د. سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

دادگه‌ى ناوبژیكاریى نێودەوڵەتى: ناکۆکییەکان بەڕێوە دەبات لە ڕوانگەى ڕێکارەکانەوە نەک یەکلاییکرنەوەیان

ژوورى بازرگانیى نێودەوڵەتى، ساڵی 1919 دامەزراوە و ئامانج لێی، خزمەتکردنە بە کەرتى کاروبارى نێودەوڵەتى، گەشەپێدانى بازرگانى، وەبەرهێنان و کردنەوەى بازاڕی نوێ. دواتر لە ساڵی 1923 دادگه‌ى ناوبژیكاریى نێودەوڵەتى پێک هێنرا، کە بە دامەزراوەیەکی هەرە گرنگى ناوبژیكاریى نێودەوڵەتى ئەژمار دەکرێ. ئەم دادگه‌یه‌ ساڵی 1923 زیاتر لە 23 هەزار دۆسیەى بینیوە؛ تەنیا لە 2017 زیاتر لە 1500 دۆسیەى بینی( 1 ). پەیڕەوى ناوخۆى دادگه‌ لە 41 ماددە و 5 پاشکۆ پێک هاتووە و لە ساڵی 2012 کە تازەترین هەموارى تێدا کراوە، بەرکارە. دادگه ساڵی 10 جار کۆ دەبێتەوە و کارەکانیشی بەئاشکرا نین و بڕیارەکانیشی ڕاناگەیه‌نرێن و بەنهێنی دەمێننەوە ( 2 )؛ هەر مانگەو جارێک یان هەندێک جار شەش هەفتە جارێک. هەر بۆیە بینینى دۆسیەکان کاتیان دەوێ و زۆر جاران تا دوو ساڵ دەڕۆن، بەڵام ئەو لە مانگى "شوبات" و "ئاب"دا کۆ نابێتەوە، چونکە ئەو دوو مانگە پشووە. پسپۆڕێتیی دادگه، بەڕێوەبردنى ناکۆکییەکانە لە ڕوانگەى ڕێکارەکانەوە نەک یەکلاییکردنەوەى دۆسیەکان. پێشتریش لە کاتى ڕێکكەوتن، لایەنەکان هەڵوێستى خۆیان دیاری دەکەن لەمەڕ ئەو دامەزراوەیەى کە گرفتەکانیان یەکلایی بکاتەوە؛ ئەودەمیش بڕیارى لیژنەى ناوبژیكار یەکلاییکەرەوە دەبێت و، دەبێ لایەنەکان پێوەى پابەند بن.

ڕێککەوتننامەى هێڵی گواستنەوەى نەوتى خاو

لە 27/8/1973 عێراق و تورکیا ڕێککەوتننامەى گواستنەوەى نەوتى خاویان لە عێراقەوە بۆ بەندەرى جیهان واژۆ کرد. ئەم ڕێککەوتننامەیە تا ئێستا حەوت جاران هەموار کراوەتەوە (1976، 1980، 1981، 1985، 1996، 2007، 2010)؛ لە ماددەى 11ی ڕێککەوتننامە هەموارکراوەکەدا هاتووە- کە دواهەمینیان لە 19/10/2010 بوو و بۆ ماوەى 15 ساڵ دەچێتە بوارى جێبەجێکردنەوە-؛ ئەگەر یەکێک لە لایەنەکانیش هیچ گرفتێکی نەبوو لەسەر هەموارکردنەوەى و پێش ساڵێک لایەنى بەرامبەرى ئاگادار نەکردەوە کە هیچ گلەیییەکی نییە، ئەوا ڕێککەوتننامەکە بۆ پێنج ساڵی تر درێژ دەبێتەوە. واتە ئەو کاتە لە 15 ساڵەوە دەبێتە 20 ساڵ( 3 ). ئەوەى کە ئێستا هەیە و کاری پێ دەکرێ لە 19/10/2010 – 19/10/2025، لە ڕێککەوتننامەکەیشدا سەبارەت بە دروستبوونى کێشە لە نێوان دوو لایەنەکە هاتووە بەپێی ماددەى 10: ئەگەر گرفتەکان بە دانوستان چارەسەر نەبوون، ئەوا لە ڕێگەى دادگه‌ى ناوبژیكاریى سەر بە ژوورى بازرگانیى نێودەوڵەتی، لەلایەن سێ ناوبژیكارەوە لە پاریس و بەپێی یاساى فەڕەنسی یەکلایی دەکرێنەوە و، یاساى فەڕەنساش لەو پێناوەدا جێبەجێ دەکرێ و زمانى فەرمیى ناوبژیكاریکردنیش "ئینگلیزی"یە و بڕیارى لیژنەى ناوبژیكارانیش یەکلاییکەرەوە و پابەندکەرە بۆ هەر دوولا( 4 ).

