(خوێندنەوەیەک بۆ عەقڵییەتى وادانانى سیاسی: ئاگادار بن سبەى گه‌رەنتى نییە)

د. سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

عەقڵییەتى وادانان لاى سەرکردەى سیاسی

وادانان، گریمانە نییە، جیاوازییەکى زۆر لە نێوانیاندا هەیە؛ ئەمەیش گۆڵمەزێکی زانستیى لە بوارى توێژینەوەى ئەکادیمیی لەسەرە. گریمانە (الفرضیة/Hypothesis): بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە پەیوەندیی نێوان گرفت و چارەسەر و هەوڵدان بۆ سەلماندنى دۆزینەوەى وەڵامێکی گریمانەیی بۆ ئەو پرسیارەى کە گرفتەکەى لەسەر بونیاد نراوە. لەو نێوەندەدا توێژەر بێلایەنە؛ ڕۆڵی تەنیا دۆزینەوەى وەڵامێکى گریمانەیییە بۆ گرفتەکە. کە دەڵێین وەڵامی گریمانەیی، مەبەست ئەوەیە کە پێ دەچێ توێژەرێکی دی بێت و وەڵامێکی ترى گریمانەییی جیاواز لەسەر هەمان گرفت بسەلمێنێ. بەڵام وادانان (الافتراض/Assumption): بریتییە لەو حاڵەتەى کە توێژەر خۆى گرفتەکە دێنێتە بەرباس و هەر خۆیشی چوارچێوە و پرسیار و ئاییندەى بۆ دەنەخشێنێ و تێیدا بێلایەن نییە و بەو بارەدا دەیبا کە خۆى مەبەستیەتی، تا لە ئاکامدا ببێتە پڕۆژەیەک بۆ چارەسەرى گرفتێک یان واقعێک کە لە داهاتوودا بە ڕاى ئەو دێتە ئاراوە( 1 ).

ئەمە ئەو بوارەیە کە هزری دەسەڵاتدارى سیاسی لە ڕۆژاوا لەسەرى بونیاد نراوە. بە ڕاى دەوڵەتانى ڕۆژاوا ئەوەى کە هەوڵی فەرمانڕەواییکردنى گەل دەدات، دەبێ عەقڵییەتێکی وادانانەیی (The assumption mind of the political leader) بۆ کاروبارى وڵات هەبێ؛ لە هەمان کاتیشدا دەبێ حزبێکی سیاسی لە پشتییەوە وەستابێ، چونکە هەرگیز وڵات نادرێتە دەست دیدگه‌ى کەسێک، بۆ سەلماندنى بابەتە وادانانەیییەکان. چەندان توێژینەوە و بەرنامەى لەسەر دەکەن و هەندێ جاریش هەر ئەو بابەتانە دەکرێنە فیلم، ئەویش لە پێناو دوو ئامانجى سەرەکی: یەکەم تا بزانن چەند لە واقعەوە نزیکە و دەتوانن ئەنجامى بدەن؛ دووەم تا خەڵکی هۆشیار بکەنەوە و لەسەر ئەو بابەتانە گۆش بکرێن. هەر بۆیە ئێستا لە وڵاتانى پێگەیشتوو چەندان سەنتەرى لێکۆڵینەوەى ئاییندەیی هەن و کار لەسەر سەلماندنى چەندان بابەت دەکەن، کە هەرگیز وڵاتانى دواکەوتوو بیریان بۆى نەچووە و بەو حاڵەى کە ئێستا تێیدان، هەرگیز بە خەیاڵیاندا نایەت. سیاسەت زیاتر بە ماناى باشترکردنى بارودۆخى کۆمەڵگە دێت؛ ئەو باشترکردنەیش پێویستى بە تێڕامان و لێوردبوونەوە هەیە لە کاروبارى کۆمەڵگە، کە دەبێ سەرکردەى سیاسی بەو شێوەیە بیر بکاتەوە؛ بەوەى کە لە ئاییندە بارودۆخى کۆمەڵگە و وڵات چیی لێ بەسەر دێت، تا لەو پێناوەدا هەنگاوى جددی بنێت. ئەمەیش پێویستى بە بوونى توانایەکی زه‌ینیی باش هەیە لەو بارەیەوە. ئەو کارەیش بەتەنیا بە سەرکردەى سیاسی ناکرێت، بەڵکوو پێویستى بە پلان و دامەزراوە و پسپۆر و تواناى مرۆیی و ماددی و... هەیە.

وەلێ مەخابن ئەو عەقڵییەتە لاى هەندێ حزبى سیاسیی کوردستانى نەبێت، نییە؛ ئەو حزبانەیش دواى چەند ئەزموون و توێژینەوە و کارلێک و فێربوون؟، لەو نێوەندەدا بە تەرتیب دەتوانین پێنج حزبە سیاسییەکەى کوردستان بە پێودانگەکانى عەقڵییەتى وادانانى سیاسی ئاماژە پێ بدەین: پارتى دیموکراتى کوردستان، بزووتنەوەى گۆڕان، یەکگرتووى ئیسلامیی کوردستان، یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان، کۆمەڵی دادگەرى. بەڵام بەهۆى ئەزموون و مەنهەجییەت و توێژینەوە و کارلێک لەگەڵ واقع، پێ دەچێ جیاوازییەکى زۆر لە نێوان پارتى دیموکراتى کوردستان و حزبە سیاسییەکانى ترى کوردستان هەبێت. ئەمەیش ئەوە ناگەیەنێ کە ئەو عەقڵییەتە وادانانەیییەى لاى پارتى هەیە، بێخەوش و بێکەموکورتییە؛ ئەویش پێویستى بە تازەگەرى و پشتیوانیى زیاتر هەیە، چونکە پارتى دیموکراتى کوردستان لەگەڵ بوونى ئەو عەقڵییەتە، سێ کۆسپی گەورە لە بەردەمیدا هەیە: یەکێکیان خودییە کە ئێرە جێى باس نییە؛ دووەم لەگەڵ ئەوەى کە خۆى ڕێبەرایه‌تیی پڕۆسەى سیاسی دەکات، بەڵام بڕیارى کۆتایی لاى ئەو نییە و، واقعە سیاسییەکەى هەرێم پێویستى بە بڕیارى هەماهەنگییە؛ سێیەم ئەو ژینگە سیاسییەى کە پێویستە بڕیارى تێدا بدرێ، زۆر ئاڵۆز و بەیەکداچووە و دژواریى زۆرى تێدایە.

بەڵام لەو بارەیەوە حکوومەتى هەرێمی کوردستان پێویستیى زۆرى بەو حاڵەتە وادانانەیییانە هەیە و، دەبێ کارى جددیى لەسەر بکات، چونکە هەمیشە دەسەڵات لەو نێوەندەدا مەحکوومە بە سێ هاوکێشە: گرفت، دەرفەت، گه‌رەنتیى ئاییندە. ئەو حیکمەتە سیاسییەى کە لەو نێوەندەدا بە ئەزموون بەرجەستە بووە، ئەوەیە: هەر سەرکردەیەکى سیاسی، خاوەنى عەقڵییەتێکی وادانانەیی (العقلية الإفتراضية) نەبێ، وڵات بەرەو خاپوور و کاولبوون دەبات، چونکە تەنیا وەک ئیمتیاز سەرنجى دەسەڵات دەدات، نەک وەک پڕۆژەیەکی نیشتمانیى گەشەسەندوى شارستانی، تا تێیدا کەسێتیی گەل بەرجەستە بکات.

بۆ ئەو مەبەستە، پێویستە ئاماژە بە خاڵى بەهێز و دەرفەت و هەڕەشەکان بدەین.

