە مەترسییەکى گەورە.
9. کەمینە سیاسی و نەتەوەیی و ئیتنییەکان، پێدەچێ کورسییەکانیان لە پەرلەمان لەدەست بدەن؛ بەمەیش بەهایان نامێنێ. بەڵام لە لایەکی ترەوە دوور نییە ببنە ئاماژە و کۆتەرەى ئاگرێکی بڵێسەدار بۆ جەنگێکى ناوخۆ، چونکە نایانەوێ لەوە زیاتر زەرەرمەند ببن و، هەر یەکەیشیان درێژکراوەى ستراتیژییەتى دەوڵەتێکی دراوسێن؛ یان دوور نییە هێزێکی نێودەوڵەتی پشتیوانییان لێ بکات.
10. بەهۆى ئەو دژوارییەى کە لەسەر ئاستى کارى سیاسی دروست دەبێ، وڵات دوچارى گازەندە و دەستێوەردانی زیاترى نێودەوڵەتی دەبێت. لەو نێوه‌نده‌وە چەند گوشارەکان لەسەر ئێران زیاد ببن، ئەوەندە دۆزەکە لە عێراق توندتر دەبێتەوە.
11. تەبایی و هەماهەنگى لە نێوان کەمە نەتەوایەتییەکان بەهۆى پڕۆسەکەوە کەمتر دەکاتەوە و هەر یەکەو بایەخ بە حاڵی خۆى دەدات؛ لە لایەک بۆ مانەوە و لە لایەکی تریش بۆ بەشدارى و دەستکەوتى سیاسی. بەمەیش تا دێ، مەرکەز پتەوتر دەبێت؛ هەروەک چۆن کەمە نەتەوایەتییەکانى ئێران لەگەڵ حکوومەتى مەرکەزیى ئەو وڵاتە لەو حاڵەتەدان و تا ئێستا برەویان پەیدا نەکردۆتەوە. هەر بۆیە کەمینەکان لەو حاڵەتەدا زیاتر لە جاران هەست بەتەنیایی و پەراوێزخستن دەکەن.
12. ئەو دژوارییە لە کارى سیاسی، نەک هه‌ر نێوانی مەزهەبە جوداکان قووڵ دەکاتەوە، بە هەمان شێوەیش دەپەڕێتە ناو خودی ماڵی تائیفەکان و لایەنەکان و، جۆرێک لە ناهاوسەنگى و نەگونجان لەناو ئەو بازنە خودییەدا دێنێتە ئاراوە.

لەسەر ئاستى دامەزراوە و هەماهەنگیى نیشتمانى

هەماهەنگیى نیشتمانى بۆ نزمترین ئاستى دادەبەزێ؛ ئەمەیش وڵات دوچارى دۆخێکی ناهەموار دەکاتەوە و قەیرانە هەمەچەشنەکان زۆرتر دەبن و چارەسەکانیش ناوازە، بەڵام یەکێک لە ڕوخسارەکانى ئەو لەرزۆکییە لە چەند ڕەهەندێکدا خۆى دەبینێتەوە، ئەوانیش:

1. گەرچى پەرلەمان چەندان لیستى براوە بەخۆیەوە دەبینێ، بەڵام ئەو فرەلیستییە پەرتییە، نابێتە مایەى پێکهێنانى حکوومەت لە کاتێکی ئاساییدا، بەڵکوو دەبێتەوە مایەى دواکەوتنى و ململانێی دژوار و ناسەقامگیرى و گوشارى لایەنەکان بۆ سەر یەکترى.
2. هیچ جۆرە هاوسەنگییەک لە پێکهاتەى پەرلەمانیدا بەدی ناکرێت؛ هەر لەسەر ئەو پره‌نسیپەى زۆرینە حکوومەت پێک دێ و پڕۆسەى یاساداڕشتن بەردەوام دەبێت، بەبێ گوێدانە ئەوانى تر و تێپەڕاندنى یاساکان بەو شیێوەیەى کە دەیخوازن.
3. ئەوانەى لە پەرلەمانن خاوەنى میلیشیان؛ لە لایەک تەحەکوم بە پڕۆسەى یاساداڕشتنەوە دەکەن، لە لایەکی تریشەوە گوشار و تەحەکوم بە واقعی سیاسی لە دەرەوەى پەرلەمان؛ حکوومەتیش لە توانایدا نییە بەرەنگارى ئەو ڕەوتانە ببێتەوە. ئەودەم حکوومەت بۆ دەسەڵاتى یاسادانان، شوێنکەوتەیەکی ناتەندروست دەبێت. ئەمەیش سیناریۆیەک دێنێتە ئاراوە کە پڕیەتى لە مەترسی، ئەویش پاشکەوتنى ڕۆڵی دامەزراوەکان و برەودان بە نفووزی میلیشیاکان.
4. پڕۆسەى یاسادانان، وه‌كوو خولی پێشوو، بەدەست ئەندامانى پەرلەمان نابێ و، ئەندامانى پەرلەمان کەمترین ڕۆڵیان دەبێت لە دانانى یاسا، بەڵکوو زۆربەى پڕۆژەیاساکان لە حکوومەتەوە دێن بۆ پەرلەمان؛ بۆ نموونە 89.5%ی تەواوى پڕۆژەیاساکانى پەرلەمان لەلایەن دەسەڵاتى ڕاپەڕاندنەوە ئاڕاستەى پەرلەمان کراون؛ واتە خودی پەرلەمانێکی 329 ئەندامى، تەنیا لە ماوەى چوار ساڵدا 10.5%ی پڕۆژەیاساکانى بەخۆڕسک لەلایەن خۆیەوە ساز داوە. هەر بۆیە لە خولی داهاتوودا بڕیارى سەرەتا و کۆتایی لاى سەرکردە سیاسییەکانە، نەک نوێنەرانى گەل کە لە پڕۆسەى هەڵبژاردندا هەڵبژێردراون.
5. پەرلەمان دەبێتە زەمینەیەکى دامەزراوەیی بۆ ململانێکانى هێزە سیاسییە گەورەکان کە زۆرترین کورسیی پەرلەمانیان هەیە، چونکە حزبە سیاسییە گەورەکان بەتەواوى بەسەر پەرلەماندا زاڵ دەبن. ئەو حاڵەتەیش پڕۆسەى یاساداڕشتن تا ڕاددەیەکى زۆر خاو دەکاتەوە و چەقبەستووى دەکات، چونکە لایەنەکان وا بەئاسانی ناگەنە ئاکام و، تەواوى پڕۆژەى یاسادانان وابەستەى بەرژەوەندییە تایبەتەکانى ئەو حزبە سیاسییە گەورانە دەبێتەوە، به‌تایبەت ڕەوتە شیعییەکان.
6. سنوور و شێوازى کارکردن لە نێوان حکوومەت و پەرلەمان لێڵە و زۆر بەئاسانی و بەبەردەوامى دەبەزێندرێ. هەر لەو نێوه‌نده‌وە پێشێلکردنى دەستوور لەوەى ئێستا زۆرتر دەبێ، ئەویش بۆ دروستکردنى قەیرانێک کە لە ناواخندا دەدرێتە ئەستۆى خراپیی سیسته‌مى سیاسی و دەستوور، ئەویش بۆ زەمینەسازکردن بۆ گۆڕینى هەردووکیان.
7. پەرلەمان دەبێتە مەتەرێزى هێرشکردن و تۆمەتبارکردنى حکوومەتى هەرێم و هاندانى حکوومەت بۆ دژایه‌تیی هەرێمی کوردستان و بەهانەپێگرتنى، ئەگەرچی ڕێككەوتنیش له‌سه‌ر بوودجەى 2021 بكرێ؛ چونکە بونیادی هاوکێشەکە لەسەر بنكۆڵكردنی حکوومەتى هەرێم داڕێژراوە. هەر بۆیە هەر ڕێکكەوتنێکیش بکرێ، لەرزۆک دەبێ و گرەنتیى تا مانگى حوزەیران نابێ، چونکە تا لە وادەى هەڵبژاردن نزیک ببینەوە بەهانە و هێرش و تۆمەتەکان بۆ سەر هەرێمی کوردستان زێتر دەبن.
8. لە قۆناغی داهاتوودا ئەوەندەى دامەزراوەکانى وڵات بە ململانێوە خەریک دەبن، ئەوەندە بە گەشەپێدانەوە نا، چونکە ئەوەندەى بۆ ڕەوتەکەى خۆى کار دەکا، ئەوەندە وڵاتى لا گرنگ نییە. هەر بۆیە ڕۆژ لە دواى ڕۆژ قەیرانە ئابوورى و تەندروستى و قەرزەکانى سەر حکوومەت و ناهەمواریى ئاسایش و زۆربوونى هەژارى و هەڵاوسان، زۆرتر دەبن.
9. ئەو حکوومەتەى لەو واقعەوە سەر هەڵدەدا، حکوومەتێکی ئیئتلافیی لەرزۆکە و لە نێوه‌ندى زۆرینەیەکى دروستکراوەوە دێتە ئاراوە و وا بەئاسانی ناتوانێ بڕیار بدات و، لە بەرامبەریشیدا هیچ ئۆپۆزیسیۆنێکی کارا نابێ و ناتوانێ کارى باش ئەنجام بدات. لە ئاکامیشدا گوشاری لایەنەکان و گازەندە و کشانەوە لە حکوومەت و ئەنجامدانى هەڵبژاردنى پێشوەختە سەرلەنوێ دێتە گۆڕێ.

لێرەدا بابەتێک باسکردنى بەگرنگ دەمێنێتەوە ئەویش ئەوەیە؛ ئایا کورد لەو واقعە جەنجاڵ و لەرزۆک و پەرتەوازە و تائیفەگەرییە، دەبێ پەنا بۆ کام ستراتیژییەتی نەتەوەیی و نیشتمانى ببات؟ ئەمە پرسیارێکە دەبێ سەرکردایەتیى کورد ڕووبەڕووى خۆى بکاتەوە؛ چونکە تەواوى ئاماژەکان لە نێوه‌ندییه‌وه‌ ئیجابی نین، ئەگەر هاوکێشەکان لەوەى ئێستا بۆ یەکێکى ترى بەسوود بۆ کورد قڵپ نەبنەوە... ... بە هیوای قڵپبوونەوە.