تا ئێستا هیچ کام لە عێراق و تورکیا نکۆڵییان لەو ماددەیە نەکردووە، یان هیچ پاساوێکیان بۆ پابەندنەبوون بە بڕیارى لیژنەى ناوبژیكاران نەهێناوەتەوە؛ ئەوەندە نەبێ کە لە تورکیا و ناوەندە ئەوروپییەکان باس لەوە دەکەن، بڕیارى لیژنەکە بەو شێوەیە نییە کە پارێزەرەکەى عێراق لێی حاڵی بووە و، عێراق زوو کەوتۆتە شایی و لۆغان بۆ ئەو دەسکەوتە پەرتییە، چونکە لە عێراق لە پێنج داواکارى (عەمبارکردن، گواستنەوە، بەکارهێنانى تایبەت، داواکاریی گەیشتن و بارکردن) چواریانی دۆڕاندووە و تەنیا لە بوارى بارکردن تۆمەت دراوەتە پاڵ تورکیا؛ بەڵام تورکیا لە شەش داواکارى، پێنجیانی بردۆتەوە( 5 ). مێژووى داواکەى عێراق لەسەر تورکیا، دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاى ساڵی 2014؛ کاتێک مالیکی کە سەرۆکوەزیران بوو، لە لایەک بوودجەى هەرێمی بڕی و داوایشى لەسەر تورکیا لە پاریس بەرز کردەوە؛ بەڵام دواى هەڵبژاردن و هاتنى عەبادی وەک سەرۆکوەزیران لە کۆتاییی ساڵی 2014، داواکەى وەستاند؛ بەڵام ئەویش لە کاردانەوەى ڕیفراندۆم، داواکەى ئەکتیڤ کردەوە. دواتر بە هاتنى عادل عەبدولمەهدی وەک سەرۆکوەزیران لە ساڵی 2018 بۆ یەکجارى داوەکە سڕ کرا؛ تا ئەو کاتەى کازمى دەسەڵاتى گرتە دەست و لەلایەن وەزیرى نەوتى عێراق، له‌ ساڵی 2022 سەرلەنوێ داواکە ئەکتیڤ کرایەوە. ئەوە بوو دواى نزیکەى دوو ساڵ یەکلا بووەوە و تەنیا لە بوارى بارکردن تورکیا بە کەمتەرخەم ئەژمار کرا و لە چوار داواکەى ترى عێراق، تورکیا بردییەوە. ئەو بڕیارە تەنیا 2014 – 2018 بوو؛ وا بڕیارە عێراق بۆ 2018 -2022 داواى نوێ تۆمار بکات، بەڵام پێ ناچێ ئەو دەرفەتەى هەبێت.

بڕیارەکە چیی تێدایە بۆ تورکیا و عێراق و هەرێمی کوردستان؟

پێ دەچێ هەرسێ لایەنه‌كه‌ براوە بن! خۆ پێچەوانەکەیشی هەر ڕاستە، چونکە براوە و دۆڕانەکان ڕێژەیی دەرچوون. بەڵام ئەوەندەى بڕیارەکە خزمەت بە هەرێم دەکات، ئەوەندە بە بەغدا نا؛ ئەگەر بێت و حکوومەتى هەرێمی کوردستان لەگەڵ بەغدا بگاتە ئەنجام. تورکیا لە 5 داواکارى لەسەرى، 4ی بردەوە؛ عێراق لە 6 داواکارى لەسەرى، تەنیا یەک دانەى بردەوە؛ بەڵام هەرێمی کوردستان پێ دەچێ ئەگەر سەرانی بەغدا مەبەستى ڕێککەوتنێکی نیشتمانیان لەگەڵ هەرێمدا هەبێت، لەو بارەیەوە دەرفەتێکی باش دەبێ بۆ هەرێم، چونکە دادگه‌ى پاریس هیچی تێدا نەبوو دژ بە هەرێم؛ چونکە هەرێمی کوردستان یەکەیەکى نێودەوڵەتى نییە وەک دەوڵەت، بەڵکوو بە بەشێک لە عێراق ئەژمار کراوە. بەڵام لەوەیش زیاتر بۆ هەرێمی کوردستان ئەوەیە:

• داننانە بە هەرێم وەک دامەزراوەیەکی یاسایی لە عێراقی فیدراڵ و، له‌وێوه‌ مافی مامه‌ڵه‌ی یاساییی هەیە. "سەرچاوەكان دەڵێن، دادگه بڕیاری داوە حكوومەتی هەرێمی کوردستان دامەزراوەیەكی سەر بە حكوومەتی عێراقە، بۆیە بە گوێرەی ڕێككەوتنی بۆڕیی نێوان عێراق‌ و توركیا، هەرێمی كوردستان قەوارەیەكی یاسایییە. سەرچاوەیەكی خۆراوایی بە Middle east eyeی ڕاگەیاند: "بۆیە توركیا هەڵە نەبووە كە بە ڕێنماییی حكوومەتی هەرێمی كوردستان، هەستاوە بە گواستنەوە‌ و عەمباركردنی نەوت؛ هەروەك داوای عێراق بۆ قەرەبووی زیانەكان بە گوێرەی بەكارهێنانی تایبەت ڕەت كرایەوە ‌و هەر بۆیە دواتر داوای قەرەبووی تەواوی داهاتی نەوتی هەناردەکراوی هەرێم  ‌و زیانەكانیان كرد".( 6 )
• هەرێمی کوردستان ڕێککەوتننامەى لەگەڵ دەوڵەتى تورکیادا نییە، بەڵکوو لەگەڵ "کۆمپانیاى بۆتاش"ە کە بەرپرسە لە گواستنەوەى نەوت و غاز لە تورکیا. ئەمەیش لەگەڵ یاساى نێودەوڵەتی یەک دەگرێتەوە( 6 )و ئەو مافە بە هەرێمە فیدراڵییەکان دراوە كه‌ ئەو مامه‌ڵه‌ یاسایییە لەگەڵ هاوشێوە نادەوڵەتییەکانیان یان کۆمپانیاکان بکەن، وەک گرێبەست. هەر بۆیە دادگه هیچ تانه‌یه‌كی لە ڕێککەوتننامەى هەرێم و کۆمپانیاى بۆتاشی تورکیا نەداوە، بەڵام بەئەرێنییش باسی کردووە. بۆ ئەو مەبەستەیش وەزیرى وزە و سەرچاوە سروشتییەکانى تورکیا لەو بارەیەوە ڕای گەیاند: "ئەوەى کە لەلایەن تورکیاوە کراوە، هەماهەنگە لەگەڵ یاساى نێودەوڵەتى"( 7 )؛ ئەمەیش پاڵپشتییەکى ترە بۆ حکوومەتى هەرێم.
• دادگه مافی فرۆشتنى نەوت و بەرهەمهێنانى داوەتە هەرێم؛ لەو نێوه‌دا تەنیا گرفتى سیادی (سه‌روه‌ری) دەمێنێته‌وه‌. بۆ ئەو مەبەستەیش هەرێم ئامادەییی خۆى ڕاگەیاندووە ئەو تەڵەزمەیە چارەسەر بکرێ؛ بەوەى ئامادەیە بڕی 400 هەزار بەرمیل نەوت مانگانە و داهاتە نانەوتییەکانی لە بەرامبەر بوودجەى هەرێم ڕادەستى "سۆمۆ" بکات.