خاڵى بەهێز

1. مانەوەى قەوارە سیاسییەکەى هەرێمی کوردستان، وەک قەوارەیەکی سیاسی- نەتەوەیی- جوگرافی- دەستوورى، لە بەرامبەر ئەو هەموو هەوڵانەى کە بۆ لەباربردنى هەیە، لەسەر هەردوو ئاستى هەرێمی و ناوخۆیی. بەردەوامبوونى کارى دامەزراوەیی و گەشەسەندن و وەبەرهێنان لە هەرێم، کە هەرێمی کوردستان لە 4 پارێزگا و 33 قەزا و 4 ئیدارەى سەربەخۆ و 138 ناحیە پێک هاتووە( 1 )، لەگەڵ بوونى کەمیى دەرامەت و زۆریى قەیرانەکان؛ بەڵام تەنیا لە ساڵی 2020 – 2022 زیاتر لە 201 پڕۆژەى وەبەرهێنانى هەمەچەشن بە سەرمایەگوزاریى (ئەو بڕە سەرمایەى کە لە ماوەى ئەو سێ ساڵەدا وەبەرهێنانى تێدا کراوە) لە هەرێم ئەنجام دراوە.
2. بەردەوامبوونى پڕۆسەى سیاسی لەسەر بنەماى دیموکراسی و مەدەنى، ئەگەرچی دووچارى دژوارى و ئاشوب بێت، بەڵام بەناکامڵییش بێ، هەر خاڵێکی بەهێزە بۆ ئەم هەرێمە.
3. سەقامگیری و ئاسایش، کە هەرێمی کردۆتە جێگەیەک بۆ حەوانەوەى خەڵکەکەی و پەنابەران و ئاوارەکان و وەبەرهێنەران؛ کە ئەویش لە بەرامبەر دەوڵەتێکی وەک عێراق خاڵی پۆزەتیڤى لەو بارەیەوە زۆرترە.
4. کورد تا هەنووکە بە کارتى یەکلاکەرەوەى سیاسی لە عێراق ماوەتەوە و ماهییەتى خۆى لەدەست نەداوە.
5. باوەڕبوونى سەرکردەى سیاسیی کوردستان بە ڕێگەچارەى ئاشتى و دیپلۆماسییانە بۆ چارەسەرکردنى قەیران و گرفتەکانى وڵات؛ چونکە پێگەى لەو چوارچێوەیەدا زۆر سەنگینتر و گەورەترە وەک لە هێز.
6. پاراستنى هاوسەنگى لە نێوان هێزە دژبەیەکە هەرێمییەکان و ناوخۆى وڵات؛ کە هەر یەکێکیان هاوکێشەیەکی سیاسییان لەدووە.
7. پاراستنى بەرژەوەندى و ڕایەڵەى پەیوەندی لەگەڵ هەردوو وڵاتى هەرێمیی دراوسێ: ئێران و تورکیا؛ کە کاریگەریی ڕاستەوخۆیان لەسەر بوون و ئاییندەى هەرێم هەیە.
8. جەختکردنەوە لەسەر لۆژیکی دەستوورى بۆ یەکلاییکردنەوەى قەیران و گرفت و بەدەستهێنانى شایستە دەستوورییەکان لەگەڵ حکوومەتى فیدراڵ.
9. لۆژیکی پێکەوەژیان لە هەرێمی کوردستان، بەهاى کەسێتیى مەعنەویى هەرێمی لەسەر ئاستى ناوخۆ و نێودەوڵەتى بەرز ڕاگرتووە. پەرتەوازەنەبوونى مەرجەعی نەتەوەیی؛ کە زۆربەى جاران بڕیارى یەکلاکەرەوەى لە هاوکێشەکاندا داوە. گەرچی ئەو مەرجەعییەتەیش لاى پارتى دیموکراتى کوردستان پارسەنگ بووە، بەڵام بەردەوام ڕاى لایەنەکانى دی لا مەبەست بووە و هەمیشە لە هەوڵی دروستکردنى بڕیارێکی نیشتمانیى هەماهەنگدا بووە لە ئاکامدا.
10. هەوڵدان بۆ یەکگرتنەوەى هێزەکانى پێشمەرگە لە چوارچێوەیەکی یاسایی- دامەزراوەیی- نیشتمانیدا، کە ئەویش وەزارەتى پێشمەرگەیە؛ گەرچی پڕۆسەیەکی ئاڵۆزە لەسەر ئاستى ناوخۆ، بەڵام پشتیوانییەکى نێودەوڵەتیى هەیە بۆ ئەو مەبەستە. ئەمەیش پڕۆسە و پڕۆژەیەکی نیشتمانییە بۆ ئەم هەرێمە؛ هەر بۆیە هاوپەیمانان بەمەرجیان گرتووە کە دەبێ تا ساڵی 2026 تەواو ببێت.
11. هەوڵدان بۆ جێبەجێکردنى یاساى چاکسازی؛ چونکە گەندەڵی، خۆرەى دەسەڵاتە و بەرەو نەمانى دەبات. هەرچەندە پڕۆسەکە سستە، بەڵام بەردەوامە و کاتى دەوێت، چونکە هەندێ لایەن جێبەجێکردنى یاساکە بە هەڕەشە بۆ سەر ئیمتیازاتى خۆیان دەزانن.
12. مانەوەى ڕایەڵەى پشتیوانیى نێودەوڵەتى بۆ قەوارەى سیاسیی هەرێم، کە لە زۆر بواردا وەک بکەرێکی هەرێمیی دەوڵەتدار ئەژمارى دەکەن، لەسەر هەرسێ ئاستى هەرێمی و نێودەوڵەتی و نەتەوە یەکگرتووەکانەوە.
13. ناسەقامگیریى سیاسی لەسەر هەردوو ئاستى ناوخۆی عێراق و هەرێمی؛ کە لە بەرەنجامدا بووەتە هۆى مانەوەى هەرێم بەبەهێزى و حیسابکردن بۆ پێگە هەرێمییەکەى. وەک دەڵێ: کۆستى ئەوان بەسوودى ئەم شکاوەتەوە.

هەڕەشەکان لەسەر ئاستى پڕۆسەى سیاسی

لەو بارەیەوە دەکرێ ئاماژە بە چەند مەترسییەک بدەین:

• پەرتەوازەییی ناوماڵی کوردى گەیشتۆتە ترۆپکە و بەرەو لێکترازانى یەکجارەکی دەچێ، ئەویش بە هاوکاریى ئێران و تورکیا بۆ گۆڕینی هەرێمی کوردستان، بۆ دوو ئیدارەى سەربەخۆ، نەک هەرێم یان بوون بە دوو هەرێم. سەبارەت بە هەرێمبوونى سلێمانى و هەڵەبجە، تا ئێستا یەکێتیى نیشتمانى دڵنیایی و پەسەندی لە بەغدا و ئێران وەرنەگرتووە، بەڵام پەسەندى هەردوو لایان هەیە بە گۆڕینی هەرێمی کوردستان بۆ دوو ئیدارەى کوردیی سەربەخۆ بەپێی سنوورى 15/7/1997ی ئەوکاتى دووئیدارەییی شەڕی ناوخۆ بوو.
• کۆمەکی تەواوى یەکێتیى نیشتمانى بۆ جێبەجێکردنى بڕیارەکانى دادگه‌ى فیدراڵی دژ بە هەرێمی کوردستان.
• ئەنجامنەدانى هەڵبژاردن لە ساڵی 2023 لە هەرێمی کوردستان؛ کە ئەمەیش بەهاى هەرێمی کوردستان، لەسەر ئاستى ناوخۆ و دەرەوە لەق دەکات.
• دروستبوونى توندوتیژیى ناوخۆ؛ تایبەت کاتێک یەکێتیى نیشتمانى ئەوەى کە هەوڵی بۆ دەدا چنگى نەکەوێ، هانا بۆ هەندێ کارى نەخوازراو دەبات.
• کشانەوەى یەکێتیى نیشتمانى لە حکوومەت؛ کە دەبێتە مایەى دروستبوونى دووئیدارەیی و لێکترازان. بەڵام پێش ئەو قۆناغە، لێکترازانەکە لە حکوومەتەوە دەست پێ دەکات؛ بەوەى حکوومەت بۆ سەر دوو بەرە دابەش دەبێت؛ بۆ نموونە هیچ هەماهەنگییەک لە نێوان سەرۆک و وەزیرە یەکێتییەکانیدا نابێ و تواناى لادانیشیانی ئاسان نییە. ئەودەم دەبێتە دوو بەرە لەنێو یەک حکوومەتدا؛ لەو نێوەندەیشدا کاروبارى خەڵک ڕایی نابێ.
• هەوڵی یەکێتیى نیشتمانى بۆ ئیفلیجکردنى پەرلەمانى کوردستان؛ ئەودەم پارتى یان دەبێ تەسلیم بە دیفاکتۆ ببێ، یان دەبێ سەرۆکایەتیى پەرلەمان لە یەکێتیى نیشتمانى بسێنێتەوە و کار بە زۆرینە بکات و، هەرچی زووە بڕیارى هەڵبژاردنى نوێ بدات؛ ئەمەیش ئاسان نییە.
• دروستبوونى ئاشوب و ململانێی هێز لە پارێزگاى سلێمانى؛ کە ئەمەیش حکوومەت و پارتى دیموکراتى کوردستان دەخاتە هەڵوێستێکی هەستیار و هەراسانکەرەوە، کە دەبێ چۆن هەڵوێست بگرێ؛ چونکە لە لایەک تەحەکومکردن بە بارودۆخەکەوە وەزیفەى حکوومەتە، حکوومەتیش لەلایەن ئەوەوە ڕێبەرى دەکرێ، لە لایەکی ترەوە ڕێکخستنەکانى پارتى لە سلێمانى بەناڕاستەوخۆ تێوە دەگلێندرێن، لەو حاڵەتەیشدا هەر دەبێ هەڵوێستى هەبێ. ئیدی بارودۆخەکە بەتەواوى دەشێوێ و دەبێتە بیانوویەک بۆ هاتنەناوەوەى هێزى فیدراڵی بۆ تەحەکومکردن لە واقعەکە؛ ئەودەم ملیشیاکان لە چەندان شوێن بە بیانووى سەقامگیری جێگیر دەکرێن و ڕۆیشتنیان ئاسان نابێت.
• بۆ شکاندنى ئیرادەى پارتى لەلایەن یەکێتییەوە کە ئەوەندە جەخت لەسەر هەولێر دەکاتەوە و دۆسیەکەى "هاوکار جاف" بە نموونە؛ هەوڵی گواستنەوەى ململانێ بۆ هەولێر دەدات و دوور نییە بە هەندێ کارى توندوتیژییش هەستێ، چونکە ماهییەتى پایتەخت لە ئاسایش و سەقامگیرییەکەیدایە.
• گەندەڵی دەبێتە خۆرەى دەسەڵاتى سیاسی؛ ئەمەیش گەورەترین مەترسییە بۆ سەر دەسەڵات.
• نەگەیشتنە ئەنجام لەگەڵ حکوومەتى فیدراڵ؛ کە ئاسەوارەکانى خراپن.
• هەموارکردنەوەى دەستوورى عێراق و گۆڕینی دەسەڵاتەکانى هەرێم بۆ "حەصری" (سنوورداركراو)، بەپێچەوانەى ئەوەى کە ئێستا لە دەستوور هەیە.
• گۆڕینى سیسته‌مى سیاسیی عێراق بۆ نیمچەسەرۆکایەتى.
• بەغدا موماتەڵە بە کات دەکات و ئیرادەى جددیى بۆ یەکلاییکردنەوەى دۆسیەکان لەگەڵ هەرێم نییە.
• بارودۆخی پارێزگاى کەرکووک دەبێتە خاڵیکی مشتومڕى نێوان پارتى و یەکێتى، کە هەر گۆڕانکارییەک تێیدا لە بەرژەوەندیى پارتى، هەڵوێستى یەکێتى دژوارتر دەکات و پەنا بۆ کۆمەکى ئەوانى تر دەبات؛ واتە نایەوێ ئەوەى کە لە هەڵبژاردنى پەرلەمانى عێراق لە بەرژەوەندیى پارتى بوو، دووبارە ببێتەوە.
• میلیشیا شیعییەکان مەترسییەکى جددین بۆ سەر هەرێم، به‌تایبەت لە ناوچە جێناکۆکەکان. ئەوەى کە ئێستا ڕێگرە بۆ جێبەجێکردنى ماددەى 140، زیاتر ئەوان دەبن، نەک عەرەبی سوننە.

هەڕەشەکان لەسەر ئاستى نێودەوڵەتی

• کەمبوونەوەى پشتیوانیی نێودەوڵەتی بۆ پرسی کورد و هەرێمی کوردستان؛ ئەویش بەهۆى پەرتەوازەییی ناوماڵی کوردی.
• گۆڕینى هاوکێشەکان لە نێوان هەولێر و بەغدا و تاران؛ بەوەى بەغدا و تاران بکەونە دژایەتیی کرداری بەرامبەر هەرێم.
• گۆڕانکارى و نه‌مانی ئەو سیسته‌مە هەرێمییەى کە ئێستا لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بەرقەرارە؛ گەرچی ئاسان نییە، بەڵام ئەودەم پێگەى هەرێم گۆڕانکاریى بەسەردا دێت.
• لێکەوتەکانى گۆڕانکاریى سیاسی لە ئێران و کاریگەریى لەسەر پێگەى هەرێم لەسەر ئاستى هەرێمی و نێودەوڵەتى.
• گۆڕانکارى لەسەر ئاستى دەسەڵاتى سیاسیی تورکیا و نەمانى "ئەکەپە" لە حوکم؛ ئەمەیش دەبێتە مایەى پەرەسەندنی دژایەتى بۆ هەرێم و لێسەندنەوەى ئەو ئاسانکارییانەى کە لەلایەن ئەکەپەوە بۆ هەرێم کراوە و گەڕانەوەى دەسەڵاتدارانى تورکیا بۆ بەغدا؛ ئەمە جگە لەوەى کە ئاشوب دەکەوێتە ناوچەکە و، دروستبوونى دووبەرەکى تەنانەت لە نێوان حزبە کوردییەکان خۆیاندا.
• دابەزینى نرخی نەوت لەسەر ئاستى جیهان، به‌تایبەت لەو کاتەى کە لەگەڵ بەغدا نەگاتە هیچ ئەنجامێک.
• کاریگەربوون بە قەیرانە نێودەوڵەتییەکان، وەک قەیرانى: وزە، هەڵاوسان، لاوازیى گەشەسەندنى ئابوورى، گۆڕانى ژینگەیی، تێکەڵاوبوونى هاوکێشەکان و کەوتنەوەى ئاشوبی بێشومارى سەتاسەری لە جیهان، جه‌نگى ئۆکرانیا کە جیهانی خستۆتە سەر لێوارى ڕۆچوون، لۆژیکی ململانێ، شوێن هەموو لۆژیکەکانى ترى گرتۆتەوە، لاوازیى کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى، داڕووخانى سیسته‌مى بەها لە جیهان بەگشتى و هتد.

