(ئەو دەمەى دادگه‌ى فیدراڵی سەنگەر لە هەرێم دەگرێ)

د. سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

دادگه‌ى فیدراڵی = نەوایەکی بڕیاردەر بۆ نەیارانی هەرێم

پێ دەچێ ئەوەندەى دادگه‌ى فیدراڵی لەسەر هێڵە دژى هەرێم، ئەوەندە گەندەڵی و نەهامەتییەکانى گەلی عێراقی لەبەرچاو نییە، کە وڵاتى ئێران لە پشتییەوە هۆکارە. هەر کەسێک داوا لەسەر هەرێم پێشکەش بە دادگه بکات، چانسی بردنەوەى زۆرترە لە دۆڕان؛ ئەزموونەکانى پێشوویش ئەوەیان سەلماند. بەڵام ئه‌و بابەتەی لەودیوى یاساکانەوە خۆى مەڵاس داوە ئەوەیە، کە ئایا بۆچی ئەوەندە دادگه‌ى فیدراڵی داخى لە دڵ هەڵگرتووە بەرامبەر هەرێم، کە دەکرا بە تەنیا بڕیارێک هەرێمى پابەند بکردایەتەوە بۆ یاساکانى فیدراڵ؟ بەڵام دادگه‌ى فیدراڵی هەرگیز مەبەستى ئەوە نەبووە کە هەرێم بە یاسا فیدراڵییەکانه‌وه‌ پابەند بکات، ئەوەندەى کە لە ناواخن مەبەستى بووە لە یاسا و پڕه‌نسیپە فیدراڵییەکان بدات. تەواوى بڕیارەکانى دادگه‌ بە تام و نەکهەیەکی مەرکەزى دەرچوون و هیچ ئیعتبارێکیان بۆ هەرێم، وەک یەکەیەکی فەرمانڕەوایی لەناو وڵاتێکی فیدراڵی کە لە دەستووردا هاتووە، نەهێشتۆتەوە، بەڵکوو هەرێمی کوردستان لە ڕێگەى بڕیارەکانییەوە هەمان حیسابی پارێزگایەکی ترى عێراقی بۆ کراوە!

دادگه‌ى فیدراڵی کە بەئاشکرا لەناو مەدارى هاوکێشە سیاسییەکانى ئێران دەخولێتەوە و هەر لەو ڕوانگەیەیشەوە دەجووڵێ، وەک لایەنێکی سیاسی ڕەفتار دەکات و بڕیاره‌كان لە عێراق یەکلایی دەکاتەوە، چونکە لە لایەک تەنیا هەرێمی کوردستان ماوە لە تەواوى عێراق کە ڕاستەوخۆ لە مەدارى سیاسەتى ئێراندا نییە و لەمپەرێکە بۆ تەشەنەى نفووزى تا بگاتە سنوورەکانى تورکیا و بڕینی جموجۆڵی هاوپەیمانان بۆ سووریا، کە لە هەرێمەوە دەگەنە ڕۆژاواى کوردستان و تەواوى کۆمەکییەکانیش هەر لێرەوە دەپەڕێنرێنەوە بۆ سووریا؛ ئەمە سەرەڕاى ئەوەى کە دادگه مەبەستیەتى، وا هەرێمی کوردستان لەبەرچاوی کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى و ڕای گشتیى عێراقی نیشان بدات کە هۆکارى ڕاستەقینەى نەهامەتییەکانى گەلانى عێراقە و لەگەڵ ئەمریکا و ئیسرائیل ئەجێنداى تایبەتى هەیە لەسەر حیسابی عێراق؛ هەر هەرێمیشە کە لە یاساکانى وڵات دەردەچێ و پابەند نییە و سامانى وڵات بەهەدەر ده‌دا و تاڵان دەكات. بەڵام پەیامەکەى دادگه لە ئاکامدا بەرەو قۆناغێکی مەترسیدارتر سەر دەکێشێ؛ به‌تایبەت ئەو دەمەى کە هەرێم هەرگیز پابەند نابێ بە بڕیارەکانى دادگه‌ وە، ئەو کاتە بڕیارێکی دی دەدا: بەوەى کە پێویستە لەسەر بەغدا، هەرێم بوەستێنێ و دژایەتى و بەکارهێنانى هێز دەرهەق بە هەرێم بە کارێکی شەرعی دەداتە قەڵەم.