         ئەدی بۆچی عێراق زوو شاییی گێڕا؟

عێراق چەند مەبەستێکی بەپەلەى هەبوو، لەوانە:

• پیشاندان لە بەرامبەر تورکیا کە ئێمەیش "کارتى گوشار"مان هەیە و لە ڕووى یاساى نێودەوڵەتییەوە پابەندتتان دەکەین بە هەندێ بابەتەوە. بەڵام ئەوەى کە لە تورکیاوە بەڕێوەیە دەرهەق بە عێراق، زۆر زیاتر و مەترسیدارترە لەوەى عێراق بەرامبەر بە تورکیا؛ عێراق لەو بارەیەوە زەرەرمەند بوو( 8 ).
• ڕازیکردنى ڕای گشتیى شەقامی عێراقی، بەوەى کە دەبێ عێراق هەڵوێستى بەرامبەر بە تورکیا هەبێت دەرهەق بەو کارئاسانییانەى کە بۆ هەرێمی کوردستانی دەکات.
• سوودانى لە پرێس کۆنفرانسەکەیدا لە نێوه‌ندى سەردانەکەى بۆ تورکیا وتی: بابەتەکانى وزە، وەرن لە بەغدا باسیان بکەین، نەک لە شوێنەکانى تر. دیارە مەبەستى هەولێر بوو، کە سوودانى دەیەوێ بابەتى نەوت و غاز بەرەو ئەوروپا تەنیا بابەتێکی عێراقی بێت، نەک هەولێر و بەغدا؛ کە ئێستا هەر وەفدێکى ئەوروپی یان ئەمریکی کە سەردانى بەغدا بکەن، یەکێک لە تەوەرەکانى گفتوگۆ بابەتى نەوت و غازە، تایبەتر بڵێین دۆسیەى غاز..
• تورکیا تەنیا بۆ مانگێک ئاو بەرەو عێراق بەردەداتەوە، دواتر سەرلەنوێ دەبێ بەغدا دانوستان بکاتەوە؛ دۆسیەکانى نێوانیشیان هێندە کەم نین کە عێراق خۆى لە تورکیا بێمنەت بکات.
• سودانى مەبەستیەتى هەندێ پابەندبوون بە تورکیا بکات، چونکە وادەبینێ کە هەڵوێستى ئاکەپە لەوبارەیەوە لەبەرانبەر ئۆپۆزیسیۆنى تورکیا هەستیار و لاوازە، ئەمەش بە دەرفەت دەزانێ.
• نیازی سوودانى بۆ ئه‌وه‌ی بڕیارى لیژنەى ناوبژیكاریى ژوورى بازرگانیى نێودەوڵەتى لە پاریس بکاتە کارتى گوشار، بۆ ئەوەى هەرێم بە مەرجەکانى بەغدا ڕازى بکات.
• بۆ هێنانەوەى بیانوو بە هەندێ ماددەى بوودجەی پێشنیارکراو بۆ عێراق کە ئێستا لە پەرلەمانە، لەلایەن هەندێ هێز و لایەنەوە تەواو لە بەرژەوەندیی هەرێمی کوردستانی دەزانن، به‌تایبەت ماددەى 13 لە بوودجە کە باس لە بابەتی گرنگ دەکەن بۆ هەرێم: ئەوانیش پاکتاوکردنى شایستە دارایییەکانى هەرێم لاى حکوومەتى فیدراڵ، مۆڵەتدان بە هەرێم بە فرۆشتنى 400 هەزار بەرمیل نەوت ڕۆژانە، کردنەوەى هەژمارى بانکى کە لەلایەن حکوومەتى فیدراڵییەوە سەرپەرشتى دەکرێ و لەلایەن هەرێمەوە دەسەڵاتى خەرجکردنى هەیە.

ئایا بەغدا دەتوانێ بەر بە ناردنەدەرەوەى نەوتى هەرێم بگرێ؟

ئەمە پرسیارێکی نامۆیە، بەڵام هێندەى وەڵامەکەى "نەخێر"ە، ئەوەندە "بەڵێ" نییە. ئەمەیش ئەوە ناگەیەنێ کە ئێمە بێمنەت بین و بەرانبەر، بە کەم سەیر بکەین. لەو بارەیەوە دەتوانین بۆ وەڵامی "نەخێر" ئاماژە بە چەند ڕەهەندێک بدەین، بەوەی کە بۆچی وەڵامەکە بە نەخێرە لەوانەیش:

