د. سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

یەکەم: زیهنییەتى حەتمییەتى پێویستبوونى دەستوور

دەکرێ لەو ڕوانگەوە سێ ڕەهەندى سەرەکی بخەینە بەر باس و مشتومڕ:

1. لەسەر ئاستى دەسەڵات

لە ڕۆژى 5/3/1992 بڕیارى بەرخۆدانمان دا؛ هەر ئەو ڕۆژەیش بوو کە گوتمان چیدی ماڵمان لە چیاکان نامێنێ و لەناو دۆڵ و ئەشکەوتەکان گوزەر ناکەین. بڕیارمان دا بێینە پێدەشت و دواى ڕاپەڕین و ڕاماڵینى جەور و ستەم هەوڵی بنیاتنانى کۆمەڵگەی سیاسی و دەسەڵاتمان دا. هەر ئەوە بوو لە مانگى ئادار بڕیارى چارەنووسسازى ترمان دا، ئەویش گۆڕینى زیهنییەتى خەباتی شۆڕشگێڕی بوو بۆ دەسەڵاتى سیاسی و بنیاتنانى دامەزراوەکان. هەر ئەو ساتەیش بوو "بەرەى کوردستانی" خۆى هەڵوەشاندەوە و ئیتر بڕیارمان دا ئەو قۆناغە لە خەبات کۆتایی هاتووە. دەسەڵات لە هەرێمی کوردستان دواى هه‌ڵبژاردنی ئازادانه‌ی په‌رله‌مان هاتە ئاراوە؛ ئەنجومەنى وەزیران لە پارسەنگى ئەو هەڵبژاردنە دروست بوو. گەرچی سەرکردایەتیى کوردی لە یەکەمین تاقیکردنەوەى خەباتی نوێ دەرنەچوو؛ نەکرا ئەو ئەزموونە نوێیە ببێتە کەسێتیى مەعنەویمان و بنیاتنانی دونیایەکى دیموکراسیی جیاواز لە قۆناغەکانى پێشوو؛ جیاواز لە وڵاتانى ناوچەکە. بەتایبەت نەتوانرا ئەو قۆناغە بکرێتە وەرچەرخان بەرەو کۆتاییهێنان بە ململانێ لاوەکییە حزبییەکان لەبەر ستراتیژییەتى نەتەوەیی و کارکردن بۆ ئاییندەیەکى ڕۆشنى نەتەوەیی. ئەمەیش کارێکی ڕێژەیییە لە ڕووى بەرپرسیارێتییەوە کە تاچەند هەر لایەنەو بەرپرسیارێتیى دەکەوێتە سەر.

بە هەر حاڵ گەر بەناتەواویش بێت، ئێمە بڕیارى دەسەڵاتى خۆسەریمان دا؛ پشتمان بە خۆمان بەست و هاوپەیمانانیش تا ڕاددەیەک هاوکارییان کردین. ئەو دەسەڵاتەیش تا ساڵی 1994 بەهاوبەشی بەردەوام بوو، دواتر بەرەو لێکترازان و جارێکی تریش بەرەو یەکگرتنەوە لە ساڵى 2001. لەو نێوەندەدا دەسەڵاتى سیاسی لە هەرێمی کوردستان هەر هەبوو، بەڵام هیچ کام لە دەسەڵاتەکانى دوو زۆنەکە بە زیهنییەتى حوکمدارى سەرنجی دۆخەکەیان نەدا و، نەیانتوانى تەنانەت نەک دەستوور بەڵکوو یاسایەکى بەڕێوەبردنى خۆسەریش دابنێن وەک دەستوورێکی کاتى؛ به‌تایبەت ئەو کاتەى کە ڕژێمی بەعس تەواوى کارگێڕی و دامەزراوە و تەنانەت چەندان لە جۆرى یاساکانیشى گۆڕیبوو. ئەوەى کە لێرە هەبوو، لە پێویستبوونى هەر کارێکی دامەزراوەیی لە بەغدا و کەرکووک ئەو بەڵگەنامانەى ئێرە نەیدەخوارد و پێویست بوو هاووڵاتى سەرلەنوێ تازەیان بکاتەوە. هیچ کام لە حزبە سیاسییەکانى کوردستان ئەو پڕۆژەدەستوورەیان بەگەڕ نەخستەوە کە لە سەرەتاى دامەزراندنى دەسەڵاتى هەرێمی کوردستان خرایە ڕوو.