هەڕەشە دوورمەودا و نزیکەکان لەسەر ئاستى نەتەوەیی و نیشتمانى

1. نەبوونى یەکڕیزى و پەرتەوازەییی ناوخۆ: کە ئەمەیش خراپترین پەتایە لە مێژووى گەلى کورددا و، تا هەنووکەیش بەبێ چارەسەر ماوەتەوە. تەنیا ئەوەندە ئاماژە دەدەین کە پێویستە لێکۆڵینەوەى تایبەت بۆ چارەسەرى ئەو پەتایە بکرێ و بە بەرەنجامى کردەییی دروست دەربچێ، چونکە بەبێ چارەسەرى ئەو پەتایە، بەردەوام پڕۆسە و خەباتى نەتەوەییی کورد لەناو بازنەیەکی بەتاڵدا خولاوەتەوە.
2. قەوارەى خێزان: ساڵی 1965 ژمارەى دانیشتووانى هەرێمی کوردستان 902 هەزار کەس بووە، واتە 11.3%ى دانیشتووانى عێراق، ساڵی 1987: 2.0154.466 کەس بووە؛ واتە 12.3%ى عێراق، ساڵی 2014: 5.332.600 کەس بووە؛ واتە 14.8%ى عێراق، ساڵی 2020: 6.171.083 کەس بووە؛ واتە 15.3%ى عێراق، ساڵی 2022: 427.338 کەس بووە؛ واتە 15.2%ى عێراق( 2 )؛ بەڵام هەر ئەو ژمارەیە بەپێی لێکۆڵینەوەکان ساڵی 2023 کەم دەبێتەوە بۆ 14.8% و لە ساڵی 2030 بۆ 14.6%ى دانیشتووانى عێراق( 3 ). ئیدی بەو شێوەیە ڕوو لە کەمبوونەوەیە لە داهاتوودا.

قەوارەى خێزان لە هەرێمى کوردستان بەردەوام لە کەمبووندایە؛ ساڵی 1987 قەوارەى خێزان 6.2 بوو، بەڵام دواى سی ساڵ لە 2017 کەم بۆتەوە بۆ 5.1. سلێمانی لە 5.8 بووە بە 4.6؛ هەولێر لە 6.4 بووە بە 5.1؛ دهۆک لە 7 بووە بە 6.2. ئەمەیش ئاماژەیەکی مەترسیدارە بۆ کۆمەڵگەى کوردستانی لە ڕووى ژمارەى دانیشتووانەوە، چونکە پەیوەندیدارە بە ڕێژەى بەپیتیی خێزان. ڕێژەى بەپیتیى خێزان لە ساڵی 2020: 3.1 بووە، بەڵام ئەو ڕێژەیە لە 2030 کەم دەبێتەوە بۆ 2.8 و لە 2040 بۆ 2.5؛ واتە ئەگەر تێکڕاى بەپیتیی خێزان لە ڕوانگەى زیادبوونى ڕێژەى دانیشتووانەوە ئەژمار بکرێ، ئەوا کەم دەبێتەوە بۆ 1.82%، کە ئەمەیش بە سەرەتاى قۆناغی قڕتێکەوتنى کۆمەڵگه‌کان دادەنرێ.

لەبەر ئەوە پێویستە بەپیتیی کۆمەڵگە و زۆربوونى لە 2.11 کەمتر نەبێت، بەپێچەوانەوە ئەگەر لە 1.9 کەمتر بوو، ئەوا بە نزیکەى سەد ساڵ نایەتەوە ئاستى سروشتیى خۆى؛ خۆ ئەگەر ڕێژەى بەپیتیى خێزان گەیشتە 1.3، ئەوا قڕتێکەوتنى تەواوى کۆمەڵگەیە( 4 ). هەر بۆیە سەرکردایەتیى کورد دەبێ زۆر بەجددى ئاگادارى ئەو مەترسییە بێ.

بۆ نموونە ڕێژەى دانیشتووانى هەرێم لە ساڵی 2022: 6.427.338 کەسن؛ ئەو ژمارەیە ساڵی 2030 بۆ 7.501.154 کەس زیاد دەبێ. واتە کۆمەڵگەى کوردستانی هەر ساڵێک 134.227 کەسی زیاد کردووە( 4 )، کە ئەمەیش کارەساتێکی گەورەیە، بەرامبەر بەوەى کە لە هەرێمی کوردستان ئێستا 1.274.338 خێزان هەیە[1]( 5 )؛ بەڵام ئەو ژمارەیە تەنیا 134.227 کەس زیاد دەکەن. بە هەمان شێوە، ئەگەر دوورمەودا ئەژمار بکەین، ئەوا دانیشتووانى هەرێم لە ساڵی 2020 – 2040 تەنیا 2.676.482 کەس زیاد دەبێ، کە بۆ هەر ساڵێک 133.824 کەسە.

ئەمەیش لە دوو لاوە هەرێم لێی زەرەرمەندە: لەدەستدانى پێگەى دیمۆگرافی لە بەرامبەر عێراق؛ لە لایەکی تریشەوە گۆڕینی دیمۆگرافیاى دانیشتووانى هەرێم بە هاتنى هاووڵاتیانی عەرەب بۆ هەرێم؛ چونکە ئەزموونى چەند ساڵی پێشوو ئەوەى سەلماند: ئەوەى هاتۆتە هەرێم و موڵکی کڕیوە و وەبەرهێنان دەکات، نەگەڕاوەتەوە زێدی پێشووى. لە ئاییندەیشدا کۆمەڵگەى سیاسی مەترسیی دەکەوێتە سەر و داکشان تێیدا ڕوو دەدات و بەپیتی لەدەست دەدات.

3. مەترسیی گۆڕینی دیمۆگرافیاى دانیشتووان

ئەمە مەترسییەکى ترى جددییە لە بەردەم هەرێمی کوردستان، وەک لە داتاکانى پێشوو ئەوەمان خستە ڕوو، کە ڕێژەى زیادبوون و بەپیتیی خێزان ڕوو لە کەمییە؛ لە هەمان کاتدا ڕێژەى هاتنى هاووڵاتیی عەرەب لە پارێزگاکانى ترى عێراق ڕوو لە هەڵکشانە. هاووڵاتیانی پارێزگاکانى ترى عێراق لەلایەن وەزارەتى ناوخۆوە بۆ دوو جۆر پۆلێن کراون: ئاوارە، هاووڵاتیی ئاسایی کە بەپێی دەستوور مافى نیشتەجێبوونى هەیە. ژمارەى ئاوارە و پەنابەر لە هەرێم بەگشتى بەپێی ڕاپۆرتی ژمارە 7ی ئابی 2021ى وەزارەتى ناوخۆى هەرێم 926.018 کەسن و لە 36 کەمپدا دەژین: 86.1% لە هەولێر و دهۆکن، 41%یان تەنیا لە پایتەختى هەرێمن. ئەو ژمارەیە هاووڵاتیانی عەرەب ناگرێتەوە کە بە کارتى نیشتەجێبوون وەک هاووڵاتییەکی عێراقی لە سێ پارێزگاکەى هەرێم دەژین. ڕێژەى ئاوارە و پەنابەر لە 14.8% دانیشتووانى هەرێم پێک دەهێنن؛ واتە بۆ هەر 6.7 هاووڵاتییەکى هەرێم، ئاوارەیەکی بەردەکەوێ. دابینکردنى خزمەتگوزارییە سەرەتایییەکانیش بۆیان، تێچووى ساڵانەى زیاترە لە 866 ملیۆن دۆلار؛ واتە بە نرخی ئەمڕۆی دۆلار (1580 دینار)، ئەو تێچووە دەکاتە: 1.368.280.000.000 (یەک ترلیۆن و سێ سەد و شەست و هەشت ملیار و دوو سەد و هەشتا ملیۆن دینار)، کە لەلایەن 220 هاوبەشی مرۆیییەوە کۆمەکى و هاوکارى دەکرێن: 75 ڕێکخراوەى ناوخۆیی، 131 ڕێکخراوەى نێودەوڵەتی، 14 ئاژانسی نەتەوە یەکگرتووەکان( 6 ).