• عێراق نابێتە وڵاتێکی سەقامگیر بەبێ هەرێم. ئەوەى کە ئێستایش ماوەتەوە لە عێراق، پێگە و سەقامگیرى و پەیوەندیی باشی هەرێمە لەگەڵ بەغدا؛ هەر بۆیە بەغدا ناتوانێ ئاسایشی بەرقەرار بکا بەبێ هەرێم. ناردنەدەرەوەى نەوت و بەرەوپێشبردنى ئابوورى، کەشێکی سەقامگیری دەوێت، بەتایبەت لەو دەرچەیەى کە زووتر لێوەى دەگاتە ئەوروپا و ناوەندە کاریگەرەکانى بڕیاردروستکردنى دونیا؛ ئەو دەرچەیەیش هەرێمە.
• عێراق عەوداڵی زیادکردنى بەرهەمهێنانى نەوتە، هەرێمی کوردستانیش یاریدەدەرە بۆ ئەو مەبەستە. ئێستا نەوت ڕاگیرا، بەڵام بەرپرسیارێتیی دەوڵەتى عێراق بەرامبەر هەرێم ئەرکێکى یاسایییە و لەسەرى لا ناکەوێ؛ بەتایبەت کە هەرێم بە هەموو ڕێکارە یاسایی و دەستوورییەکان ڕازییە. بە وەستانى بەرهەمى نەوتى هەرێم، نرخی بەرمیلێک نەوت لە بازاڕەکانى جیهان 3 دۆلار چووە سەر؛ ئەمەیش هەڵوێستێکی نەرێنیی نێودەوڵەتى بەرامبەر بە عێراق دروست دەکات، بەتایبەت ئەوروپی و ئەمریکییەکان. عێراق دەتوانێ ڕۆژانە- بە هەرێم و کەرکووکەوە- زیاتر لە 600 هەزار بەرمیل بۆ سەر بەرهەمى خۆى زیاد بکات. ئەو ژمارەیەیش بە نرخی خەمڵێنراوى بوودجەى عێراق بۆ بەرمیلێک نەوت، ساڵانە دەکاتە زیاتر لە 15 ملیار دۆلار ئەمە بێجگە لە داهاتە نانەوتییەکان کە هەرێم بەرامبەر بە شایستە دارایییەکانى خۆى ئامادەیە ڕادەستى بەغدایان بکات. کەواتە حکوومەتى عێراق 15% دەرامەتى ساڵانەى وڵاتى، لەم هەرێمەوه‌ دەست دەکەوێ.
• به‌ هەر دواکەوتنێک لە نەناردنەدەرەوەى نەوتى هەرێم، بەغدا ڕۆژانە زیاتر لە 42 ملیۆن دۆلار زەرەری لێ دەکەوێ؛ پارسەنگەکەیشی لە کورتهێنانى بوودجەى ساڵانەدا دەردەکەوێ.
• پەراوێزخستنى هەرێم، زیان بە ناردنەدەرەوەى نەوت دەگەیەنێ بەرەو تورکیا، چونکە بەناو خاکی هەرێمدا دەڕوات. هەر بۆیە هیچ پرۆسەیەکی ناردنەدەرەوەى نەوت بەرەو تورکیا، ئه‌گه‌ر بێت و هەرێم لایەن نەبێ تێیدا، ئاکامێکی ئەرێنیی نابێت.
• عێراق ناتوانێ لە نەوتى هەرێم سوودمەند ببێ، بەبێ ڕێکكەوتن لەگەڵیدا. هاوکێشەکان ئێستا گۆڕاون.