دەسەڵات یەکێکە لەو ڕەهەندانەى کە زۆرترین مشتومڕی یاسایی و سیاسی و کۆمەڵایەتى و ئابوورى و که‌لتوورى و...ی لەسەرە و جێى فرەڕایییە، بەڵام هەمووان لەسەر ئەوە کۆکن کە خۆى جێی گومان نییە لە بوونى و، کۆمەڵگەى مرۆیى دەتوانێ بەبێ هەندێ دامەزراوەى تر بژى لە تەواوى کونجەکانى شوێن و ژیانی وەک: مزگەوت، نه‌خۆشخانە، قوتابخانە، دایەنگه‌ و...؛ بەڵام ساتێکیش ناتوانێ بێ دەسەڵات بژى. چونکە وەزیفەى سەرەكیی مرۆڤ سیاسەتکردنە؛ بەو مانایەى کە چۆن دەتوانێ کارەکانى بە باشترین شێوە بەڕێوە ببا. ئەو ڕاستییەیش لاى هەمووان ڕوونە کە لە نەبوونى  دەسەڵات و سیسته‌م ئاشووب دەکەوێتەوە و ئەو وەزیفەیەى کە مرۆڤ هەیەتى لە بووندا بێبەها دەمێنێتەوە. هەر ئەو هاوکێشەیەشە وای لێ کردووە کە کۆمەڵگە و سیاسەت و کەسەکان بە یەکتر نامۆ نەبن و تەواوکارى یەکترى بن. لە لایەکى تریشەوە هەر ئەو هاوکێشەیەیە کە بونیادی حاکم و مەحکووم دێنێتە ئاراوە؛ بەوەى مرۆڤەکان لە ژیاندا یان دەبێ حاکم بن یان مەحکووم.

خۆ ئەگەر تەواوى حاکمانى دونیایش بێنی لە شوێنێک کۆیان بکەیتەوە، ئەودەمیش هەر دەبێ یەکێکیان ببێتە حاکم و ئەوانى تر مەحکووم. ئەمە ئەو زیهنییەتەیە کە کۆمەڵگە پێشکەوتووەکانى لەسەر بینات نراوە. ئەوان دەزانن کێ لەناویاندا حاکمە و کێش مەحکوومە و کێ سەرچاوەکانى دەسەڵاتە، چونکە لەوە حاڵی بوون کە زیهنییەتى "من ئاغا و تۆ ئاغا، ئەى کێ جێگەمان بۆ ڕاخا"، وڵات بەرەو ئاشووب و لێکترازان دەبات و هیچ ئاییندەیەکی ڕۆشنیش چاوەڕوانی گەلان ناکات لەو حاڵەتەدا. مخابن ئەوە جیاوازیی نێوان گەلانی پێشکەوتوو و دواکەوتووە؛ ئەگەر وڵات لەسەر زیهنییەتى حاکم و مەحکووم بینا نەکرابوو، هەرگیز ئەو دەسەڵاتە دروست دەرناچێ و دەبێتە مۆتەکە بەسەر گەلەکەیەوە. ئەمەیش حاڵی دونیاى دواکەوتووە کە دەسەڵات هیچ مانایەک بەدەستەوە نادا.