لەو ژمارەیە 926.018ى ئاوارە و پەنابەرن؛ لە 71.73% ئاوارەى ناوخۆن کە ژمارەیان 664.237 کەسن. لەو ژمارەیەى ئاوارەى ناوخۆ لە 70% لە دەرەوەى کەمپەکان دەژین. لێکەوتەکانى ئەو حاڵەتەیش گۆڕینی سیسته‌مى بەهاییی کۆمەڵگەى کوردستانی و تیرۆر و توندوتیژى و زۆربوونى بێکارى و هتد. بۆ نموونە پێش ساڵی 2014 ڕێژەى کێشانی نێرگەلە لە هەرێم زۆر کەم و ناوازە بوو، بەڵام هەنووکە تەواوى پانتاییی شار و شارۆچکەکانى هەرێمی تەنیوە؛ تا ئەو ئاستەى کە لە هەندێ شوێن نێرگەلەکان جۆرێک لە ماددەى هۆشبەرى تێکەڵ کراوە؛ ئەمەو کەوتنەوەى چەندان ڕووداو و تاوانى کوشتن و دزین.

ئەوانەى کە وەک هاووڵاتى و بە کارتى نیشتەجێبوون لە هەرێم ماونەتەوە، بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی ماستەر کە لە بەشی جوگرافیاى زانکۆى سلێمانى لەلایەن قوتابی "گەرمیان محه‌مه‌د"ەوە پێشکەش کراوە، داتاکە تا 22/8/2022، ژمارەى هاووڵاتیانی عەرەب بە نزیکەى 1.035.000 (ملیۆنێک و سی و پێنج هەزار)ە؛ لەو ژمارەیە نزیکەى 600 هەزاریان لە شارى هەولێر دەژین، کە لە 57.9% هاووڵاتیانی عەرەبن لە هەرێم و بەرامبەر بە 29% دانیشتووانى شارى هەولێرن. واتە هەر 3.7 هاووڵاتییەکی شارى هەولێر یەک هاووڵاتیى عەرەبی بەردەکەوێ؛ لە شارى دهۆکیش ڕیژەى هاووڵاتیانی عەرەبی هاتوو زیاتر لە 16% خەڵکی شارەکەن و لە سلێمانییش زیاتر لە 7% خەڵکی شارەکەن.

زیاتر لەوەیش ئێستا هاووڵاتیانی عەرەبی پارێزگاکانى ترى عێراق زیاتر لە 680 هەزار موڵکی تاپۆکراویان لە هەرێم هەیە. هەندێک لەوانە موڵکیان کڕیوە( 7 )، بەڵام خۆیان لە شارەکانى هەرێم نیشتەجێ نین. ئەمەیش دوو مەترسیی گەورەى لێ دەکەوێتەوە: گرانبوونى موڵک لە هەرێم، لە مەودایەکی کەمێک دوور، دەبێتە مایەى ئەوەى کە ئابووریى هەرێم لەلایەن ئەوانەوە تەحەکومى پێوە بکرێ. سەبارەت بەوەى ئەو هاووڵاتییە عەرەبانە دواتر لەژێر گوشاردا لە ساتى پڕۆسەى هەڵبژاردندا لەسەر بنەماى نیشتەجێبوون دەنگ بدەن و لەسەر پارێزگاکانى هەرێم ئەژمار بکرێن و دەنگ بە لیستەکانى غەیرە کورد بدەن، لەو حاڵەتەیشدا گۆڕانکارى دروست دەبێ چونکە ئەوان بەرامبەر بە ژمارەى دانیشتووانى هەرێم لە ساڵی 2022: 16.10% دەبن. ئەو ژمارەیە هی 8 ساڵە؛ بەردەوامیش لەگەڵ زۆربوونى گرفتە ژینگەیی و سیاسییەکانى عێراق، ئەوان ڕوو لە هەرێمی کوردستان دەکەن.

هەر بۆیە یەکێک لە گرفتە هەرە گەورەکان لەسەر ئاستى ژمارە و گۆڕینی سیسته‌مى بەهاکان و هەڵبژاردنە لە ئاییندەدا، چونکە ئەگەر لۆژیکی بەشداریکردن لە هەڵبژاردن لە فۆرمی خۆراکەوە بەپێی پارێزگاکان، بگۆڕدرێ بۆ لۆژیکی نیشتەجێبوون، ئەو لۆژیکی نیشتەجێبوونەیش لە کارتى ئاسایشەوە بگۆڕدرێ بۆ تاپۆى موڵک، ئەوا هەرێم گەوەرەترین زەرەرمەندە و گۆڕانکاریى مەترسیدار لەسەر ئاستى نیشتمانی و نەتەوەیی و بەهایی و دامەزراوەیی دروست دەبێ. حکوومەتى عێراقیش ئێستا کار لەسەر پێشنیارێک دەکات، بەوەى هەر خێزانێک مووچەکەى لە ملیۆن و نیوێک زیاتر بێت، بەشە خۆراکەکەى ببڕدرێت. دواتریش بە بڕیارێک لەلایەن دادگه‌ى فیدراڵییەوە بەپێی دەستوور ئەو مافەیان پێ دەدا و، دووریش نییە بەهۆى هەندێ بیانووى مرۆیییەوە شرۆڤەى تایبەت بۆ ماددەى 23 فەقەرەى سێیەم، لقی دووەم بدۆزنەوە، کە باس لەوە دەکا نابێ نابێ موڵکدارى بۆ مەبەستى گۆڕینی دیمۆگرافیای دانیشتووان بقۆزرێتەوە. هەر بۆیە دەبێ لەو بارەیەوە حکوومەتى هەرێم پلانی تایبەتى هەبێ.

4. قەیرانی زۆربوونى هەرزەکار و گەنج

لە ساڵی 2018 ڕێژەى هەرزەکاران لە تەمەنى 10 – 30 زیاتر بوو لە 39.5%ی دانیشتووانى هەرێمی کوردستان، بەڵام هەر ئەو ڕێژەیە بۆ تەمەنى 15- 59 ساڵان دەبێتە زیاتر له‌ 55.14%ی دانیشتووانى هەرێم. لە توێژى هەرزەکاران لە تەمەنى 10- 30 ساڵان، لە 82.6% سەڵتن و تەنیا 39.9% خوێندنیان لا گرنگە. هەر ئەو توێژە 84.9% خاوەنى ئامێری ئه‌لێکترۆنین و 72% بەکارهێنەرى تۆڕی ئینترنێتن و تەماسی بەردەوامیان لەگەڵ ژینگەى دەرەوەى کۆمەڵگەى کوردستانی هەیە و تا ڕاددەیەکی زۆر کاریگەرن پێی؛ بە شێوەیەک سۆزی وابەستەییى نیشتمان لە ناویاندا لاوازە و 30.4% ئارەزووى کۆچکرن دەکەن؛ بە جۆرێک کە لە هەر 3 هەرزەکارێک لە سلێمانى و دهۆک نیازی کۆچکردنیان هەیە و لە شارى هەولێریش لە هەر 4 هەرزەکارێک یەکێکیان؛ بەردەوامیش ئەو توێژە لە زۆربووندایە، بە جۆرێک زۆربوونى هەرزەکار و لاوانى تەمەن 15- 24 ساڵان بە ڕێژەى 12% لە نێوان ساڵانی 2020 – 2030 زیاد دەکەن( 8 ).