• چەند ڕێژەى ناردنەدەرەوەى نەوت بەرەو تورکیا زیاتر بێت، لە ڕێژەى نرخی گواستنەوەکەى دادەبەزێ؛ بۆ نموونە هەروەک لە ماددەى 4ی ڕێککەوتننامەکەى نێوان تورکیا و عێراق هاتووە سەبارەت نرخی تێچووى گواستنەوە: بۆ هەر بەرمیلێک نەوتى گواستراوە 1.18 دۆلارە لە ساڵێکدا ئەگەر هات و ڕیژەکە 22 ملیۆن تەن بوو، بەڵام ئەگەر ڕێژەى گواستراوە لە ساڵێکدا 45 ملیۆن تەن بوو، ئەوا نرخى تێچووى گواستنەوەى هەر بەرمیلێک دەبێتە 1.03 دۆلارێک؛ بەڵام ئەگەر 70.9 ملیۆن تەن بوو، ئەوا نرخی گواستنەوەى هەر بەرمیلێک لە تێچووەکەى دادەبەزێ بۆ تەنیا 90 سەنت. ئەمەیش بڕێکى پارەى کەم نییە کە ساڵانە بۆ عێراق دەگەڕێتەوە ( 9 ).
• بەبێ هەرێم، عێراق نابێتە بازنەیەکی ئابووریى گەشەسەندووى تەواوکار لەناو یەک دەوڵەتدا. لەو حاڵەتەیشدا زیاتر عێراق زەرمەند دەبێ وەک لە هەرێم.
• ڕێککەوتن لەگەڵ هەرێم ڕۆڵێکی ئەرێنی بۆ کورتهێنانى بوودجە چارەسەر دەکات و عێراق لە قەرزى تر قوتار دەکات. بەپێى لێدوانەکانى "مەزهەر محەمەد ساڵح" ڕاوێژکارى داراییی سەرۆکوەزیران بێ: ئێستا عێراق زیاتر لە 113 ملیار دۆلار قەرزدارە، کە 63 ملیاری دەرەکییە و 50 ملیارەکەى تریشی ناوخۆیییە. لەو 63 ملیارە دەرەکییە، 23 ملیارى هی دواى ساڵانی 2003 تا ئێستایه‌ و عێراق قەرزدارى زیاتر لە 65 دەوڵەتە( 10 ).
• ئەگەر لەگەڵ هەرێم ڕێک نەکەوێ و تەنگ بە هەرێم هەڵبچنێ، لەوانەیه‌ هەرێمیش پەنا بۆ هەندێ کارتى مەترسیدار بەرێ دەرهەق بە عێراق، وەک: زیندووکردنەوەى ڕیفراندۆم، پاشەکشە لە ڕێککەوتننامەى لەگەڵ بەغدا بۆ ئاسایش کە لە بەرامبەردا داعش دەژیێتەوە، ئاسانکارینەکردن بۆ جووڵەى بازرگانى بەرەو بەغدا کە بە هەرێمدا تێ دەپەڕێ، نەک هەر لە تورکیا، بەڵکوو لە ئێرانیشەوە (چونکە ئێران لە 12 دەروازەوە بازرگانى لەگەڵ عێراقدا دەکات کە 8یان دەکەونە ناو هەرێم)، هەروەها سنووردارکردنى بەردانەوەى ئاو بەرەو ناوەڕاست و خوارووى بەغدا. هەرچەندە بەنداوەکان سیادین، بەڵام لەژێر گوشاردا هەموو کارتەکان بەکار دێن؛ بۆ نموونە کاروان ساڵح کە خۆى پسپۆڕه‌ لە بواری "ئاو"دا، دەڵێ: ئێمە لە هەرێمی کوردستان ڕۆژانە نزیکەى 39 ملیۆن مەتر سێجا ئاو بۆ ناوەڕاست و خوارووى عێراق بەردەدەینەوە، کە مانگانە زیاتر لە 1.158 ملیار مەتر سێجا دەکات؛ ئەگەر بە هەمان ڕێژە له‌ ساڵیکیشدا بەربدرێتەوە، زیاتر لە 12 ملیار مەتر سێجا ئاو دەکات؛ نرخی مەتر سێجایەک ئاو لە نێوان 70 – 79 سەنتدایە. هەروەها دەڵێت: ئەگەر 75 سەنتیش ئەژمار بکەین بۆ هەر مەتر سێجایەک، کە ئێستا لە دونیا لە فرۆشتنى ئاو پەیڕەو دەکرێ، ئەوا ئەو 39 ملیۆن مەتر سێجایەى ڕۆژانە لە ساڵێکدا دەکاتە: 9 ملیار و 828 ملیۆن دۆلار.