گەرچی دەسەڵات چەندە حەتمییە بۆ کۆمەڵگە، ئەوەندەیش دەستوور بۆ دەسەڵات حەتمییە. بابەتى دەستوور یەکسەر دواى دروستبوونى دەسەڵات دێتە ئاراوە؛ بەو مانایەى کە ناکرێ دەسەڵات بێدەستوور بێت؛ دەسەڵاتى بێدەستوور هەمیشە بەرژەوەندیی تایبەتى سیاسی و موجامەلاتەکان شوێنى دەگرنەوە. بۆ ئەم پرسەیش دەکرێ بڵێین لە هەرێمی کوردستان 29 ساڵە لە ئەنجامدانى ئەو کارە دواکەوتووین؛ دەبێ لایەنە سیاسییەکان ئەوەندە بەرپرسیارێتیی نەتەوەیییان پتەو بێت کە چیدی ئەو پرسە نابێ دوا بکەوێ.

2. لەسەر ئاستى پرسی نەتەوەیی

ئەو هەلومەرجە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییە پڕبایەخەى بۆ گەلی کوردستان ڕەخسیوە، لە تەواوى مێژوودا بۆى نەبووە؛ لە لایەکی تریشەوە ئەو ئەزموونە بۆتە سیمبولی خەباتى چارەنووسساز بۆ پارچەکانى تر، لەگەڵ ئەو هەستیارى و گرنگیى پرسە نەتەوەیییەکە، بەڵام هەندێک لە حزبەکانى هەرێمی کوردستان ئەوەندە بەتەنگ پرسەکەوە نین و تا هەنووکە بەرژەوەندیی تایبەت بەسەر به‌رژه‌وه‌ندیی گشتیدا زاڵە. لە زۆر لایەن و ڕەهەندەوە پرسی نەتەوەیی لە هەرێمی کوردستان لەبار و لە بەرژەوەندیى گەلى کوردستاندایە. ئەمەیش ئەوە ناگەیەنێ لەگەڵ ئەو دۆخە پۆزەتیڤە مەترسییەکان لەئارادا نین؛ ئەو مەترسییانەى کە لە ئارادان، لە تەواوى مێژووى خەباتى کوردایەتى، گەلی کورد دوچارى نەبۆتەوە. هەرچەندە ئەو گەلە ستەمدیدەیە لە مێژوودا ساتێک بەهەڵتروشکانیشەوە وچانێکی بۆ حەوانەوە نەداوە. ئەو پرسەى کە نەتەوەى کورد لەو ڕۆژگارەدا لەچنگیدایە لە ئاستێکی باشدایە؛ خوانەخواستە ئەگەر لەبار بچێ، بە سەد ساڵى تریش نایەتەوە هەمان قۆناغی ئێستاى، مەگەر گۆڕانکارییەکی گەورە لە بونیادی هاوکێشە سیاسی و ناوچەیییەکان سەرلەنوێ ڕوو بداتەوە.

ئەو دەسکەوتە گەوەرەیە، ئەو پرسە هەستیارە، پێویستى بە کۆڵەکەیەکی تر هەیە تا زیاتر کەسێتیى مەعنەوى بەهێز بکات و ڕۆڵە و لایەنەکانى یەک بخات؛ ئەویش دەستوورە. دەستوور واتە دانانى چوارچێوەیەک بۆ خەبات و ئاییندەى پرسەکە و چۆنێتیی مامەڵەکردن و بەڕێوەبردنى دەسەڵات، تا لە نێوه‌ندى دەستوورەوە چیتر خەباتمان دوچارى موراوەحە و خیانەت نەکەین. لە بێدەستووریدا هاوکێشەکان تێکەڵ بوون، ڕاستییەکان شێواون، خیانەتەکان جێی ئیجتیهادن، بەرژەوەندیی تایبەت لە بەرامبەر گشتیدا لە برەوى بەردەوامدایە، بەبازاڕکردنى گەندەڵی لەلایەن هەندێ حزب و لایەنەوە برەوى زۆرترە لە چاکسازى؛ تا ئەو ئاستەى تەنانەت هەندێ لایەن و حزب بە خودی پڕۆژە و یاساى چاکسازیی دەسەڵات قەڵسن. لە بێدەستووریدا سەقف و چوارچێوەیەک بۆ کارى سیاسی و ململانێ نییە، هەر بۆیە زۆر جاران هەندەى نامێنێ ئەوەى کە چنگمان خستووە لەدەستى بدەین. ئەگەر لەو نێوەندەدا دەستوور نەبێ، ململانێکانمان هیچ سەقفێک نایانگرێ؛ هەر ڕۆژەى دەوڵەتێک و لایەنێکی غەوارە هەوڵی خەرقی کیانی سیاسی و یەکڕیزیی نەتەوەیی و نیشتمانیمان دەکات و دەبێتە مەترسی لەسەر کەسێتیى مەعنەوى و دەستکەوتەکەمان. لە نەبوونى دەستووردا هیچ پێوانەیەکمان نییە بێجگە لە هەندێ مەسەلەى ویژدان و هەستى نەتەوەیی، تا باش و خراپ لە یەکترى جودا بکەینەوە. لە وێستگەکانى خەباتماندا بەئاشکرا ئەو بێنەستییە بەدی کراوە؛ نوێترینیان دۆسێی بوودجە و دادگه‌ى فیدراڵی عێراق بوون.