لە هیچ وڵاتێک دادگه‌ى دەستوورى ئەوەندە لەمپەر لە بەردەم پرۆسەى سیاسی دروست ناکات. لە عێراق بەپێچەوانەوە؛ ئەو دەمەى لایەنەکان لە یەکدی نزیک دەبنەوە، ئەم بڕیارە سەیروسەمەرانە دەردەکا، کە لە هەمان کاتدا لایەنەکان بڕیاریان داوە ئەوەى کە دادگه مەبەستیەتى، ئەمان لەسەرى ڕێک بکەون، بەڵام دواتر هەوڵی دادگه واقعەکە لێڵتر دەکات و دەرفەتەکانى ڕێککەوتنیش کەمتر. بۆ نموونە، سەرۆکوەزیرانی هەرێم خۆى چووە بەغدا و لەوێش سەردانی دادگه‌ى فیدراڵیی کرد و پابەندیى هەرێمی بە دەستوورەوە دووپات کردەوە؛ بەڵام هێشتا سەردانەکە هەڵمی لێ هەڵدەستا، بە هاتنى شاندێکی ئەمریکی و باسکردن لە وزە- کە هاوکات سەرۆکی حکوومەت لە داڤۆس نەگەڕابووه‌وه‌- ئەو بڕیارێکی دیكه‌ی دەرکرد؛ بەوەى کە هیچ نییەتێکی پاک بەرامبەر هەرێم، نابێ هەبێ. ئەو "چوار سەد ملیار"ەیش گەرچی نەهاتبوو، بەڵام تاهەتایە قوفڵی کرد.

کەواتە بابەتەکان لە یاسا دەرچوون و بەو نەفەسەى دادگه‌ى فیدراڵییش بێ، گەیشتنە چارەسەر زۆر دوورە؛ بۆ نموونە پێ دەچێ هەرێم و بەغدا لەسەر بوودجە و ڕه‌شنووسێك بۆ یاساى نەوت و غاز ڕێک کەوتبن، بەڵام ئەگەر ئێران ڕای لەسەر نەبێت، ئەگەرچی پەرلەمانیش یاساکە پەسەند بکات، ئەوا دادگه بە نادەستوورى ئەژمارى دەکات. ئەم پێشبینییەیش هەر دروستە بۆ هەر یاسایەک کە بەرژەوەندیى هەرێمی تێدا بێت و ئێران پێی ڕازی نەبێت. هەر بۆیە ئێمە لە قۆناغێکی دژوارداین؛ قۆناغێكی بەدەر لە یاسا. هەرچەندە ئەمە ماناى ئەوە نییە کە هەرێم ئەرکی بەرامبەر وڵاتى عێراق ناکەوێـتە سەر، بەڵکوو تا ئێستا هەرێم بەشێکە لە خاک و سەروەریى عێراق؛ بەڵام نییەتى دادگه بەرامبەر هەرێم ئەوەیە، کە تەواوى دەسەڵاتە فیدراڵییەکانى لێ بسەنێتەوە. هەر بۆیە سەرەڕاى ئەوەى کە وەک لایەنێکى سیاسیی سەرسەخت بەرامبەر هەرێم لە سەنگەردایە، هەر ئاوایش بۆتە نەوایەکى بڕیاردەر بۆ هەموو نەیار و ناحەزانى هەرێم و داواکانیشیان ڕەت ناکرێتەوە و لە ئاکامدا پەسەندن.

دادگه‌ى فیدراڵی بۆ وا دەکا؟

دەکرێ چەند هۆکارێک لەو بارەیەوە بخەینە ڕوو:

• بڕیارەکانى وابەستەن بە کێرڤی هاوکێشە ناوچەیی و ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان، به‌تایبەت کاتێک کە هاوکێشەکان لە بەرژەوەندیى ئێران نەبن. کەواتە دادگه ئەوەندەى بڕیارەکانى لە بەرژەوەندیى ئێرانن، ئەوەندە بەرژەوەندیى عێراقیان تێدا نییە.
• بڕیارەکان هەوڵدانە بۆ لێسەندنەوەى پاڵپشتییە دەرەکى و نێودەوڵەتییەکان بۆ هەرێم.
• بڕیارەکان شێوازێکە لە ڕێگەخۆشکردن بۆ پرۆسەى هەموارکردنى دەستوور، کە لە بەرژەوەندیى هەرێم ناکەوێتەوە.
• بەرگرتن لە پرۆسەى ڕێککەوتن لەگەڵ هەرێمی کوردستان بەدەر لە ئەجێنداى ئێرانی.
• دروستکردنى ئاشوب لە هەرێم.
• هەناردەکردن و ئاڕاستەکردنى قەیرانەکانى عێراق بۆ دەرەوەى خۆیان، ئەویش بە کردنەوەى کەناڵێک بۆ دژایەتیى هەرێم.
• قووڵکردنەوەى قەیرانەکانى هەرێم تا مل بۆ بەغدا بدا.
• بوونى هەندێ لێڵی لە هەندێ دەقی دەستووریدا کە زیاد لە شرۆڤەیەک هەڵدەگرن؛ زۆریشیان زیاتر هۆکارەکەى ئەوەیە کە ئەو دەقانە تەنانەت بۆ ساتێکیش جێبەجێ نەکراون. ئەمەیش زەمینەسازی بۆ پرۆسەى هەموارکردنەوەى دەستوور خۆش دەکات.
• کەناڵێکی باشە بۆ ئیحراج نەبوونى (تەریقنەبوونەوەی) ئێران و ڕەوتەکانى سەر بە ئەو؛ ئەوەى کە ئەوان جاران بە هەڕەشە و هەڵوێستى سیاسی بەرامبەر بە هەرێم دەیانکرد، ئێستا لە ڕێگەى دادگه‌ى فیدراڵییەوە. تەنانەت وایان لە هەرێم کردووە، گەرچی ئەوە هەڵوێستى ئێران و ڕەوتەکانى سەر بە ئەوە، بەڵام هەرێم مەجبوورى ئەوە بووە کە بیانکاتە نێوانگیر بۆ لاى دادگه؛ بەڵام هەر ئەوانیش بڕیارەکانى دادگه وەک كارتێكی گوشار بەرامبەر هەرێم لە دانوستانەکاندا بەکار دێنن.
• ئەوه‌یش کە، بڕیارى یەکلاکەرەوە لە پرۆسەى سیاسیی عێراق دەدات و ناچێتە ژێربارى هیچ جۆرە سازش و ڕێکكەوتنێک و کەسیش بۆی نییە لە پەرچەکرداردا قسە بکات و نیگەران بێت، چونکە بڕیارەکانى یەکلاکەرەوە و کۆتایین.

