د. سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

ململانێ لەسەر هەژموون و بەرژەوەندى

ئەم دوو ڕەهەندەى ململانێ، بۆ پرسی نەتەوەییی کورد و پرۆسەى سیاسی و دیموکراسیی هەرێم دژوارن و سوودمەند نابێت لێیان. بەڵام ئەوەى دەگوزەرێ، دۆخێکی نوێ نییە؛ ئەوە ڕوخسارى پرۆسەى سیاسییە لە کوردستانی عێراق. 60 ساڵ لەمەوپێش هەمان ناکۆکی و دووبەرەکى هەبوون و، دیمەنێکی سەیر نییە لە شانۆى سیاسیی کوردیدا؛ لەلایەن جەماوەرەوە پێشبینیکراوە. وەک چۆن ڕێککەوتنە ئازارشکێنەکانیش هەر چاوەڕوانکراون، هەر ئاواش هیوابەخش نین، چونکە سەرلەنوێ تێڕا دەچینەوە خاڵی دەسپێک. تا هەنووکە شتێک نییە پێی بگوترێ چارەسەرى ناکۆکییەکانى نێوان یەکێتى و پارتى، بەڵام پرۆسەیەکی بەردەوامى بەهەدەردانى وزەى خەباتی گەلی کوردە لەو نێوەندەدا. ئەوەندەى لە سامان و وزەى سەرچاوەى مرۆیی بۆ ئەو دووبەرەکییە خەرج کراوە، ئەوەندە بۆ بنیاتنان و بەرەوپێشبردنى پرسەکە نەکراوە، چونکە پرسەکە پێویستیى بە یەکڕیزییە و ئەوەندە خەرجیشی نەدەویست؛ بەڵام دەستکەوتەکانى زێتر دەبوون.

پرسیار لەوە نەماوە کە بگوترێ: ئایا ناکۆکییەکانى یەکێتى و پارتى چین؟ بەڵکوو پرسیار لەوەدایە: ئایا یەکێتى و پارتى لەسەر چی ناکۆک نین؟ وەڵامی پرسیارى یەکەم زۆر ئاسانترە لەوەى دووەم. ئەوەى کە تا ئێستا کراوە هەموویان خراپ نین، بەڵام لەقەدەر دەرفەتەکان دەتوانین بڵێین بەهۆى ناکۆکییەکانەوە دەستکەوتەکانى کەمن. هیچ گەشبینییەک نییە بۆ چارەسەرى ناکۆکییەکانى یەکێتى و پارتى و سەرهەڵنەدانەوەیان جارێکی تر، چونکە ئەوەى کراوە، ڕێککەوتنى تەکتیکین نەک پەیماننامەى ستراتیژى. ئەو هەوڵەى کە لە نێوان "سەرۆک بارزانى" و "مام جەلال"دا هەبوو لە چوارچێوەى ڕێککەوتننامەى ستراتیژیى نێوانیان، دواى کۆچی دواییی مام جەلال، نەما و، یەکێتیى نیشتمانى پێوەى پابەند نەبوو؛ هۆکارەکەیشی سەرهەڵدانى ناکۆکیی ناوخۆى یەکێتى بوو و، هه‌واگۆڕكێ و باكێش (تەنفیس)ەکەى لە پابەندنەبوون بە ڕێککەوتننامەى ستراتیژییه‌وه‌ وەک دەرچەیەکى چارەسەر گیرایە بەر؛ بەڵام ئەو بیانووە بارودۆخى کوردستانی شێواوتر و بێسه‌روبه‌رتر کرد و خودى گرفتەکانى ناو یەکێتییش زیاتر.

گرفتەکان بەو ڕێوشوێنە کلاسیکییانەى جاران چارەسەر نابن. خودی سەرکردایەتیى یەکێتییش ئەو ڕێککەوتنەى مەبەست نییە. لەو پێناوەیشدا پرسەکە دووچارى موراوەحە (خولانه‌وه‌ له‌ شوێنی خۆی) بووە و پێشکەوتن بەخۆیەوە نابینێ، هەندەى مەترسییە جددییەکانى لەسەر زێتر بوون. لە فەلسەفەى بەڕێوەبردنى قەیرانەکاندا ئەوەمان پێ دەڵێن: کە دانوستانەکان مەحاڵ و قورس دەبن ئەگەر هات و ناکۆکییەکە چەند ڕەهەندێکی مەترسیدارى هەبوو، بۆ نموونه‌ ئه‌گه‌ر: مێژوویەکی دوورودرێژی هه‌بوو، فرەڕەهەند بوو، جیاوازییەکان بەئایدیۆلۆژی بوون، سیسته‌مه‌كانى بەهاى سیاسی، جیاواز بوون، لایەنەکان ڕێک نەکەوتبوون لەسەر ئەوەى کە ئایا بە ستراتیژییەتى هاوکارى و ڕێککەوتن دانوستان بکەن یان بە په‌یڕه‌و و میتۆدی ململانێ و بۆڕدانى بەرامبەر؟ ئایا دانوستانەکان لەسەر بنەماى ئیڕادەیە یان بەرژەوەندى؟ لایەنى سێیەم ڕۆڵی چییە؟ و هتد. کەواتە ناکۆکییەکانى یەکێتى و پارتى تەواوى ئەو گرفتە مەترسیدارانەى هەیە کە ئاماژەمان پێ دان. بەڵام پرسیارە گرنگەکە لێرەدا ئەوەیە کە، بۆچی ئەو دوو لایەنە دواى چەندان ڕێککەوتننامە لە مێژووى سیاسییاندا، ناگەنە ئاکام؟ ئەى بۆچی ڕەهەندەکانى ئەو ناکۆکییانە، وەک کەلتوور بەمیرات ماوەتەوە؟ بەتایبەت لە زۆنى سەوز، کە نەک هەر تەنانەت لە نێوان یەکێتى و پارتى، بەڵکوو شتێكی نامۆ نییە کە حزبێکی سیاسی لە ساڵی 2023 دابمەزرێ، وەک شانازی، خۆى بە هەڵگرى ئەو ناکۆکییانە بزانێ و شکۆدارى و جەربەزەییی خۆى لەوەدا ببینێتەوە کە ئەرکێکی سیاسیی جەماوەرییە دژایەتیى "زۆنی زەرد" بکات و، بۆ ئەو مەبەستەیش جەماوەرى بۆ جۆش بدات. ئەوەندەی کە بیری لە بۆڕدانی "پارتى"یه‌، ئەوەندە بیری لاى دروستکردنى کیانێکی نەتەوەیی نییە، كه‌ ببێتە هۆکارى ئەرێنی بۆ نەهێشتنى ناکۆکییە سیاسییەکان و بنیاتنانى یەکڕیزى، کە پەتایەکی مێژووییی پرۆسەى سیاسی و خەباتى کوردە و بەو هۆیەیشەوە لە چەندان دەسکەوت بێبەشی کردووە.