بەڵام دەرامەتى ئاوى تورکیا بۆ عێراق بەپێى ئەو ڕێککەوتنەى سوودانییش کە لەگەڵ تورکیادا کردوویەتى، 32%ی پێداویستیى عێراق پڕ دەکاتەوە، کە دەکاتە زیاتر لە 27 ملیار مەتر سێجا، بەڵام عێراق لە ساڵێکدا پێویستى بە 53 ملیار مەتر سێجا هەیە( 11 )؛ کەواتە هەرێمى کوردستان یەک لەسەر چوارى ئاوى عێراق دابین دەکات.

• بوونى گوشارێکی زۆری ئەوروپا و ئەمریکا لەسەر حکوومەتەکەى سوودانى بۆ ڕێککەوتن لەگەڵ هەرێم و دەرکردنى یاساى نەوت و غاز. ئەوان: عێراقێکی سەقامگیریان دەوێ، نرخی نەوت بەرز نەبێتەوە، ناکۆکییەکانى هەرێم و بەغدا بەپێی دەستوور چارەسەر بکرێن، سەرلەنوێ نەوت هەناردە بکرێتەوە.
• سەرەڕاى ئەوانەى سەرەوە، ئێستا هاوپەیمانیى بەڕێوەبردنى دەوڵەت، بەتایبەت "چوارچێوەى هەماهەنگى"، لە ژێر پرسیاردایە؛ بەوەى ئایا تا چەند بەو ڕێککەوتنەوە پابەند دەبێ کە لەگەڵ هەرێم و لایەنەکانى تر کردوویەتى؟ چونکە پابەندبوونى بە ڕێککەوتنەکە، سەنگى مەحەکى سەقامگیرییە لە عێراق.

ئەی بەغدا سەرەڕاى ئەوانە، چیی لە هەرێم دەوێ؟

دەتوانین بڵێین بەغدا مەبەستیەتی دواى دەرکردنى ئەو بڕیارە چەند کارێک بکات:

• بەکارهێنانى بڕیارەکە وەک گوشار بۆ سەر هەرێم، تا هەرێم بە مەرجەکانى ڕازی بێت. پێ دەچێ سەقفى داواکارییەکانیشیان دواى بڕیارەکە بەرز بکەنەوە بۆ ئەوەى کە: فرۆشتنى نەوت لە ڕێگەى سۆمۆوە بێت، لە جیاتی بەڕێوەبردن، زاراوەى سەرپەرشتیکردن بۆ پرۆسەى نەوتى هەرێم لەلایەن بەغداوە بەکار بهێندرێت، نەدانى خەرجی کۆمپانیاکان لەلایەن حکوومەتى فیدراڵەوە. لە بەرامبەریشدا هەرێم پێداگری لەسەر ئەوە دەکات کە: بەڕێوەبردنى پرۆسەکە هاوبەشە، کردنەوەى ئەژمارێک بۆ نەوتى هەرێم کە لەلایەن حکوومەتى فیدراڵەوە سەرپەرشتى دەکرێ بەڵام سه‌ڵاحییه‌ت و ده‌سه‌ڵاتی خەرجکردنى، لاى حکوومەتى هەرێمە، دانانى جێگرێک بۆ سەرۆکی سۆمۆ لەلایەن هەرێمەوە، دانانى یاساى نەوت و غاز( 12 ).
• دوورخستنەوەى هەرێمی کوردستان لە هەر دانوستانێک کە لە نێوان تورکیا و عێراق بێتە ئاراوە، چونکە بەپێی ماددەى 11 لە ڕێککەوتننامەکە، دەبێ دانوستان لەسەر بەردەوامیدان بە ڕێککەوتننامەکە دەست پێ بکات، کە لە 19/9/2025 کۆتایی دێت.
• یەکلاکردنەوەى دۆسیەکە، دەبێتە دەسکەوتێک بۆ هەڵبژاردنى ئەنجومەنى پارێزگاکانى عێراق بۆ سوودانى بەتایبەت و، چوارچێوەى هەماهەنگى بەگشتى.
• گێڕانەوەى دیپلۆماسییەتى وزە بۆ بەغدا بەدوور لە هەولێر، لەسەر ئاستى ناوچەیی و نێودەوڵەتى.

هەرێم دەبێ چی بکا؟

یەکڕیز بێت، یەکپاکێچ بێت، دووپاتى بکاتەوە بەپێی دەستوور شایستەکانى خۆى دەوێ و ئەوەى کە ئەرکیشە لەسەرى جێبەجێی دەکات، هێشتنەوەى کەلێنێک بۆ مافی سه‌روه‌ری (سیادە) بە دەوڵەتى عێراق وەک فرۆشتنى نەوت لە ڕێگەى سۆمۆوە، جێبەجێکردنى یاساى چاکسازی و داژیەتیکردنى گەندەڵی، ئەنجامدانى هەڵبژاردن بۆ پەرلەمانى کوردستان لەو وادەیەى کە سەرۆکی هەرێم دیاری کردووە، دیراسەکردنى بڕیارى ناوبژیكاران بەوردی، خۆئامادەکردن بۆ پێشهاتەکان لەو بارەیەوە کە لەوانەیە دانوستان لە نێوان تورکیا و عێراق دەست پێ بکاتەوە، پێویستە کە هەر گرفتەو لە گۆشەنیگاى خۆیەوە ڕەفتار و بیری لێ بکرێتەوە، هەڵچوون و هەڵوێستى پێشوەختە سوودی نییە، پێداچوونەوە بە دۆسیەى مافی مرۆڤ و ڕەوشی دیموکراسییەت لە هەرێم و سوودمەندبوون لە پێشنیار و گازەندە نێودەوڵەتییەکان، پەرەدان بە دیپلۆماسییەت لەسەر هەرسێ ئاستى عێراق و ناوچەیی و نێودەوڵەتى، گوزەران و مووچەى خەڵک.