هەر بۆیە بەردەوام ئەو توێژە زۆر دەبن و گۆڕانکارییش بەسەر زه‌ینییەت و داواکارییاندا دێت و قەناعەتیان بە دیفاکتۆ نییە. نەوەى زێد (z) زیاتر قەناعەتی بە بونیادی فیکریی خۆیەتى و هەندێ جاریش عەبەسى و نامونتەمییە (non-belonging) و تەنیا خەمى ئەو ساتە دەخوات کە تێیدا دەژى و، تا تەماس نەکا لەگەڵیدا دانی پێدا نانێ. ڕێژەى تەمەن خوار 15 ساڵ لە ساڵی 2020 نزیکەى 34.7% بوو، بەڵام هەر ئەو ڕێژەیە لە ساڵی 2040 کەم دەبێتەوە بۆ 27.8%، بەڵام توێژى هەرزەکاران جارێکی تر ڕوو لە هەڵکشان دەکا و لە 7.2% دەچێتە سەر و زیاد دەکات، ڕیژەى سەروو 65 ساڵانیش نزیکەى دووهێندەى ئێستایان لێ دێت. لەو حاڵەتەدا تەواوى حزبە سیاسییەکان بایەخ و جەخت لەسەر لاوان و داواکارییەکانیان دەکەنەوە و لەو بارەیەوە دووچارى تەنگژە دەبنەوە.

 هەر بۆیە ڕێژەى بەشداریى سیاسی زۆر هەڵدەکشێ: ساڵی 2020: 55.45% بوو، ساڵی 2030 دەبێتە 58.19% و لە ساڵی 2040 بۆ 63.65% دانیشتووانى هەرێم؛ واتە لە نێوان 2020 – 2040 لە 8.2% بەشداریى سیاسی زیاد دەبێ( 9 ). ئەمەیش لەسەر تەواوى سیاسەت و یاساکانى وڵات ڕەنگ دەداتەوە و دەسەڵاتی سیاسییش دووچارى تەنگژە دەبێ لەگەڵ ئەم توێژە بۆ دابینکردنى داواکارییەکانى؛ ئەو توێژەى کە تەنیا دان بە خۆیدا دەنێ و هەر ئەوە ڕاستە کە خۆى دەیبینێ و گوتارى ڕادیکاڵییەتیش ڕوو لە زیادبوون دەکات.

لێکەوتەى ئەو حاڵەتەیش: زۆربوونى توندوتیژى، کۆچکردن، بێمتمانەیی، بێهیوایی، توێژێکی بەردەوام نیگەران، زۆربوونى بەشداریى سیاسی، زۆربوونى ململانێی سیاسی، تەنگژەى گەشەپێدانی سیاسی، لاوازبوونى ئینتما، دروستبوونى دابڕان لە نێوان ئەمان و ڕابردوو و نەوەى پێش خۆیان، ئەستەمبوونى گفتوگۆ- چونکە زیاتر ڕای خۆیان لا مەبەستە- و گوتارێک کاریگەریى لەسەر هەیە کە نه‌ نەتەوەیییە، نە لەگەڵ زۆربەى سیسته‌مى بەهاییی کۆمەڵگە یەک دەگرێتەوە و هتد.

5. قەیرانی بێکارى و هەژارى

ڕێژەى بێکارى لە هەرێمی کوردستان ساڵی 2012، زیاتر بوو له‌ 7.9%، بەڵام هەر ئەو ڕێژەیە ساڵی 2020 گەیشتە زیاتر لە 12%. بەشداریى تەمەنى 15 ساڵ و زیاتر لە ساڵی 2012، زیاتر بوو لە 38.4%، بەڵام هەر ئەو ڕێژەیە تا ساڵی 2030 بە ڕێژەى 27% زیاد دەکات. ئەوانەى کە زیاتر کاریان دەست دەکەوت ساڵی 2012، هەڵگرانى بڕوانامەى بەکالۆریۆس و ماستەر و دکتۆرا بە ڕێژەى 85.15% بوون. دەرفەتەکانى کار کەمیان کردووە و ژمارەى هاووڵاتیی عەرەب و ئاوارەیش ئەوەندەى تر کاریگەریى نێگەتیڤیان هەیە و حکوومەتیش لەو بارەیەوە لە قەیراندایە و کەرتى تایبەتیش بۆ کەمکردنەوەى بێکارى ئەکتیڤ نییە؛ هەرچەندە حکوومەتى هەرێم بڕیارى ئەوەی دا کە بۆ هەر پڕۆژەیەکی کار، دەبێ دەستى کارى لە 70% خۆماڵی بێت. لە لایەکی تریشەوە سیماى ژیان و گوزەران لە شارەکان کۆ بۆتەوە و جەنجاڵیی تەواوى دروست کردووە و دەرفەتەکانى کارى بەرتەسک کردۆتەوە، چونکە هەمووان پشت بە شار دەبەستن بۆ بژێوی و گوزەرانى. بۆ نموونە ئێستا هەرێمی کوردستان بۆتە کوتلەیەک لە شارنشین؛ بە جۆرێک کە 81.6%ی دانیشتووانى هەرێم لە شارەکان دەژین: هەولێر 83%، سلێمانى 85%، دهۆک 74%( 10 ).

هەر بۆیە گرفتەکان لەناو توێژى هەرزەکار و لاواندا قووڵتر و زێتر دەبن؛ یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانى کۆچکردن بە ڕاى 38.8%ى ئەوانەى تەمەنیان لە نێوان 10 – 30 ساڵانە، هۆکارەکەى ئابوورییە و 54.4%ی هۆکارى سەختیى ژیانە بۆ کۆچ. لەو بارەیەوە توێژە ئەکتیڤەکە بەردەوام وڵات بەجێ دێڵێ و بەرەو تاراوگە مل دەنێ. داتاکانیش ئەوە دەردەخەن کە لە نێوان ساڵانی 2015 – 2021 زیاتر لە 693 هەزار لە عێراق و هەرێم کۆچیان کردووە؛ لەو ڕێگه‌یەیش زیاتر لە 458 کەسیان گیانیان لەدەست داوە یان بێسەروشوێنن( 11 ).

لە لایەکی تر ئەو توێژەى کە زیاتر لە تاوانەوە تێوە گلاوە، هەر ئەو توێژەیە و بوونەتە چینێکی بەپیت بۆ لەخشتەبردنیان و ترازاندنیان بەرەو ماددەى هۆشبەر. ئەوانەى کە زیاتر لەو دیاردەیە تێوە گلاون، زیاتر تەمەنیان لە نێوان 15 – 30 ساڵانە. لە عێراق لە هەشت مانگى ساڵی 2022، دەست گیرا بەسەر زیاتر لە 14 ملیۆن حەب و 300 کیلۆگرام لە ماددەى هۆشبەر و گرتنى 14 هەزار تاوانبار. وەزارەتى تەندروستیى عێراقیش لەو بارەیەوە ڕای گەیاند کە، تا ئێستا 5 هەزار تەن ماددەى هۆشبەر و 54 ملیۆن حەب و مەواددى ترى هۆشبەریان لەناو بردووە؛ هۆکارى سەرەکییش بێکارى و دۆخی ئابوورى و سیاسیی وڵات و لاوازبوونى بەهاکان و دراوسێبوونى وڵاتە بە وڵاتى ئێرانەوە، کە ڕێژەى بەکارهێنەر و بازرگانى ماددەى هۆشبەر تێیدا بەرزە( 12 ).

ئەو حاڵەتەیش حکوومەت دووچارى قەیران و شۆک دەکات، چونکە بەزەحمەت فریاى دابینکردنى خزمەتگوزارى و هەلی کار و سەقامگیریى ئاسایش و ئیدارەدان دەکەوێ و کواڵێتیى ژیانیش ئەستەم؛ لە لایەکی تریشەوە دەبێتە هۆکارى سەرەکی بۆ توندوتیژى و لادانى ئەخلاقی و هەندێ بابەت کە کۆمەڵگە دووچارى داغان دەکات. ڕۆژانی داهاتوویش لێڵن. ئەگەر ئەو توێژە بێکار بمێننەوە و ئاڕاستە نەکرێن، ئاشوبێکی خراپ دووچارى کۆمەڵگە دەبێتەوە. ساڵی 2023 بە ڕاى زۆرترین لێکۆڵەر و توێژەرانى هەمەجۆرى دونیا، یەکێکە لە ساڵە زەحمەتەکان لەسەر ئاستى جیهان.