پانتاییی ناکۆکییەکانى یەکێتى و پارتى گه‌لێك زۆرن و تا دێ زۆرتریش دەبن، چونکە ڕەهەندەکانى جیاوازى و ناکۆکی، زێتر بوون و بوارەکانى کارى سیاسی و ژیان و بوارەکانى حوكمدارییش فراوانتر، وەک: دارایی، سیاسی، هێزى پێشمەرگە، کەرکووک، وزە، دەسەڵاتەکان، لامەرکەزییەت، دیپلۆماسییەت، تیرۆر، دامەزراوەکان، پرسی کورد لە عێراق، پەیوەندی لەگەڵ حکوومەتى فیدراڵ و، تەنانەت بەم دوایییەیش پێکهاتەکان و هەڵبژاردن و هتد. ئەم پانتایییەیش لە ناکۆکییەکان، تا دێت فراوانتر دەبێت و جۆرێک لە ڕەشبینیی لاى جەماوەر دروست کردووە و گوزەرانى لێ هەراسان کردوون.

پارتى دیموکراتى کوردستان بەپێی دەرەنجامەکانى هەڵبژاردن، کە ئێستا لە هەرێم یەکەمە، پێویستە بە شێوازێکی دى بیر لەو بابەتە بکاتەوە، نەک بە هەمان ستراتیژییەتى پێشوو. ئەمەیش قسەى زۆر هەڵدەگرێ، کە دەکرێ لە کاتى تر و جێگەیەکی دی باس بکرێن؛ بەڵام ئەوەندەى کە پێویستە لێرە بگوترێ ئەوەیە کە: دەبێ هەروەک جاران ڕۆڵی ئەرێنی و پێشەنگ بگێڕێ لەو بارەیەوە، بەڵام یەکێتیى نیشتمانییش ئەوەندە ڕژد نییە بۆ گەیشتن بە چارەسەر. ساڵی 1992 پڕه‌نسیپی "پەنجا بە پەنجا"ی بۆ بەڕێوەبردنى دەسەڵات فەرز کرد؛ هەر ئەو پڕه‌نسیپەیشە تا ئێستا بە لاى ئەوانەوە هەر دەبێ کارى پێ بکرێ، نەک لۆژیکی دیموکراسی و ئەنجامەکانى هەڵبژاردن. لەو بارەیەوە دیفاکتۆیەک لە هەرێم هاتۆتە ئاراوە: ئەنجامەکانى هەڵبژاردن کە دەبێ پێوەى پابەند بن، تەنیا پارتى دیموکراتى کوردستان و لایەنەکانى دی دەگرێتەوە، نەک یەکێتیى نیشتمانى؛ دەستکەوتەکانى دواى ئەنجامى هەڵبژاردن لەسەر بنەماى "زۆن" و "هێز" دابەش دەکرێن، نەک ئەنجامەکانى هەڵبژاردن. گەرچی تەواوى حکوومەتەکانى هەرێمی کوردستان یان تەوافوقی بوون، یان ئیئتلافی، بەڵام لەسەر ئاستى دەسەڵات لە نێوان یەکێتى و پارتى، مامەڵەکە هەر پەنجا بە پەنجا بووە و لایەنەکانى تر بەهۆى پێداگرییه‌كانی یەکێتییەوە زۆر جاران لە دروستکردنى بڕیارى سیاسی پەراوێز خراون؛ ئەویش لە پێناو ئەوەى هەرێم جارێکی دی نەگەڕێتەوە بۆ چوارگۆشەى یەکەم و کەوتنەوەى شەڕى ناوخۆ. باشترین نموونەیش پرسی هەڵبژاردنى پەرلەمانى هەرێمی کوردستان بوو، کە تاکە حزب كه‌ ڕازی نه‌بوو لە کاتى خۆیدا ئەنجام بدرێ، یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان بوو؛ گەرچی تەواوى لایەنەکان و هاوپەیمانە نێودەوڵەتییەکان- بە "یۆنامی"یشەوە- جەختیان لەسەر دەکردەوە.

کەواتە ئەوەى دەگوزەرێ، ململانێیە لە پێناو هەژموون و بەدەستهێنانى بەرژەوەندى. لەو پێناوەیشدا دوو زیهنییەتى سیاسی وەک میرات تەحەکوم بە پرۆسەى سیاسییەوە دەکەن: پەنجا بە پەنجا و زیهنییەتى شەڕى ناوخۆ و شۆڕشگێڕی، کە دواى 32 ساڵ لە ڕاپەڕین و حوکمدارى، هێشتا ئەو زیهنییەتە سیاسییە بەسەر هاوکێشەکاندا زاڵە. یەکێتیى نیشتمانى، تەواو دەستى بەو بابەتانەوە گرتووە؛ بە ئەنجامى هەڵبژاردنەکان کار ناکا؛ شەریکبەشی پەنجا بە پەنجاى دەوێ و زۆر جارانیش بە جیاکردنەوەى پارێزگاى سلێمانى لە هەرێم، هۆشداریی داوه‌ته‌ پارتی. لە لایەکی تریشەوە، لایەنى سێیەم تەواو بێباکە، كه‌ ئەویش "ئۆپۆزیسیۆن"ە. زۆربەى حزبە سیاسییەکانى ئۆپۆزیسیۆن بەرنامەیەکی سیاسیی ڕۆشنیان نییە و لە زۆر بواردا هەڵگرى که‌لتوورى تەنیا "دژە-پارتی"ن و بەردەوام لە هەوڵی زێترکردنى کەلێن و ناکۆکییەکانى پارتى و یەکێتیدان نەک ئه‌وه‌ی چارەسەرى سێیەم پێشکەش بکەن؛ چونکە مەترسیدارترین هاوکێشە لە هەرێم، ناکۆکیی یەکێتى و پارتییە، بەڵام تەواوى کۆششیان بۆ هەرچی کۆنترۆڵکردنى پانتایییەکى زیاترە لە زەمینەى سیاسیی پارێزگاى سلێمانى بەتایبەتى و هەولێر بەگشتى.