چۆن مامەڵە لەگەڵ خودی دادگه‌ و بڕیارەکانیدا بکەین؟

ئەوە دوو بابەتى جودان؛ مامەڵە لەگەڵ دادگه پرسێکی نیشتمانییه‌ و هەماهەنگیى لایەنەکانى عێراقی دەوێت و ئەمەیش داخوازییەکى دەستوورییە کە تا ئێستا ئەنجام نەدراوە و خودى دادگه‌یش نادەستوورییە، بەڵام چۆنێتیی مامەڵە لەگەڵ بڕیارەکان، ئەمە بابەتێکی ترە لە ڕووی سیاسی و یاسایییەوە.

1. لەسەر ئاستى نیشتمانیى هەرێم

لەم ڕووەوە دەتوانین بڵێین کە چۆن مامەڵە بکەین:

• یەکڕیزی؛ ئەمەیش قەیرانێکی مێژوویییە و بۆتە قەوانەشڕە و هەر دەیڵێینەوە! بەڵام تا هەنووکە هیچ ئاکامی ئەرێنیی لێ نەکەوتۆتەوە.
• پاراستنى بەرژەوەندییەکانى ئێران.
• بوونى پەیوەندییەکى باش لەگەڵ ڕەوتە شیعییەکان؛ به‌تایبەت ئەوانەى سەر بە ڕەوتى ئێرانین.
• جەختکردنەوە لەسەر شایستە دەستوورییەکان لەسەر بنەماى دەستوورى فیدراڵی؛ چونکە ئەوەى کە دادگه‌ى فیدراڵی خۆى لێ دەدزێتەوە، پڕه‌نسیپەکانى فیدراڵییەتە لە عێراق.
• تێڕامان و داڕشتنى چوارچێوەیەکى یاساییی دروست سەبارەت بە پەیوەندییەکان لەگەڵ بەغدا؛ بۆ نموونە چەند ڕۆژێکی تر هەرسێ پڕۆژەیاساکەى بوودجە و نەوت و غاز و دادگه‌ى فیدراڵی دەچێتە پەرلەمانى عێراق، ئایا بەپێی پێویست ئامادەین؟
• دیراسەکردنى پەیوەندییەکانى هەرێم لەگەڵ بەغدا؛ وەک پاکێجێکی داواکارى و ئامادەباشیی تەواو لەو بارەیەوە.
• هەوڵدان بە شێوازێکی دیپلۆماسییانە؛ بۆ ئه‌وه‌ی واقعە یاسایییەکەى بڕیارەکان بکەینە سیاسەت، تا ڕای گشتى، دیوە سیاسییەکەى دادگه‌ى فیدراڵییان بۆ دەرکەوێت.
• بەردەوامبوونى هه‌ماهه‌نگی لەگەڵ سوننە؛ تا گوشارەکانى دادگه پەرش ببن و هەرێم نەکەنە سیگۆشەیەکی داخراوەوە، کە لە بەردەمیدا تەنیا تەسلیمبوون هەبێ.
• پێویستە لەلایەن تیمێکی دەستووری و یاسایی و سیاسی و زمانەوانیییەوە مامەڵە لەگەڵ دادگه‌ و بڕیارەکانى بکرێ؛ کارێکی دروستیشە ئەگەر ڕاوێژ بە یاساناسانى نێودەوڵەتى و ناوخۆى عێراق بکرێ، به‌تایبەت ئەوانەى کە پسپۆرییان لە یاساى دەستووری و سیسته‌مى فیدراڵی و یاساى نێودەوڵەتیى گشتى هەیە؛ تەنانەت ئەو توێژینەوە و ڕا و سەرنجانەى کە لایەنى عێراقی هەیانە و، دەکرێ لێیان شارەزا بین و لە بەرامبەردا بیریان بخوێنینەوە.
• ڕێککەوتن لەگەڵ بەغدا و یەکلاییکردنەوەى دۆسیەکان بەپێی دەستوور؛ ئەگەر هەندێ سازشیش بکرێ خراپ نییە، ئەویش دوو ئامانج دەپێکێ: یەکەم، نانەوەى سەقامگیری لە پەیوەندییەکانى هەرێم و بەغدا و دەستکەوتنى شایستە دەستوورییەکان؛ دووەم، کۆتاییهێنان بە دۆسیەکان لەگەڵ بەغدا بەپێی ئەو دەستوورە فیدراڵییەى کە هەیە؛ واتە قوتارکردنى خودی دەستوورە لە هەوڵ بۆ هەموارکردنى کە لە بەرژەوەندیى هەرێم نییە.
• دەرکردنى یاساى نەوت و غاز؛ کە زۆرێک لە پانتاییی بەستەڵەکی پەیوەندیی نێوان هەردوو لا دەتوێنێتەوە و کوردستان لێی سوودمەند ده‌بێت.