هەروەها ئەو توێژەى کە ئێستا کۆچ دەکات، توێژێکی کەمدەرامەت نییە، بەڵکوو ئەوانەن کە تواناى دارایییان مامناوەندە و زیاتر سەر بە چینی مامناوەندن، کە دەسەڵاتى سیاسی پشتیان پێ دەبەستێ و نیشانەى ئاوەدانى و پەرەسەندنی کۆمەڵگەیە. کۆچکردنى چینی ناوەند وڵات دووچارى کارەساتێکی گەورە دەکات و دابەشی سەر دوو چینی دەکات، ئەوانیش تەنیا هەژار و دەوڵەمەندن؛ ئەودەمیش کارەساتەکە لەسەر هەموو ئاستەکان دەقەومێ.

6. قەیرانی ئاو

ئەو داتایانەى کە باس لەوە دەکەن، بەوەى هەرێمی کوردستان تواناى گلدانەوەى زیاتر لە 13.2 ملیار مەتر سێجا ئاوى هەیە، بەڵام ئێستا دەبێ باس لەوە بکرێ، کە ئایا ئەو بڕە لە ئاو هەیە تا گل بدرێتەوە؟ وەڵامەکەیش "نەخێر"ە. هەر بۆیە دەبێ هەرێمی کوردستان بە پلانێکی نوێوە مامەڵە لەگەڵ بابەتەکە بکات، چونکە ئەو بڕە ئاوەى کە پێویستە بۆ گلدانەوە، بەردەوام لە کەمبوونەوەیە؛ لە لایەک کەشوهەوا بەرەو وشکەساڵی دەچێت، لە لایەکی تریشەوە پلانێکی دروست نییە بۆ چۆنێتیی خەرجکردنى ئاو لەلایەن هاووڵاتیانەوە و بڕێکی زۆرى لێ بەفیڕۆ دەچێت. بۆ ئەو مەبەستەیش پەرلەمانى کوردستان لە ڕێکەوتى 2/6/2022 یاساى ژمارە 4 کە تایبەت بوو بە یاساى بەڕێوەبردن و پاراستنی ئاو لە هەرێمی كوردستان ـ عێراقى دەرکرد، کە لە 24 ماددە پێک هاتووە( 16 ). ئەمە سەرەڕاى ئەوەى کە ئەو بڕە ئاوەى گل دراوە، تەنیا بۆ دانیشتووانى هەرێمی کوردستان نییە، بەڵکوو بابەتى ئاو لە وڵاتى عێراق بابەتێکی فیدراڵییە و هەرێم ناتوانێ بە ئارەزووى خۆى ڕەفتارى تێدا بکات.

تێکڕاى بارانبارین بەردەوام ڕوو لە کەمبوونە. ساڵی 2012 بەتێکڕا 526.3 ملم بوو، بەڵام ساڵی 2018 بۆ 893.8 بەرز بووەوە؛ بەڵام دواتر ساڵ دواى ساڵ بەرەو داکشان چوو. هەر بۆیە تێکڕاى باران لە هەرێم ساڵی 2021 داکشا بۆ 236.7 ملم( 13 ). هەرێمی کوردستان خاوەنى 3.5 ملیۆن دۆنم ڕووبەرى چاندنى گەنمى هەیە، بە دێم و بەیارەوە. ساڵی 2019: 3.750.000 تۆن گەنم هەبووە، بەڵام ئەو ڕێژەیە بەردەوام لە داکشاندایە. ساڵی 2020 تەنیا 1.200.000 تۆن و 2021 نزیکەى 126000 تۆن بووە، بەڵام ساڵی 2022 ڕیژەکە بۆ زیاتر لە 330.000 تۆن بەرز بووەوە( 14 )؛ ئەمەیش پێداویستیى ناوخۆ پڕ ناکاتەوە، کە نزیکەى یەک ملیۆن تۆن گەنمى پێویستە. هۆکارى سەرەکییش وشکەساڵییە.

بەپێی ڕاپۆرتێکی بانکى نێودەوڵەتى سەبارەت بە وشکەساڵی لە عێراق، تا ساڵی 2035 نزیکەى لە 20% بۆ مەبەستى کشتوکاڵ کەم دەکات؛ بەگشتیش ڕێژەى ئاو 15% بە تێکڕا دادەکشێ( 15 ). ئارى ئەحمەد، بەڕێوەبەرى گشتیى ئاو و ئاوەڕۆى هەرێمی کوردستان ده‌ڵێ: ڕێژەى بەکارهێنانى ڕۆژانەى هەر هاووڵاتییەک بۆ بڕی ئاو، 300 – 350 لیترە؛ ئەمەیش لەو ڕێژەیه‌ زیاترە کە وڵاتان بۆ هاووڵاتیانیان دابین کردووە، کە بڕەکەى 200 – 250 لیترە( 16 ). لە بەرامبەر کەمئاوییش لە لایەک وشکەساڵی زیادی کردووە و خۆڵبارینیشى لەگەڵدایە، ڕووبەرە سەوزایییەکان کەمیان کردووە و زەوییە بیابانییەکان فراوان بوون و گەردەلوولە خۆڵاوییەکان سەرانسەری دەوڵەتیان گرتووەتەوە؛ بە جۆرێک تێکڕای خۆڵبارین بە نزیکەی (٨٠ ملم م٢ مانگانە) دەخەمڵینرێت. بەمەیش تێکڕای خۆڵبارین، لە بارانبارین زیاترە( 17 ). کەواتە مەترسییەکە بۆ هەرێم لە چەند لایەکەوەیە: وشکەساڵیی تەواو لە ڕێیە، ژمارەى دانیشتووان لە زۆربووندایە، ڕێژەى بەکارهێنان بە سیسته‌ماتیک نەکراوە، بڕی گلدانەوەى ئاو زامن نییە، دەبێ لەو بڕە ئاوەى هەمانە بەشی پارێزگاکانى ناوەڕاستى عێراقیش بدەین، ناتوانێ خۆى بەتەواوى تەحەکومى تێدا بکات؛ هەر بۆیە ئێستا حکوومەتى فیدراڵ نیگەرانە لە دروستکردنى ئەو هەموو بەنداوەى کە حکوومەتى هەرێم بەنیازی دروستکردنیانە، چونکە بەپێی دەستوور بابەتێکی فیدراڵییە، نەک لە تایبەتمەندیى دەسەڵاتەکانى هەرێم. ئەو بارودۆخە خراپەى ژینگەیش بۆ خەڵکی باشوور و خوارووى عێراق، بەرەنجامەکەى هاتنى هاووڵاتیانی زیاترە بۆ هەرێم.

7. قەیرانی داڕووخانى کۆمەڵایەتى

لە هەرێمی کوردستان زیاتر لە 1.274.338 خێزان هەیە. خەرجیی مانگانەى هەر تاکێکی هەرێم 239.000 دینارە بۆ یەک مانگ؛ واتە بۆ ساڵێک 1.293.000 (ملیۆنێک و دوو سەد و سێ هەزار دینار)ە. ئەمە ئەو داتایەیە کە دەستەى ئامارى هەرێم تەخمینی کردووە؛ بەو پێیە خەرجیی ساڵانەى ئەو ژمارەیە لە تاکەکانى هەرێم ترلیۆنێک و پێنج سەد و سی و شەش ملیار و سەد و سی و سێ ملیۆن و حەوت سەد و هەشتا و دوو هەزارە( 18 ). هەر بۆیە ژیان لە هەرێم ڕۆژ دواى ڕۆژ لە سەختبووندایە و ڕێژەى هەژارییش لە هەڵکشاندایە. ئەمەیش کاریگەریى ڕاستەوخۆى لەسەر لێکەوتەکان هەیە؛ بۆ نموونە توێژى هەرزەکاران و لاوان 10 – 30 ساڵان، لە 38.8% وا دەبینن کە هۆکارى ئابوورى، کاریگەریى ڕاستەوخۆى هەیە بۆ کۆچ و 54.4% ڕایان وایە کە سەختیى ژیان وا لە لاوان دەکات کە کۆچ بکەن، چونکە تا ئێستایش سەربارى قورسیی گوزەران، لە 26.7%ی خێزانەکانى هەرێم کرێچیین( 19 ).