ئایا ئەو ناکۆکییانە تا کوێ سەر دەکێشن؟

وەڵامەکەى زۆر سانایە: پەرتەوازەییی ناوخۆ و لەدەستدانی دەسکەوتەکان. بەڵام کار لە موراوەحەدایە (خولانه‌وه‌ له‌ شوێنی خۆیدا)؛ بەوەى بارگرژیى زۆر دروست دەبێ، فەزاى گشتى ئاژاوه‌ی تێ دەکەوێ، دۆخێکی ناهەموار دێتە ئاراوە، کەسێتیی مەعنەویى گەلی کورد لەکەدار دەبێ، جەماوەر دووچارى ڕەشبینی ده‌بێت، سەنگەرەکانى جیاوازى، توند دەبنەوە تا سەر لێوارى پێکهەڵپڕژان، یەکێک لە لایەنەکان پەنا بۆ هێزەکانى نەیارى کورد لە دەرەوەى هەرێم دەبات، ئەویش لە پێناو گێڕانەوە و پاراستنى پێگەى خۆی کە لە پرۆسەى سیاسیدا دووچارى کورتهێنان بووە؛ هەر لەو نێوەیشدا بژێوى و گوزەرانى خەڵک دەکەوێتە مەترسییەوە و دووچارى بارگرانیى زۆر دەبن، چونکە نەک تەنیا کاریگەریى لەسەر بازرگانى و جووڵەى ئابوورى دەبێ، بەڵکوو سەرچاوەکانى سەرمایەگوزاریى هەرێمیش دەکەونە مەترسییەوە.

ناکۆکییەکان تا ئەو ئاستە سەر دەکێشن کە یەکێتیى نیشتمانى داواى جیابوونەوەى سلێمانى لە هەرێم بکات، بەڵام ئێرانییەکان ئەو پەیمانەیان نەداوە. ئەوەندەى کە لەگەڵ دوو ئیداره‌ی ئۆتۆنۆمین لە هەرێم، بە هیچ شێوەیەک پاڵپشتى دوو هەرێمی فیدراڵ نین بۆ کورد لە عێراق. ئەو پەیامەیش بەڕوونى بە یەکێتیى نیشتمانى دراوە. یەکێتیى نیشتمانى و هەندێ حزبى دەرەوەى دەسەڵات، ئەوەندەى کە گەلەکۆمەکێ دەکەن بۆ تەواو لاوازکردنى حکوومەتى هەرێم، ئەوەندە چارەسەریان پێشکەش نەکردووە؛ کە ئاکامەکەى نەهێشتنى ئەو هەرێمەیە کە هەمووانى کۆ کردۆتەوە. هەر بۆیە هەندێ لە پەرلەمانتارە کوردەکانى عێراق، ئەوەندەى کە چاودێرى و دژایەتیى حکوومەتى هەرێم دەکەن، ئەوەندە لەسەر پرسەکانى گەلى کوردستان لە بەغدا ڕژد نین؛ ئەوەندەى خوازیارن و کار بۆ لەقکردنى پێگەى یەکێتى و پارتى دەکەن، ئەوەندە کار لەسەر نزیکبوونەوە و یەکپاکێجی ناکەن لە بەغدا، تا لەوێوه‌ زۆرترین شایستەکان دەست بخرێن. هەر بۆیە ئۆپۆزیسیۆنی هەرێم لە ئەدا و كاركردى سیاسیدا دووچارى كێشه‌یه‌كی میتۆدی (ئیشکالییەتێکی مەنهەجی) بووە؛ گەرچی تەواو مافى هەیە لە چاودێرى و ڕەخنەگرتن و گەیشتنە دەسەڵات، بەڵام تا ئێستا حکوومەت و نیشتمان لە یەکدی جیا ناکاتەوە. هەر بۆیە ئۆپۆزیسیۆنبوونەکەى لە بەغدا لە دژى هەرێم، ڕوخسارى گەلەکۆمەکیى هەیە لەسەر هەرێم.

کەواتە ئۆپۆزیسیۆن لە هەرێمی کوردستان لە په‌یڕه‌و و میتۆدی کارى سیاسیدا پێویستییەکى ڕژدی بە پێداچوونەوە هەیە؛ لە سەرووى هەموویانەوە پرسی تێکەڵاونەکردنى نیشتمان و حکوومەت، تا لەوێوە فاکتەرى دەرەکی نە بێتە ناوەوە و، نە کاریگەرییش پەیدا بکا لەسەریان، بۆ نموونە: نەوەى نوێ لە بەغدا قەناعەتى بە حکوومەتى بەغدا کرد بەوەى چەند ملیۆن لیترێک نەوتى سپی بۆ خەڵکی هەرێم بنێرێ؛ ئەوە بوو حکوومەتى بەغدا بەخۆڕایی ناردى، بەڵام سەباح سوبحی حەیدەر، ئەندام پەرلەمانى کورد لە بەغدا، زیاتر لە 65 ئیمزاى کۆ کردەوە بۆ ئەوەى بە هەمان نرخی پارێزگاکانى تر نەوت بۆ هەرێم بنێرن و داواکەیشی دایە سەرۆکوەزیران، چونکە لیترى نەوت بۆ پارێزگاکانى ترى عێراق بە 150 دینار بوو، بەڵام بۆ هەرێم بە 750 دینار. بەڵام کاتێک کە نەوەى نوێ دەچێ و بەخۆڕایی پێشکەشی دەکەن، ئەوە پەیامەکە زۆر ڕۆشنە، ئەویش ئه‌وه‌یه‌ كه‌ کەلێنی دووبەرەکیى نێوانمان زێتر بکەن؛ گەرچی قەیرانى دابیننەکردنى نەوتى سپی بۆ ماڵان لە هەرێم چارەسەر نەکراوە.