کەواتە هەرچی زووترە دانانى دەستوور کەسیێتى مەعنەویمان سەقامگیر و پتەو و پارێزراو دەکات و پرسەکەیشمان لە حاڵەتێکى سیاسییەوە دەگوازێتەوە بۆ حاڵەتێکی یاساییی دامەزراوەیی. گومانیش لەوە نییە کە قۆستنەوەى ئەو هەلە، بەدەست خۆمانە و لە بەرژەوەندیی خۆمانە.

3. لەسەر ئاستى دەستوورى عێراقی

ئەگەر لە 1992-2005 نەمانتوانیبێ بڕیاری دەستوورێک بدەین بۆ خۆمان و لە ڕوانگەى سیاسی و نەتەوەیییەوە بەرپرسیارێتیمان دەکەوێتە سەر و باجەکەیشمان داوە، بەڵام لە ساڵی 205- 2020 بێجگە لەوەى کە لە ئاست داخوازیى پرسی نەتەوەییدا نەبووین، ئەوەندەى تریش بەرپرسیارێتیی دەستووریمان کەوتۆتە سەر؛ کە لە دەستوورى هەمیشەییی عێراق لە ماددەى 120 بەڕاشکاوى هاتووە کە هەرێم دەبێ دەستوورێکی هەبێت و دەسەڵاتە دامەزراوەیییەکانى لە ڕوانگەى ئەو دەستوورە هەرێمییەوە پیادە بکات. لە ماددەى 121ی دەستووردا جارێکی تر دەستوور باس لە تایبەتمەندیى یاسادانان دەکات بۆ هەرێم و، دان بەوەدا دەنێت کە هەمەچەشنیى یاسادانان هەیە لە عێراق و، هەرێم دەتوانێ ئەگەر یاسایەکى فیدراڵی لەگەڵ تایبەتمەندیى خۆیدا نەگونجا، بیگونجێنێ. کەواتە ئەو مەسەلەیە لەسەر ئاستى دەستوور و وڵاتى عێراق بۆتە ئەرک، کە پێویست بوو پێش 16 ساڵ ئەو ئەرکەمان بەئەنجام بگەیاندایە. ئێمە بۆ ماوەى 11 ساڵ لە دەسەڵاتى خۆسەریمان، نەمانتوانی ئەو ئەرکە نەتەوەیییە بەئەنجام بگەیەنین و 16 ساڵیش لە تەمەنى فیدراڵیمان لە عێراقی هاوچەرخ، هەمان ئەرکمان بەئەنجام نەگەیاند. لەو ماوەیه‌یشدا ناحەزانی کورد نەک هەر گوشاریان بۆ هێناین، بەڵکوو ئیجتیهادیشیان لە بژێویماندا کرد و ویستیان لە برسان بمانکوژن، بەڵام لە ئاکامدا ئیرادەى گەل لەو هەوڵانە گەورەتر و بەهێزتر بوو. ئیدی لەم قۆناغەدا هیچ پاساوێکى دی نابێتە بیانوو بۆ دواخستنى ئەو ئەرکە نەتەوەیییە بۆ گەلی کوردستان.