کەواتە یەکێ لە هۆکارە سەرەکییەکان بۆ داڕووخانى کۆمەڵایەتى، لایەنى ئابوورییە. سەختیى گوزەران واى لە خێزانەکان کردووە کە بژێوی کارى سەرەکییان بێت. لەو بارەیەیشەوە زۆر جاران بەهاکانیشیان لا کاڵ بۆتەوە. هەر بۆیە زیندووکردنەوە و گەشەپێدانى سیسته‌مى بەهاکان و ئینتماى کۆمەڵگە، وەزیفەیەکی جددیى دەسەڵاتى سیاسییە بۆ ئەم قۆناغە.

لەژێر ئەو گوشارەدا خێزانەکان زۆر بەگران دەتوانن بەیەکانگیرى بمێننەوە. لە عێراق ساڵی 2022 ڕێژەى جیابوونەوە ڕۆژانە 200 حاڵەت بوو، لە هەرێمی کوردستانیش ساڵی 2021: 8810 حاڵەت بوو، کە 1666 حاڵەتى لە ساڵی 2020 زیاتر بوو، کە کۆى گرێبەستى هاوسەرگیرى ساڵی 2021: 54837 بوو؛ واتە ڕێژەى جیابوونەوە 16% بوو. ئەو واقعەیش چەندان ئاسەوارى ئەخلاقی و خێزانى و کەسیی لێ دەکەوێتەوە( 20 ).

دەرفەتەکان دەبێ چی بن؟

بۆ کەمکردنەوەى کاریگەریى ئەو مەترسی و هەڕەشانە، پێویستە:

• دەبێ کورد پەرتەوازە نەبێ و یەکڕیز بێ.
• دەبێ لۆژیکی مەدەنییەت و دیموکراسی سەنگی مەحەک بێت، نەک هێز و حزبایەتى و فیفتی بە فیفتی.
• ئەنجامدانى هەڵبژاردنێکی بێگەرد و ڕازیبوون بە ئەنجامەکانى.
• ڕێککەوتن لەگەڵ حکوومەتى فیدراڵ.
• جێبەجێکردنى یاساى چاکسازی، لە هەموو بوارەکانیدا.
• گۆڕینى دووجەمسەرى لە پڕۆسەى سیاسیی هەرێم بۆ فرەجەمسەرى و دروستکردنى تەوافوقی سیاسی؛ بەڵام نەک لە نێوان پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان، بەڵکوو لە نێوان هەر پێنچ حزبە سەرەکییەکەدا، بەڵام بە یاسایەک لە پەرلەمان چوارچێوەکەى دیاری بکرێ.
• دروستکردنى فیدراسیۆنێک لە حزبە سیاسییەکان بۆ ئیدارەدانى پرسەکانى ناوچەکانى دەرەوەى هەرێم.
• گرنگیدان بە بووژاندنەوەى کەرتى تایبەت و دەرفەتى کار، تا خەڵکی ئەوەندە پشت بە مووچەى مانگانەى حکوومەت نەبەستن. سوودبینین لە ئەزموونى "مالیزیا"ش کارێکى زۆر باشە، کە چۆن "مەهاتیر محه‌مه‌د" مالاوییەکانى وا لێ کرد پشت بە مووچەى حکوومەت نەبەستن و، لە هەژموونى چینییەکانیش بەسەر ئابووریى وڵاتەوە قوتاریان بوو.
• هەوڵدان بۆ دروستکردنى دەسەڵاتێکی دروست بۆ خەڵکی هەرێمی کوردستان؛ ئەو دەسەڵاتەى کە چەندان سەدەیە خەباتی بۆ دەکات. بەڵام مەخابن ئەوەى کە خۆى بەشدارە لە دەسەڵات، هەر خۆى لە دژى وەستاوەتەوە و تۆکمەبوونى حکوومەتى هەرێم بە هەڕەشە بۆ سەر بوونى خۆى دەزانێ و زه‌ینییەتى دووئیدارەیی بەسەریدا زاڵە.

( 1 )  د. سردار قادر محى الدین، الحالة الافتراضیة لدى صانع القرار السیاسی دراسة نظرية تحلیلیة، مجلة جامعة السليمانية قسم الدراسات الإنسانية B، العدد: 43، تشرين الثاني 2013، ص10.

( 1 )   https://krso.gov.krd/content/upload/1/root/300919024657.pdf

( 2 )  https://krso.gov.krd/content/upload/1/root/kurdistan-population-analysis-report-kurdish-v6-final-corrected-29052022.pdf.

( 3 ) https://cosit.gov.iq/ar/?option=com_content&view=article&layout=edit&id=174&jsn_setmobile=no.

( 4 ) https://www.youtube.com/watch?v=Bg4tb5FzJLg.

( 4 ) https://krso.gov.krd/content/upload/1/root/kurdistan-population-analysis-report-kurdish-v6-final-corrected-29052022.pdf.

( 5 ) https://gov.krd/dmi/activities/news-and-press- releases/2022/november/%D9%BE%D8%A7%DA%B5%D9%BE%D8%B4%D8%AA%D9%89-.

( 6 )  https://jcckrg.org/ku/article/read/407.

( 7 ) https://www.haremnews.com/details/25516.

( 8 ) https://images.haremnews.com/root/root/images/1911112021kochharem.pdf.

( 9 ) https://krso.gov.krd/content/upload/1/root/%DA%95%D9%88%D9%88%D9%BE%DB%8E%D9%88%D9%89-%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%AA%D9%85%D8%A7%D9%86%D9%89-.

( 10 ) https://krso.gov.krd/content/upload/1/root/%D9%83%D9%87%E2%80%8C%D8%B4-%D9%88-%D9%87%D9%87%E2%80%8C%D9%88%D8%A7-17-3-.

( 11 ) https://www.haremnews.com/details/25516.

( 12 ) https://www.aljazeera.net/politics/2023/1/5/%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AE%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D8%.

( 16 ) https://legislation.krd/law-

( 13 ) https://krso.gov.krd/content/upload/1/root/%D9%83%D9%87%E2%80%8C%D8%B4-%D9%88-%D9%87%D9%87%E2%80%8C%D9%88%D8%A7-17-3-.

( 14 ) https://bn24.org/detail/1923/.

( 15 ) https://www.rudaw.net/sorani/middleeast/iraq/04012023.

( 16 ) https://en.calameo.com/read/0058622524bfcb2cbdb8b.

( 17 )  صفا خلف، أزمة المياه والتغير المناخي في العراق تقود الى هجرة ونزاعات أهلية، العالم الجديد، ٢٠٢١

. https://al-aalem.com/news/

( 18 ) https://gov.krd/dmi/activities/news-and-press-  

releases/2022/november/%D9%BE%D8%A7%DA%B5%D9%BE%D8%B4%D8%AA%D9%89-.

( 19 ) https://www.haremnews.com/details/25516.

( 20 ) https://www.regaykurdistan.com/index.php/hewal-2018/kurdistan-2018/38588-2022-04-04-15-07-.