ناکۆکییەکان تا ئەو ئاستە سەر دەکێشن کە زیاتر قووڵ دەبنەوە و چارەسەریان گرانتر دەبێ، چونکە ڕوخساریان لە بەرژەوەندیسازییەوە بەرەو "جەنگى ئیرادە" مل دەنێ؛ جەخت لەسەر پێگە و ئیرادە و هەڵوێستەکان دەکرێتەوە نەک بەرژەوەندییەکان؛ لایەنەکان زیاتر لە یەکتر دوور دەکەونەوە؛ بەهۆى بوونى "دوو-زۆنی"یشەوە دوو واقعی سیسته‌مى بەهایی لە هەرێم دروست بووە، کە ئەوەیش سەر دەکێشێ بۆ مەحاڵبوونى یەکبوون و یەکگرتنەوە و یەکڕیزی. لە ئاکامیشدا دیدگه‌یەکی ڕەشبین لەناو کۆمەڵگەى سیاسیی کوردیدا دێتە ئاراوە و دروست ده‌رده‌چێ، بەوەى: هێزە سیاسییە کوردییەکان قەت یەک ناگرن! گەرچی ئەوە دیاردەیەکی مێژوویییە، بەڵام ئەزموونەکانى دونیا ئەوە دەسەلمێنن کە، دەکرێ ئێمە ساڕێژى بکەین و ئەو خۆخۆرییە نەهێڵین. دەبێ نازپاکی لەوەدا بێت، بەوەى "ڕێک دەکەوین بۆ ئەوەى ڕێک بکەوین"، نەک بەپێچەوانەوە. باشترین کلیلی چارەسەریش بۆ مەبەستە، جیاکردنەوەى نیشتمان و حکوومەتە لە یەکدی و بەرچاوخستنى بەرژەوەندیى گشتى لە سەرووحزبییەوە. ئەمەیش ئەو بەرەنجامەیە کە قوتابخانەى وەزیفی (ئه‌ركگه‌رایی) لە هەڵسەنگاندنى بۆ ناکۆکیى کۆمەڵە سیاسییەکان پێی گەیشتووە.

لەوەیش مەترسیدارتر لە قۆناغی نوێی ناکۆکییەکان ئەوەیە: دەستبردنە بۆ هەندێ بەها و بابەت کە پێشتر لە دیفاکتۆى شەڕی ناوخۆیشدا بە هێڵی سوور دانراون و سازشیان لەسەر نەکراوە و ئەوەندەى لە ماوەى ساڵی 2021 و 2022 هانا بۆ هێنانەناوەوەى دەستێوەردانی دەرەکی براوە، پێشتر بەو شێوەیە نەبووە، وەک: پەنابردن بۆ دادگه‌ و حکوومەت و پەرلەمان و دامەزراوە فیدراڵییەکانى عێراق بۆ چەندان بابەت کە لە دەسەڵاتى حەسریى هەرێمن. لە لایەکی ترەوە هەندێ حزبى سیاسیی هەرێم، ئەوەندەى بە ڕێگەى بەغداوەن، ئەوەندە نەهاتوونەتە هەولێر تا به‌جددی باس لە ناکۆکییەکان بکرێ و چارەسەرێک بدۆزرێتەوە؛ بۆ نموونە یەکێک لە دامەزراوە ناکوردییەکان بەدواداچوونى بۆ سەردانەکانى "بافڵ تاڵەبانی" وەک سەرۆکی یەکێتیى نیشتمانى کردووە و کەناڵی ڕووداویش پوختەى بەدواداچوونى دامەزراوەکەى ڕۆژى 14/3/2023 لە بۆڵتەنى کاتژمێر 8 ئێوارە بڵاو کردەوە؛ بەوەى لە ماوەى ساڵی 2022 زیاتر لە 35 جار سەردانى بەغداى کردووە! ئەوەندەى ئەو حزبانە گەلەکۆمەکێیان لەسەر هەرێم کردووە، ئەوەندە خزمەتیان بە پرسى شایستە دەستوورییەکانى نەکردووە؛ ئەوەندەى کە بە یەکڕیزى دەست دەکەوێ، بەو پەرتەوازەیییە ناگەینە هیچ ئاکامێک. لە مێژووى گەلی کوردیشدا ئەو ئەزموونە سەلماوە کە تەواوى دەسکەوتەکانى، لە کاتى یەکڕیزیدا بەدەست هاتوون نەک بەپێچەوانەوە.

ئەگەر ئێمە بەو حاڵەوە ناکۆکییەکان بگوزەرێنین، ئایا کاریگەریى لەسەر بارودۆخى هەرێم چی دەبێ؟

بۆ ئەو مەبەستە ئاماژە بە چەند لێکەوتەیەک دەکەین:

• دروستبوونى ئاژاوه‌ و پشێوی و ناسەقامگیری لە هەرێمی کوردستان؛ چونکە یەکێتى و پارتى بڕبڕەى سەرەکیی پرۆسەى هەرێمی کوردستانن.
• وەستانى کاروبارى دامەزراوەیی لە هەرێمی کوردستان؛ بەمەیش هاووڵاتیان لە پارێزگاى سلێمانى گەورەترین زەرەریان بەردەکەوێ؛ نەک له‌وێوه‌ کە حکوومەت سزایان بدات یان خۆی دابڕێ لێیان، بەڵکوو ئەزموونەکان ئەوەیان سەلماند، كه‌ خودى یەکێتیى نیشتمانى بوار بە بەردەوامبوونى کارى دامەزراوەییی فەرمى نادات لەگەڵ حکوومەتى هەرێم و، مەبەستیەتى دامەزراوەکان گرفتیان بۆ دروست ببێ، تا لە ئاکامدا حکوومەت عەیبدار ببێ.
• پێشتر پەرلەمانى کوردستان و حکوومەتى هەرێم جۆرێک لە کۆبوونەوەیەکی سیاسی و یاسایییان هەبوو، گەرچی ڕاکان جودا بوون؛ بەڵام دواى درێژکردنەوەى ماوەى پەرلەمان بۆ ساڵێک لەسەر داواى یەکێتیى نیشتمانى و ڕێگریكردن له‌ ئەنجامدانى هەڵبژاردن، بونیادی سیاسیی هەرێم دووچارى پەرتەوازەیی بوو. گەرچی کارێکی ئاسان نەبوو، بێته‌وه‌ سه‌ریه‌ك، بەڵام بە نەرمینواندنى پارتى و گوشارى نێودەوڵەتى بۆ سەر یەکێتیى نیشتمانى، تا هەنووکە توانراوە هەندێ لە بابەتەکان کە جێی مەترسی بوون، تێ پەڕێندرێن.
• ئەگەر ناکۆکییەکان بەو شێوە بچنە پێشەوە و یەکێتیى نیشتمانى لەسەر هەڵوێستى خۆى بەردەوام بێت، پرۆسەى سیاسی لە هەرێم دەکەوێتە مەترسییەوە و، ئەگەری زەرەرمەندبوونى کیانەکە لە ئارادایە و کەسێتیی مەعنەوییشی لەسەر ئاستى ناوخۆ و نێودەوڵەتى عەیبدار دەبێ.
• ئەزموونەکان سەلماندیان کە لەگەڵ بەرزبوونەوەى کێرڤى ناکۆکییەکان، ئاستى دەستێوەردانى دەرەکییش زێتر دەبێ، به‌تایبەت دەستێوەردانى بەغدا و ئێران؛ ئەویش وەک پشتیوانى بۆ لایەنێکی تایبەتى ناکۆکییەکە.
• جموجۆڵی ئابوورى و بازرگانى و بژێوی خەڵک دەکەوێتە مەترسییەوە. بە بەرزبوونەوەى کێرڤی ناکۆکییەکان لە هەرێم، ئابووریى هەرێم لاواز دەبێ: لە لایەک بازاڕ دووچارى چەقبەستوویی دەبێ و، لە لایەکی تریش دەرامەتەکانى سنوورى پارێزگاى سلێمانى- کە لەسەر زۆنى سەوز ئەژمار دەکرێن- هیچ ژمارەیەک لە دەرامەت نادەنە گەنجینەى حکوومەتى هەرێم. پێش چەند ڕۆژێک لەلایەن وەزیرى داراییی حکوومەتى هەرێمەوە ڕاگەیاندراوێک لەو بارەیەوە بڵاو کرایەوە.

ئایا کاریگەریى لەسەر پێگەى هەرێم لە بەغدا چی دەبێ؟

ئەزموونەکانى ئەم گەلە ستەمدیدەیە  ئەوەیان  سەلماندووە کە تەواوى دەسکەوتەکان بەیەکڕیزى و یەکپاکێجیی لایەنە سیاسییەکانى کورد، بەدەست هاتوون، وەک: بەرەى کوردستانی، شۆڕشەکانى بزاڤى نەتەوەیی، ڕاپەڕین، هەڵبژاردنى ساڵی 1992، دروستکردنى دامەزراوە یاسایی و دیموکراتییەکان، جه‌نگی داعش، ڕیفراندۆم و هتد. هەندێ لەو کاریگەرییانەیش لەسەر پێگەى هەرێم لە بەغدا:

• نەمانى یەکڕیزی و یەکپاکێجیی پرسی کورد بۆ بەدەستهێنانى شایستە دەستوورییەکان لە عێراق. هەر بۆیە خەباتێکی زۆر کرا بۆ ئەوەى وشەى "کوردەکان"، بکەین بە "کورد" و یاساشمان لە پەرلەمانى کوردستان بۆ دەرکرد، بەڵام دواى چەندان ساڵ لەو یاسایە، سەرلەنوێ زاراوەى "کوردەکان" لە جیاتی "گەلى کورد" لە بەغدا سەری هەڵداوەتەوە، چونکە کورد هەر خۆیان پەرتەوازەبوون و بوونەتە "کوردەکان لە بەغدا" و، هەر یەکە و تاکلایەنە دەچێتە بەغدا و باس لە پرسی کورد و شایستەکانى دەکات، تەنها پارتى دیموکراتى کوردستان نەبێت، کە بەناوى حکوومەتى هەرێم و گەلی کوردستانەوە دەچێتە بەغدا و ڕێککەوتنەکان دەکات. لە ئاکامیشدا هەر ئەوە ئاکامى هەیە و دەبێت، چونکە پێش هەموو هۆکارەکانى تر، پرسێکی دەستوورییە و هەرێمیش یەکەیەکى فیدرالیی فەرمانڕەوایییە و حکوومەتى عیراق ناتوانێت لەگەڵ ئەوانى تردا ڕێک بکەوێ.
• فرەئەجێندایی لە کارکردن؛ کە هەندێکیان نەک هەر جودان لە یەکتر، بەڵکوو دژوار و هەندێ جاریش دژ بە هەرێمن؛ بە بیانووى ڕکابەرییان بۆ پارتى بە پلەى یەکەم و یەکێتییش بە پلەى دووەم.
• ناکۆکییەکان دۆخێکیان هێناوەتە ئاراوە کە پەنابردن بۆ پەیداکردنى پشتیوانى لە ناحەز و دوژمنانى کوردی، كردووه‌ به‌ شتێكی ئاسایی. بەپێچەوانەیشەوە هەر ڕاستە؛ هەندێ جار بەهۆى بوونى ئەو دۆخەوه‌ دوژمنان بەئەنقەست و بەرنامە لە هەندێ لایەن نزیک دەبنەوە، به‌تایبەت ئەوانەى کە کەرەسە و تفاقی ململانێیان بەقەدەر پارتى پێ نییە.
• کەسێتیی مەعنەویى هەرێم لە ناوخۆى هەرێم و عێراق و هەرێمایەتى و نێودەوڵەتى کەمبەها دەبێ و ئەو قورسایییەى کە جاران هەیبوو، نایمێنێ. ئەمەیش ئەو قۆناغ و ئاستەیە کە دەوڵەتانى دراوسێ و خودی بەغداش مەبەستیەتی.
• ناکۆکییەکان دۆخێکی تەواو نامۆیان هێناوەتە ئاراوە. سەبارەت بە هەندێ ئەندام پەرلەمانى کورد لە بەغدا، ئەوەندەى کە دژایەتیى هەرێم دەکەن، ئەوەندە به‌دوای شایستە دەستوورییەکانى گەلی کورده‌وه‌ نین لە بەغدا. واتە بە شێوەیەکی تر سەنگەرگرتن لە هەرێم بە دەنگی خەڵکی هەرێمی کوردستان.
• ناکۆکییەکان و بەرەنجامە نەرێنییەکانى، هەندێ چین و توێژى دووچارى بێمتمانەیی و پووچگه‌رایی (عەبەسییەت) و بێئینتیمایی و بێباوه‌ڕیی سیاسی کردووە و هیچ متمانەیەکی بە هێز و پرسی نەتەوەیی و ئاییندەکەى نەماوە.