2. لەسەر ئاستى هێزە سیاسییەکانى عێراق و هەرێمی (ئیقلیمی)

• چوارچێوەى هەماهەنگی
• پەیوەندیی باش و هەوڵدان بۆ جیاکردنەوەى هەڵوێستیان لە بڕیارەکانى دادگه‌ى فیدراڵی؛ بۆ یەکلاییکردنەوەى پشتیوانییان بۆ ڕێکكەوتن و گەیشتنە ئەنجام لەگەڵ بەغدا.
• لێکنزیککردنەوەى بۆچوونەکان سەبارەت بە پرۆژەیاساکان لە پەرلەمان؛ وەک: بوودجە و نەوت و غاز و دادگه‌ى فیدراڵی.
• دواخستن و موماتەڵەکردن به‌ کات و قۆستنەوەى؛ چونکە لە ماوەى چوار بۆ شەش مانگى داهاتوو قەیرانەکان لە عێراق دووبارە دەبنەوە، بەڵام ئەم جارەیان زۆر خراپتر و، دوور نییە عێراق لە گەمەى کۆتایی نزیک ببێتەوە!
• چوارچێوەى هەماهەنگى، حکوومەت کۆی کردوونەتەوە؛ هەڵوەشانەوەى حکوومەت، واتە دووبارەبوونەوەى ئاشوب لە عێراق. ئەوانیش دەیانەوێ بمێننەوە، هەر بۆیە نرخی دۆلاریان دابەزاند و هەندێ لە قەیرانەکانیان بۆ ماوەک چارەسەر و دوا خست، تا بەم زووانە بیانوو نەدەنە "ڕەوتى سەدر" كه‌ بگەڕێنەوە شەقام، کە ئاییندەى خۆپیشاندانەکان سەرلەنوێ بە سوودى هەماهەنگى تەواو نابێت. بەڵام ئەوەى کە لە بوودجەى ساڵی 2023دا هەیە، مەبەست لێی ڕاستکردنەوەى مێژوو و ئاشتکردنەوەى ڕای گشتی و زامنکردنى کورسییەکانى پەرلەمانى داهاتووە. بەڵام زۆر لەسەر واقعى سیاسی و ئابووریى وڵات دەکەوێ؛ ئەوەى کە عێراق لە ماوەى ساڵی ڕابردوو پەیدای کردووە، لە ساڵی 2023 بەنیازە گسکی لێ بدا؛ بۆ نموونە ئەو بوودجەیەى کە پێشنیار کراوە بۆ ساڵی 2023، هەروەک چۆن "د. جەمال کۆچەر"، ئەندامى لیژنەى داراییی پەرلەمانى عێراق، ڕۆژى 13/11/2022 بۆ سایتی "رأي اليوم" ئاشکراى کرد: ئەو بوودجەیەى کە پێشنیارە: لە سنوورى 125 – 130 ملیار دۆلارە. ئەمەیش بە گەورەترین بوودجە ئەژمار دەکرێ لە مێژووى عێراقدا. ئەگەر 125 ملیار حیساب بکەین و جارانی 1300 دینارى بکەین، ئەوا دەکاتە 162.5 ترلیۆن دینار، بە 1460 دیناریش دەکاتە 182.5 ترلیۆن دینار؛ بەڵام بەپێچەوانەوە ئەگەر 140 ترلیۆن دینار بێت (وەک هەندێ سەرچاوە دەڵێن)، ئەوا ئەگەر دۆلار بە 1300 حیسابی بۆ بکەى، دەکاتە نزیکەى 107.7 ملیار دۆلار، بەڵام هەر ئەو بڕە بە 1460دینار، دەکاتە نزیکەى 95.9 ملیار دۆلار؛ واتە جیاوازییەکە زیاترە لە 11 ملیار دۆلار. بەمەیش حکوومەتى عێراقی خۆى دووچارى زەرەر دەبێ، چونکە بەهۆى بارودۆخى جەنگى ئۆکراینا و وشکەساڵییه‌وه‌ نرخی شمەک، بەو جۆره‌ى کە خەڵکی دڵخۆش بکات، دانابەزێ. بەڵام بارودۆخەکە بۆ حکوومەتى چوارچێوەى هەماهەنگى، شەش مانگێک بەئاسایی دەڕوات، چونکە لەو سەرەوە لە بوودجەدا دووچارى کورتهێنان دەبێ؛ ئەودەمیش خۆپیشاندان و شەقام جممەیان دێ!