لە کۆتاییدا: هەرچەندە بڕیارەکە چەند سوودێكی بۆ هەرێم تێدا بوو، بەڵام سێ مەترسیی گەورەیش لە ڕێگەن:

• تۆپەکە ئێستا لە گۆڕەپانی تورکیادایە. بەپێی وتەى وەزیرى سەرچاوە سروشتییەکانى تورکیا، جارێ بیری لێ دەکەنەوە و پەلەیان نییە. هەر بۆیە پێ دەچێ لەو ڕووەوە زەمەن لە بەرژەوەندیى هەرێم نەبێ و هەناردەکردن کەمێک دوا بکەوێ و لەگەڵ بەغداش پرۆسەکە سست ببێتەوە، ئەو دۆخە کەمێک گوشارى دارایی بۆ هەرێم دروست دەکات.
• ئەوەندەى هەندێ گرووپی ئۆپۆزیسیۆن دژى حکوومەتى هەرێمن، ئەوەندە حکوومەتى بەغدا نا. هەر شتێک دژى هەرێم دەرکرا، ئەمان هەر بەزوویی شایی دەگێڕن و تەپڵی لێ دەدەن! هەرێم و حکوومەت جیا ناکەنە. هەر بە بەغداش نەوەستان؛ هەرچییان کردووە بە هەر شێوازێک بێت لەسەر ئاستى نێودەوڵەتییش بەرە لە دژى هەرێم کۆ دەکەنەوە. بەڵام هەمیشە ئەوان وەک کارتێکی گوشار بەکار دەهێنرێن لە دژى پارتى و یەکێتى نەک وەک ئەلتەرناتیڤ؛ دەبێ ئەو ڕاستییە باش بزانن و سازش لەسەر نیشتمانپەروەرییان نەکەن.
• ئەنجامنەدانى هەڵبژاردنى پەرلەمانى لە هەرێم؛ چونکە تا ئێستایش یەکێتیى نیشتمانیى کوردستان خۆى بۆ پرۆسە دیموکراتییەکە ئامادە نەکردووە و، ئامادەى لەمپەردروستکردنیشە بۆى.

( 1 )  https://www.acerislaw.com/%D9%85%D8%AD%D9%83%D9%85%D8%A9-.

( 2 ) https://cms.iccwbo.org/content/uploads/sites/3/2017/02/ICC-2017-Arbitration-and-2014-Mediation-Rules-arabic-version.pdf

( 3 ) https://www.moj.gov.iq/uploaded/4196.pdf.

( 4 )  هەمان سەرچاوە.

( 5 )  https://www.trtarabi.com/now/%D8%AA%D8%B1%D9%83%D9%8A%D8%A7

( 6 ) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=12471

( 6 ) بۆ زیاتر ئاشنابوون بە ڕێکكەوتننامەى ڤییەنا بۆ پەیماننامەکان، بڕوانە:

http://hrlibrary.umn.edu/arabic/viennaLawTreatyCONV.html

( 7 ) https://www.turkpress.co/node/96857.

( 8 ) https://drawmedia.net/page_detail?smart-id=12471.،

( 9 ) https://www.moj.gov.iq/uploaded/4196.pdf

( 10 ) https://www.aljazeera.net/ebusiness/2021/5/18/%D9%87%D9%84-

( 11 ) https://ultrairaq.ultrasawt.com/%D8%A7%D9%84%D8%B9%D8%B1%D8%A7%D9%82-

( 12 ) https://www.nasnews.com/view.php?cat=104777.