ئەگەر ئەوە لەسەر ئاستى ناوخۆى عێراق بێت، ئەى لەسەر ئاستى نێودەوڵەتی چی؟

لەو بارەیەوە ئاماژەکان هەندەى ئەوانەى ناوخۆ مەترسیدارن، چونکە دەوڵەتانى دراوسێ کە چاره‌ی هەرێمی کوردستانیان ناوێ، ئارەزووى تەشەنەکردنى ئەو دۆخە لە ناکۆکییەکان دەکەن، چونکە دەبێتە مایەى:

• هەرێمی کوردستان لە یەکەیەکی نەتەوەیییەوە، کە دەبوایە یەک جەمسەرى نەتەوەیی و نیشتمانى بێت، ئێستا دابەش بووە بۆ دوو جەمسەر: پارتى دیموکراتى کوردستان زیاتر لەلایەن بەرەى لیبراڵی ئەوروپی و ئەمریکاوە پشتیوانى دەکرێ، بەڵام یەکێتیى نیشتمانى زیاتر لەلایەن عێراق و ئێرانەوە؛ کە ئەو دووانەیش لە خانەى دژەتەنن لە بەرامبەر ئەوروپا و ئەمریکا.
• ئەگەر دۆخەکە بەو شێوازە بگوزەرێ و یەکێتیی نیشتمانى مل نەدا بەوەى ئێستا دونیاى لیبراڵ کە یەکێتیى ئەوروپا و ئەمریکا داواى لێ دەکەن، کە لە دەورى پرسی نیشتمانى لە هەرێمی کوردستان کۆ ببێتەوە و لە خولگەى سیاسیی ئێران دوور بکەوێتەوە، چونکە دورکەوتنەوەى یەکێتى لە خولگەى ئێرانی دەبێتە مایەى کەوتنەوەى ئاشتى و سەقامگیری و یەکڕیزی لە هەرێمی کوردستان و بەرەوپێشچوونى پرسە نەتەوەیییەکەی و بەدەستهێنانى شایستە دەستوورییەکانى. هەر ناکۆکی و نیگەرانى و گرفتێکی هەبێت لەگەڵ پارتى دیموکراتى کوردستان، واباشترە بۆ ئەو حیزبە کە ٣١ ساڵە هاوبەشی حوکمڕانییە لە هەرێمەدا، پەنا بۆ چارەسەرە یاسایی و دامەزراوەییەکان بەرێت، نەک دابڕان و گەڕانەوە بۆ خاڵی سفر و هەڕەشە و زیاترکردنى مەترسییەکان لەسەر هەرێم، چونکە پێچەوانەکەى دروست دەردەچێ؛ بەوەى ئەو دۆستانە دەگەنە ئەو ئەنجامەى کە: ئەوان 25 ساڵە لە نێوانگیریدان بۆ ئەوەى ئەو دوو حزبە پێک بێنن، بەڵام بێئاکام بوو. لە دواى ساڵی 2013، به‌تایبەت دواى کۆچی دواییی مام جەلال، هەموو جارێ یەکێتیى نیشتمانى بۆ ئەوەى بەرژەوەندییەکانى خۆى بەدەست بێنێ، هەنگاوێک هاتۆتە دواوە و پرۆسەکەى دووچارى فەنتەڕناش کردووە. ئەزموونى بێهیوابوونى ئەمریکا لە ئەفغانستان و تەسلیمکردنى ئەو وڵاتە بە تالیبان، دەبێ بەهەند بگرین!
• ئەگەر کورد یەکڕیز و یەکپاکێج نەبێت، لە لایەک پشتیوانیى نێودەوڵەتى لەدەست دەدات و لە لایەکی تریشەوە لەگەڵ گۆڕانکارى لە هاوکێشە هەرێمییەکانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و، ئەگەر لایەنە ڕكابه‌ره‌كان گەیشتنە ئاکامێک، ئەوا هەرێم بەو حاڵ و وەزعەى ئێستاى، زۆر لێی زەرەرمەند دەبێ.
• یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان دەبێ لەو پەیامە تێ بگا، کە دەوڵەتانى ناوچەکە جگە لە ئێران و ئەوروپا و ئەمریکا و یۆنامییش لە هەوڵی جددیدان بۆ ئەوەى پرۆسەى سیاسیی هەرێم بگاتە ئاکام و هەرەس نەهێنێ. ئەو پەیامەیش چەندان جار لەلایەن ئەوانەوە بە لایەنە سیاسییەکانى هەرێم گوتراوە؛ چونکە پێچەوانەکەى، لەدەستدانى پشتیوانیى ئەوانە؛ ئەودەویش نەمانى هەرێم و گەڕانەوە بۆ سیسته‌مى پارێزگاکان و حوکمى حەشدی شەعبی.
• لەدەستدانى بەبەهاترین و کاریگەرترین ڕەگەزى پرسی کورد لەسەر ئاستى عێراق و هەرێمی ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، ئەویش پشتیوانیى نێودەوڵەتییە؛ چونکە پێچەوانەکەى، خاوبوونەوەى پرسەکەیە بەرەو ناوخۆى عێراق بەتەواوى.
• گەرچی هەرێمی کوردستان وەک یەکەیەکی فیدراڵییە لە نێو دەوڵەتى عیراقدا، بەڵام ئێستا لەسەر ئاستى هەندێ هاوکێشەى سیاسی، وزە، ئاسایشی هەرێمی و تیرۆر، مامەڵەى دەوڵەتى لەگەڵدا دەکرێ. پرۆسەى دیموکراسییش بڕبڕەى پشتى ئەو سۆز و پشتیوانییە نێودەوڵەتییەیە، هەر بۆیە بەردەوامبوونى ناکۆکییەکان، خزانە بەرەو بەڕەهەندبوونى پرسەکە بەرەو ناوخۆیی.