• دەبێ لەناو چوارچێوەى هەماهەنگى جەخت لەسەر "مالیکی" بکرێتەوە؛ ئەو ئێستا سەرۆکوەزیرانی کردارییە و حوکمى عێراق دەکات، گەرچی سوودانی هەوسارى دەسەڵاتى لەدەستە. ڕووسەکان و ئێرانییەکان و میلیشیاکانیش زۆر پشتى پێ دەبەستن؛ ئەو دژایەتیى وڵاتانى عەرەب و ڕۆژاوا دەکات. وەزیرى دەرەوەى ڕووسیا لە سەردانەکەى بۆ عێراق ئەوى بینی. لە دواى گەڕانەوەیشی، پووتین سوپاسی مالیکیی کرد نەک سوودانى! بەڵام ئەو ئاماژانە مەترسیدارن؛ دوور نییە عێراق بخزێنرێتە ململانێیەکى ناوچەییی ترەوە. وا پێ دەچێ وڵات لە بەردەم قەیران و جەنگێکی تردا بێت، بەڵام دواى چوار مانگى تر بەنزیکەیی.
• بەرەى سوننە
• هه‌ماهه‌نگی لەسەر ئاستى سیاسی لەمەڕ هاوکێشە و هەڵوێستەکان.
• پشتیوانی و لێکنزیکبوونەوە لەسەر ئاستى فراکسیۆنى پەرلەمانى بۆ ڕێککەوتن و پرۆژەیاساکان لە پەرلەمان؛ به‌تایبەت سێ پڕۆژەیاسا بنەڕەتییەکە، به‌تایبەتیش نەوت و غاز و دادگه‌ى فیدراڵی، کە دەمێننه‌وه‌ و بۆ ساڵێک نین وەک یاساى بوودجە.
• ڕەوتى سەدر
• بوونى پەیوەندی و هه‌ماهه‌نگی، لەسەر ئاستێک کە نەبێتە هۆی نیگەرانیى "چوارچێوەى هەماهەنگى"؛ بەڵام بۆ بەکارهێنانى وەک گوشار لەسەر چوارچێوەى هەماهەنگی، کارێکی خراپ نییە.
• ڕەوتى سەدر دێنەوە سەر شەقام، چونكه‌ پارسەنگی قەیرانى دۆلار لە بەرژەوەندیى ئەوان تەواو نەبوو؛ ئەو پارێزگارەى بانکى مەرکەزیى عێراق "مستەفا غالب مخیف"، کە لەسەر پشکی ئەوان بوو، لەسەر کار لا درا و هەمان پارێزگارى پێشوو "عەلی موحسن عەللاق"، کە سەر بە حزبی دەعوەیە و تۆمەتبارە بە به‌فیڕۆدانی حەوت ملیار دینار، بۆ جاری دووەم دانرایەوە. ئەمەیش ئەوە دەگەیەنێ کە لە لایەک گەمەکە ئاڕاستەکراو بوو دژ بە سەدر و لابردنى پارێزگارەکەى، لە لایەکی تریشەوە دانانى کەسێک کە لە بەرژەوەندیى ئێران کار دەکات و لەلایەن مالیکییەوە پشتیوانی دەکرێ. کەواتە ئێران لەم گەمەیەدا لە عێراق، سەرکەوتوو بوو. بەڵام ئەوەى کە ماوەتەوە ئەوەیە: ئایا عێراق پابەند دەبێت بە مەرجەکانى ئەمریکا؟ ئەمەیش وەڵامەکەى لە چوار بۆ شەش مانگی ترە؛ ئەگەر حکوومەتى عێراق لەگەڵ ئەمریکا ڕێک نەکەوێ، ئەوا وادەى هاتنەسەرشەقامى سەدر پێش دەخرێ. کەواتە سەدر ئێستا بیانووى هاتنەسەرشەقامی نییە و هەڵبژاردنى پێشوەختەیش لە ئەجێنداى چوارچێوەى هەماهەنگى نییە و دەیەوێ بمێنێتەوە.
• ئێران