ئایا دەرفەتەکان بۆ قوتاربوون لەو حاڵەتە ماون یان کار لە کار ترازاوە؟

ناکۆکییەکان ئاستەنگیان بۆ پرۆسەى سیاسی دروست کردووە و، پرسی کوردی دووچارى هەراسانی و پەشۆکان کردووە. بەڵام ئەوە نیشانەى ئەوە نییە ناکۆکییەکان قابیلی چارەسەر نەبن؛ ڕۆژانی لەوە سەختتر بەسەر ئەم گەلە ستەمدیدەیەدا هاتووە و تێیشی پەڕاندووە. ئیرادەى گەلێک لەو ناکۆکییانە گەورەترە. بەڵام ئەوەى جێی مەبەستە، کە لە زەرەرمەندبوون قوتار بکرێ و بپارێزرێ، حکوومەتى هەرێمە؛ چونکە دروستکردنەوەى دەبێتە جۆرێک لە مەحاڵبوون. کەواتە دەکرێ بڵێین ناکۆکییەکان چەندان دەرفەتى نوێیان هێناوەتە ئاراوە، وەک:

• دەکرێ بیانکەینە وێستگەیەک بۆ پێداچوونەوە و پەندوەرگرتن لە هەڵەکان، چونکە هیچ پرۆسەیەکی سیاسی بێخەوش و کەموکورتى نییە؛ هەڵەى ستراتیژی و خیانەت نەبێت.
• چیتر چارەسەرى گرفتەکان بە دیدگه‌ و موجامەلەى حزبایەتى چارەسەر نەکەین، چونکە ئەو ڕێگەیە تاقی کرایەوە و ئەزموونەکانیش دیارن.
• خۆماڵییانە و نیشتمانییانە و نەتەوەیییانە چارەسەرى ناکۆکییەکان بکەین. تا دەستێوەردانی دەرەکی نەبێ، سەرکەوتووتر دەبین؛ نەک دواى دانوستاندنەکان ڕاستەوخۆ یەکسەر بکەونە سەفەر و، سەرکردەکان خۆیان بگەیه‌ننە بەغدا و تاران.
• دەبێ زۆرێك له‌ میکانیزمەکانى پێشوو بۆ چارەسەرى ناکۆکییەکان، بگۆڕین، بۆ ئەوەى دووبارە نەبنەوە.
• جەختکردنەوە لەسەر یەکڕیزى. دەبێ حکوومەتى هەرێمی کوردستان پلانی تایبەتى هەبێ بۆ ئینتما و کەلتوورى یەکڕیزى.
• دەرفەتە سەرەکییەکە ئەوەیە: پێویستە لایەنەکان تەسلیم بە پرسی نەتەوەیی و بەرژەوەندیى گشتى بن و لە سەرووى بەرژەوەندیى حزبییەوە دابنێن، نەک گرتنه‌به‌ری لۆژیکی هێز و پەنجا بە پەنجا.
• قەناعەتکردن بەوەى کە تا ئێستایش هەموو ئامانجەکانى ڕاپەڕین نەهاتوونەتە دی؛ لە سەروو هەموویانەوە یەکڕیزى. ئەوەیش پلانی تایبەتى دەوێ.
• دەرفەتى هەڵبژاردن بۆ وەلانانى هەندێ ناکۆکی و ڕازیبوون بە ئەنجامەکان و قوتارکردنى ئەزموونى دیموکراسی لە داڕووخان و هەرەس.
• ئێستا لە بەغدا دەرفەتى لێکحاڵیبوون و ڕێکكەوتن لە حکوومەتەکانى تر لەبارترە. ئەوان لەم قۆناغەدا پێویستیان بە ئێمەیە. ئەگەر لایەنە کوردییەکان بەیەکڕیزی بچنە بەغدا، دەستکەوتى زێتریان دەبێت.
• گەیشتنە ڕێکكەوتنێکی نیشتمانى لە هەرێم و ئەنجامدانى هەڵبژاردن و ڕازیبوون بە ئەنجامەکانى، وەڵامی ئەرێنیی گونجاوە بۆ پشتیوانییە نێودەوڵەتییەکانى هەرێمى کوردستان.
• ئاوڕدانەوەیەکی جددی لە دەمەزەردکردنەوەى بەها نەتەوەیی و ئایینییەکانمان لە پێناو تۆکمەکردنى کۆمەڵگەى سیاسیی کوردی.

لە کۆتاییدا پرسیارە جەوهەرییەکە دەمێنێتەوە بڵێین کە، ئایا دەبێ ئێمە چی بکەین؟

• دەبێ هەمووان لە دەورى پرسە نەتەوەیییەکە کۆ ببینەوە، دەنا هیچ ئاکامێک نادەین بەدەستەوە.
• حزبە سیاسییەکان دەبێ بەرژەوەندیى نەتەوەیی و گشتى، پێش بەرژەوەندیى تایبەتى خۆیان بخەن.
• دەبێ یەکێتیى نیشتمانى لە گوتارى سیاسیی خۆیدا، ئەو بابەتە نیشتمانییە یەکلایی بکاتەوە، کە بەشداریکردن لە حکوومەتێک کە لەسەر بنەماى هەڵبژاردن پێک هێنراوە، پڕه‌نسیپی پەنجا بە پەنجا هەڵناگرێ و ململانێکانیش نابێ لەسەر بنەماى هەوڵ بن بۆ هەژموون و بەرژوەندیى زیاتر، بەڵکوو بەرژەوەندیى گشتى بنەمایە. گرفتەکانیش دەبێ بە لۆژیکی یاسا و میکانیزمەکانى دیموکراسییەت چارەسەر بکرێن، نەک دابڕان و دروستکردنی كێشه‌ و گرفت بۆ حکوومەت و دامەزراوەکان.
• ئێمە پێویستیمان بە ناوەندێک هەیە تا لایەنە سیاسییەکان تێیدا دەردەدڵ بکەن و ڕایەڵەکان بمێننن؛ ئەویش سەرۆکایەتیى هەرێمە کە دەتوانێ ڕۆڵی مەرجەع ببینێ وەک دامەزراوەیەکی فەرمی و شەرعی.
• پێویستە یەکێتیى نیشتمانى ئەو پەیامەی لا ڕۆشن بێ، گەرچی پارتى دیموکراتى کوردستان پشکی سەرۆکایەتیى دەسەڵاتى جێبەجێکردنى لە هەرێم بەدەستە، نابێ پەیامەکە بەو شێوەیە بێ کە: بەهێزبوونى حکوومەتى هەرێم جێی مەترسییە بۆ ئەو و خاڵی بەهێزبوونى پارتییە. ئەگەر بەو شێوەیە بیر بکرێتەوە، ئەوا حکوومەتى هەرێم وەک ئێستا لە 43% هەرێم نفووزى نییە، چونکە یەکێتی تێیدا باڵادەستە. حکوومەت پرسێکی نیشتمانییە، لەسەر بنەماى ئەنجامەکانى هەڵبژاردن پێک هێنراوە و میکانیزمى ململانێی نێوان لایەنەکان نییە؛ هەروەک چۆن نابێتە ئیمتیاز بۆ لایەنێک، بەڵکوو دەستکەوتێکی نیشتمانییە.
• دەبێ لایەنە سیاسییەکان تەسلیم بە لۆژیکی دیموکراسییەت بن؛ هەر ئەویش ببێتە سەنگی مەحەک، به‌تایبەت یەکترقبووڵکردن و ئەنجامەکانى هەڵبژاردن، نەک لۆژیکی هێز و خۆمەڵاسدان بە زۆنێک لەناو هەرێم و خۆتەریککردن.
• پێویستە لەسەرمان کە حکوومەت و نیشتمان لێکدی جیا بکەینەوە؛ بەوەى حکوومەت دەگۆڕێ، کەموکورتیى هەیە، دەبێتە جێی نیگەرانی، لەوانەیە ڕەفتارى هەندێ سیاسەتمەدارمان لا پەسەند نەبێ. بەڵام ئەوە ماناى ئەوە نییە کە دەبێ نیشتمانیش پەراوێز بخەین و ئینتماى نیشتمانپەروەریمان لاواز ببێ.
• پێویستە پرۆسەى سیاسی بکرێتە تەوافوقی سیاسی؛ مەبەستمان کۆکبوونە لەسەر پرسەکان نەک پشکپشکێنە. بۆ ئەو مەبەستەیش دەبێ جەخت لەسەر حەوت لایەن بکرێتەوە بۆ ئەم قۆناغە هەستیارە: پارتى دیموکراتى کوردستان، یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان، یەکگرتووى ئیسلامیی کوردستان، بزووتنەوەى گۆڕان، کۆمەڵی دادگەرى، پێکهاتەى مەسیحی و تورکمان، بۆ ئەوەى چیدی پرۆسەى سیاسی لەسەر بنەماى دووجەمسەرى بەردەوام نەبێت. بۆ ئەو مەبەستەیش وەرگرتنى هەندێ ڕوخسارى پرۆسەى سیاسیی ئەمریکا و سویسرا وەک ئەزموون، کارێکی ئەرێنییە.
• پێداچوونەوە بە سیسته‌مى هەڵبژاردن؛ بۆ ئەوەى ئەو جۆرەیان دەستنیشان بکەین کە چەندان ناکۆکی دەبوێرن و زیهنییەتى حزبایەتییش لاواز دەکەن و ئینتما بەهێز دەکەن. ئەم بابەتەیش تێروتەسەلیی زۆرە؛ لێرە بوار نییە.
• جەختکردنەوە لەسەر پرۆسەى سیاسی و دیموکراسیی هەرێم و برەوپێدانی.
• هێشتنەوەى ڕایەڵە و پشتیوانییە نێودەوڵەتییەکان و پاراستنى هاوسەنگیی دیپلۆماسی.
• گرنگیدان بە جێبەجێکردنى یاساى چاکسازی و بەرگرتن لە گەندەڵی، چونکى خۆرەى یەکەمى دەسەڵات گەندەڵییە. خۆ ئەگەر گەندەڵی و پەرتەوازەییی سیاسی بەردەوام بن، نەک هەر دەسەڵاتى سیاسی، بەڵکوو کۆمەڵگەیش دەکەوێتە مەترسییەوە.
• گرنگیدان بە بژێوی و گوزەران و خزمەتگوزارییەکان؛ کە ئەمە ئەو بیانووانەن هەندێ لایەنى سیاسی، لە بەغداوە دژى هەرێم گەلەکۆمەکێی پێ دەکەن.
• دروستکردنى لیژنەیەکی تایبەت لە پسپۆرییە جیاوازییەکان و دیاریکردنى واده‌یه‌كی زەمەنی بۆیان، بۆ ئەوەى لێکۆڵینەوە بکەن لەو پرسیارەى کە، ئایا ئێمە بۆ دەبێت یەکڕیز نەبین؟ ئایا بۆ هەندێ لایەنی سیاسی ناتوانن ئەو پەتایە تێ پەڕێنن؟