لە گەمەکەدا بۆ ئەم قۆناغە سەر کەوت؛ نەک هەر دۆلارى لێ قەدەغە نەکرا، بەڵکوو پارێزگارى نوێی بانکى مەرکەزى و دابەزینى نرخی دۆلاریشى دەست کەوت و "چوارچێوەى هەماهەنگی"یشی لە هەڵوەشاندنەوە قوتار کرد. هەر بۆیە دەبێ پەیوەندییەکان لەگەڵیدا بەردەوام و بەرژەوەندییەکانیشى پارێزراو بن، چونکە تا هەنووکە لەسەر هەرسێ ئاستى حکوومەت و پەرلەمان و دادگه‌ى فیدراڵی، ئێران باڵادەستە و لەم قۆناغەیشدا هەر لەلایەن ئەوەوە پرۆسەى سیاسی سەرپەرشتى و ئاڕاستە دەکرێ. هەر بۆیە مامەڵەکردن لەگەڵ ئێران، دەبێ لە ئەجێنداى لەپێشینەى حکوومەتى هەرێم بێت. هاوکێشەکانیش تا دێن قورستر و ئاڵۆزتر دەبن.

• یۆنامی و ئەمریکا

ئەم دوو لایەنە بۆ حکوومەتى هەرێم زۆر گرنگن، کە ڕوخساری دیپلۆماسی و پشتیوانیی نێودەوڵەتین بۆ هەرێم. ئەگەر ئەو پشتیوانییە نێودەوڵەتییە لە ئارادا نەبێ، هەرگیز حکوومەتى بەغدا سڵ ناکاتەوە لەوەى کە هەرێم دابەش بکاتەوە بۆ سەر سێ پارێزگاکەى جاران، یان دوو ئیدارەى سەربەخۆ؛ کە ئەمە تازەترین پێشنیارى ئێرانییەکانە بۆ یەکێتیى نیشتمانى؛ بەوەى دەکرێ هەرێم بکرێتە دوو هەرێمی ئیداریى سەربەخۆ لە چوار پارێزگادا، نەک دوو هەرێم: دهۆک و هەولێر بە سەرپەرشتیى پارتى دیموکراتى کوردستان و، سلێمانى و هەڵەبجەیش بە سەرپەرشتیى یەکێتیى نیشتمانى.

هاوکێشە ناوچه‌یییه‌كه‌ی ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست تا هەنووکە لە بەرژەوەندیى هەرێمدایە؛ ئەگەر ئەوە نەبوایە، دۆخی هەرێم ئاڵۆزتر دەبوو. ئەوەى کە لە عێراق دەگوزەرێ، ئاوا نامێنێتەوە. پاشەکشەى هەماهەنگی لە ماوەى شەش مانگى داهاتوودا کارێکی چاوەڕوانکراوە. بەڵام واقعی حاڵی ئێستاى یۆنامی و ئەمریکا لەگەڵ ئەوکاتى کازمى جیاوازە؛ ئەوکات یۆنامی پێگە و دەسەڵاتى لە عێراق بەهێز بوو، گوێی لێ دەگیرا، ئاڕاستەى پرۆسەى سیاسیی دەکرد، ئەمریکییەکان هه‌ماهه‌نگییان هەبوو لەگەڵیدا. بەڵام لاى سوودانى وا نییە؛ بۆ یەکەمین جار زۆرترین دیدار لە نێوان باڵیۆزی ئەمریکا و سەرۆکوەزیرانى عێراقی لە سەردەمى سوودانیدا ڕووی داوە؛ تا ئێستایش پەیوەندییەکان لەگەڵ حکوومەتى نوێ ئاسایی نەبوونەتەوە. یۆنامی گوێی بۆ ناگیرێ،  ڕاستە سوودانى بە سەرۆکوەزیران ناودەبرێ، بەڵام بەناڕاستەوخۆیی مالکی سەرۆکوەزیرانی فعلییە - بەناڕاستەوخۆیی تۆمەتى ئەوەى درایە پاڵ کە: یۆنامى لە سنوورى وەزیفیی خۆى لای داوە.

3. لەسەر ئاستى میکانیزمەکان

• میکانیزمە سیاسییەکان

پێویستە هەندێ ڕێکار بگیرێنە بەر، لەوانەیش:

• بەردەوامبوون لە بەشداریى پرۆسەى سیاسى و بەڕێوەبردنى دەسەڵات.
• بەردەوامبوون لە ئامادەبوونى چوونى شاندی هەرێم بۆ بەغدا.
• گۆشەگیرنەبوون و دوورکەوتنەوە لە ئامادەبوون تەنیا لە دیپلۆماسییەتى بۆنەکاندا.
• بەگەڕخستنى فراکسیۆنە کوردستانییەکان بۆ پرسە نەتەوەیییەکان.
• هەوڵدان بۆ پاراستنى هاوسەنگى.
• هەوڵدان بۆ گەیشتنە ئاکام لەگەڵ یەکێتیى نیشتمانى؛ چونکە لەم قۆناغەدا یەکێتیى نیشتمانى بۆتە "كه‌واسوورى بەرلەشکر"ى نەیارانى هەرێم و لە ڕێگه‌ى ئەوەوە گوشارەکان بۆ سەر هەرێم دێن.
• دوورکەوتنەوە لە دروشمى زبر؛ چونکە قۆناغەکە لە بەرژەوەندیى هەرێم نییە تا ململانێکان هەڵبکشێن؛ جا چ لەسەر ئاستى ناوخۆ یان دەرەوەى هەرێم.
• ڕەواجدان بە گوتارى ئەوەى کە بڕیارەکانى دادگه‌ى فیدراڵی تەبایی و سەقامگیریی وڵات دەخاتە مەترسییەوە و زەمینەى ڕێککەوتنەکان بەرتەسک دەکاتەوە؛ واتە دیاریکردنى چوارچێوەیەک بۆ ڕێکكەوتنى نێوان هەرێم و بەغدا بەو شێوەیەى کە ئێران دەیەوێ، نەک ئەو چوارچێوەیەى کە لە دەستووردا هاتووە.
• هەوڵدان بۆ کەمکردنەوەى گوشارەکانى ئێران.
• هێنانەناوەوەى یۆنامى و ئەمریکا؛ تەنانەت لە لایەکی تریشەوە لە هەندێ قۆناغ، بیرکردنەوە بە پەنابردن بۆ هەندێ دادگه‌ى نێودەوڵەتى.
• میکانیزمە یاسایییەکان
• دیراسەکردنى زیاترى بڕیارەکانى دادگه لە ڕووى یاسایییەوە؛ نەک بەو نەفەسە سیاسییەى کە ئێمە دەستمان داوەتێ.
• دروستکردنى تیمێکی پسپۆڕى یاریدەدەر؛ نەک تەنیا بۆ ڕاوێژ، بەڵکوو بۆ دیراسەکردن و پێشبینیکردن لە یاساى دەستوورى و یاساناسان و پارێزەرانى خاوەن ئەزموون و زمانزانی عەرەبیی یاسایی.
• پێکهێنانى تیمێک لە پارێزەرانى خاوەن ئەزموونى پسپۆڕ و زمانزانی عەرەبی، بۆ ئامادەبوون لە ڕەوشی دادبینی لە دادگه‌ى فیدراڵی و ئەوە کارى تایبەتى ئەوان بێت، نەک هەر جارەو یەکێک بنێردرێ. بەڵێ دەکرێ هەر جارەو چەند کەسێکی هەمەچەشنى تێدا بێت بەپێی پێویستیی دۆسیەکان.
• جەختکردن لەسەر دەرکردنى سێ پڕۆژەیاسا سەرەکییەکە بۆ ساڵی 2023، واته‌: بوودجە، نەوت و غاز، دادگه‌ى فیدراڵی. بەڵام پێویستە لەسەر هەموو ئاستەکانى قەزاى ئیدارى و یاساى گشتى و مەدەنى و سیاسەت و زمانەوانی، پێشوەختە ئامادەباشی بکەین و لەو بارەیەوە لەگەڵ فراکسیۆنە کوردییەکان کۆ ببنەوە.
• مامەڵەکردن لەگەڵ دیوانى چاودێریی داراییی فیدراڵی عێراق؛ چونکە لە ئاکامدا دواى ڕێکكەوتنیش لەگەڵ بەغدا، کارەکان بۆ پاکتاوکردنى ژمێریاری هەر دەچنە لاى ئەوان.
• جەختکردنەوە لەسەر ڕێکارە یاسایییەکان لە گوتارى سیاسەتى گشتیدا؛ بەوەى هەرێم بە دواى شایستە فیدراڵییە دەستوورییەکانى خۆیەتى، بەپێی دەستوورى عێراق.

4. لەسەر ئاستى بژاردەکانى بڕیاردان

• مانەوە لە حکوومەت

دەکرێ زۆر ڕاشکاوانە ئەوە بڵێین، لە کاتى کشانەوەى پارتى دیموکراتى کوردستان لە حکوومەتى ئێستاى عێراق- نەک یەکێتیى نیشتمانى-، ئەم لێکەوتانەى لێ بەدی دێ:

• حکوومەتى هەرێم خۆى گۆشەگیر دەکات؛ چونکە ئەو ئەجێندایەى کە ئەمریکا و وڵاتانى ئەوروپا و ناوچەکە هەیانە بۆ عێراق، زۆر لەوە خاوترە کە هەرێم پشتی پێ ببەستێ لە حاڵەتى کشانەوەیدا. کەواتە قۆناغەکە بۆ ئەو بژاردەیە لەبار نییە.
• دروستبوونى بۆشاییی سیاسیی کوردی لەسەر هەردوو ئاستى پەرلەمان و حکوومەت.
• بەهێزبوونى ئەو بەرەیەى کە لە دژى پارتى و حکوومەتى هەرێم کار دەکات.
• ڕۆڵپێدانى زیاتر بە یەکێتیى نیشتمانى تا بە ناوى کوردەوە بدوێ و ئەوەى کە دەیەوێ لە بەغدا بیکا.
• دەرکردنى چەندان پرۆژەیاسا لە پەرلەمان و چەندان بڕیارو ڕێنمایی لەسەر ئاستى حکوومەت دژ بە هەرێمی کوردستان و پارتى دیموکراتى کوردستان، چونکە حکومەتى هەر بەدەست پارتییەوە دەمێنێ لە هەرێم، ئەگەرچی ڕۆژێک پارتى وەک بژاردەیەکى سیاسی لە حکوومەتى فیدرالیش پاشەکشە بکات.
• کشانەوەکە بەکۆمەڵ نییە و بە یەک پاکێجیش نابێ؛ ئاشوب و پەرتبوونى سیاسیی زیاتر دەکەوێتەوە لەسەر ئاستى کورد.
• بە کشانەوە شه‌رمه‌زارییه‌ك (ئیحراجییەک) بۆ پشتیوانیی نێودەوڵەتی بۆ هەرێم دروست دەبێ.
• دوورکەوتنەوەى تەنسیقی بەردەوامى کورد لەگەڵ سوننە.
• بە کشانەوە، بڕیارى یەکلاکەرەوە دەدرێ سەبارەت بە ئەنجامنەدانى هەڵبژاردنى پەرلەمانى هەرێم لە 2023.
• هەرگیز یەکێتیى نیشتمانى لەگەڵ پارتى دیموکرات ناکشێتەوە؛ ئەمەیش کاریگەریى زیاتر لەسەر زەقبوونەوەى دوو-زۆنى لە هەرێم دەنێتەوە.
• بە کشانەوە، گرفت بۆ جووڵە دیپلۆماسییەکانى هەرێم لەسەر ئاستى ناوچەیی و هەرێمی و عێراقی دروست دەبێ.
• کشانەوە، واتە سەنگەرگرتن و چوونە حاڵەتى ئامادەباشیی سەربازییەوە؛ بەمەیش دۆخەکە تا بێت ئاڵۆزتر و مەترسیدارتر دەبێت. ئەو قۆناغەیش جارێ ماویەتی.
• کەوتنەوەى قەیرانى ئابووریى زیاتر؛ چونکە گوشارەکان بەردەوام دەبن و هەرێمیش ڕاستەوخۆ زیاتر لە ئێستا دەکرێتە ئامانج.
• جەنگ دژى هەرێم؛ ئەوکات بە بڕیارى دادگه‌ى فیدراڵی شەرعییەتى پێ دەدرێ.
• کشانەوە

ئەو دەمە کشانەوە ئەرێنی دەبێت و دەبێتە بڕیارى ساتەوەخت، ئەگەر:

• پشتیوانیى نێودەوڵەتى هەبێ و، پەیمانى پاراستنى هەرێم بدەن لە هەر دەستدرێژییەکى عێراقی و ناوچەیی، به‌تایبەت ئێران.
• فراکسیۆنە کوردییەکان بە یەک پاکێج و هەڵوێست و یەکڕیزی بکشێنەوە،
• هه‌ماهه‌نگییه‌كی ئەرێنی لەگەڵ سوننە و لەسەر ئاستى واقع ڕەنگ بداتەوە.
• هاتنەوە سەرشەقام لەلایەن ڕەوتى سەدر و کەوتنەوەى ئاشوب.
• ئەگەر "چوارچێوەى هەماهەنگی"دووچارى قەیران ببێتەوە، لەسەر ئاستى گوتارى سیاسی و بونیادییەوە.
• هەڵکشانى ململانێ و تێکچوونى بارودۆخى نێوان ئێران و ئەمریکا.

کورد دەبێ چی بکات؟

• یەکڕیزی.
• مامەڵەى یاسایی لەگەڵ بڕیارەکان بکات، دواتر کارى سیاسی.
• جووڵاندنى ڕای گشتى دژ بە بڕیارەکان و نیشاندانى کورد وەک گەلێکی ستەملێکراو و ئەنجامدانى هەڵمەت لەسەر ئاستى دەوڵەتانى ئەوروپی لەو بارەیەوە.
• ئارامگرتن و بەخۆداچوونەوە؛ چونکە ئەوەى ئێستا، هاوکێشە ڕاستەقینەکە نییە کە ڕوو دەدات.
• دروستکردنى تیمێکی تایبەت بۆ دیراسەکردنى پەیوەندییەکانى هەرێم و بەغدا، به‌تایبەت دادگه‌ى فیدراڵی، لە پسپۆرانی دەستووری و یاسایی و سیاسی و زمانەوانیی عەرەبییەوە.
• ئەنجامدانى هەڵبژاردنى پەرلەمانى لە هەرێمی کوردستان.
• جەختکردنەوە لەسەر شایستە فیدراڵییە دەستوورییەکان.
• ڕێککەوتن لەگەڵ بەغدا.