کەواتە ئێمە ئەرکێکی دەستوورى ده‌گرینه‌ ئه‌ستۆ، نەک سیاسی. ترس لە فاکتەری دەرەکییش لەو نێوەندەدا بەهایەکی نامێنێ؛ چ لەسەر ئاستى ناوخۆى عێراق یان لەسەر ئاستى دەوڵەتانى ناوچەکە. تایبەتتر بڵێم؛ ئەو دەوڵەتانەى کە پارچەکانى ترى کوردستانیان خراوەتە سەر،  خۆخەریککردن بەو بابەتە تەنیا خۆدزینەوەیە لە بەرپرسیارێتیی نەتەوەیی و هیچى تر.

دووەم: زیهنییەتى دانانى دەستوور

لە پڕۆسەى دانانى دەستوورە دیموکراتییەکان ئەوە یەکلایی بۆتەوە کە دەستوور بەڵگەنامەیەکی دیاریکردنى ماف و ئازادی و پەیوەندی و دەسەڵاتەکانە، کە هەر یەک لەوانە بە سیسته‌مێکی یاسایی ڕێک دەخرێن و لایەنەکانى پێوە پابەند دەکرێ. هەر بۆیە لەو نێوەندەدا پێویستە وا سەرنجى دەستوور بدرێ کە ئەوەندەى پرۆسەیەکی نیشتمانییە ئەوەندە سیاسی نییە. هەر دەستوورێک بە زیهنییەتى سیاسییەوە دەست بە کارەکانى بکات و تەواوى بکات، تەمەنى کورتە و تەعبیر لە ئیرادەى گشتى و گەل ناکات؛ ئەمە گرفتى زۆربەى وڵاتانى دواکەوتووە. هەر بۆیە تا ئێستا هەندەى دەستوور بووەتە میکانیزمى زاڵکردنى زۆرینە، ئەوەندە نەبۆتە میکانیزمى دیموکراسی و کۆڵەکەیەکی بونیادنانى دەسەڵاتى هاوچەرخ. لە ماوەى پرۆسەى دانانى دەستوورى هەرێمی کوردستان دوو زیهنییەت لەگەڵ یەکدی لە ململانێدا بوون، ئەویش زیهنییەتى مافە مەدەنییەکان نەک سیاسەت و زیهنییه‌تی ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵات.

1. مافە مەدەنییەکان نەک سیاسەت

لەو نێوەندەدا بۆ بەرجەستەبوونى ڕۆحییەتى سیاسی و حزبی، لە پڕۆژەى دەستوورى هەرێمی کوردستان لیژنەیەک بۆ ئەو مەبەستە دروست کرا، کە سەرتاپایان نوێنەرى حزب بوون؛ هەندەى لایەنەکان بەرگرییان لە پەیامی حزب دەکرد لە دژى ئەوى دی، ئەوەندە تەرکیزیان لەسەر ماف و ئازادییەکان و دادوەرى و دامەزراوەیی و یاساسەروەری نەبوو. گەرچی زۆرێک لە ئەندامانى لیژنەکە کەم تا زۆر یان دەرچووى یاسا بوون یان شارەزایییان لە یاسا هەبوو، بەڵکوو زاڵبوونى زیهنییەتى سیاسی بەسەر ڕەهەندى ماف بۆ دەستوور، تەواوى کارەکانى گەیاندە بنبەست. ئەوەیش دروستە کە لیژنەکە توانیویەتى نزیکەى 70 ماددە یەکلایی بکاتەوە، بەڵام دەکرێ بپرسین ئەو 70 ماددەیە کامانەن؟ گومان لەوەدا نییە کە ئەو ژمارەیە زۆر نییە؛ ئەو ژمارەیە بریتییه‌ لەو بابەتانەى کە مشتومڕی زۆریان لەسەر نییە و قابیلی ڕاى جیاوازی سیاسی نین، بەڵکوو زۆربەیان تایبەت و پەیوەستن بە ماف و ئازادییە گشتییەکانەوە. دژوەستانیشیان لەلایەن هەر کەس و لایەنێکەوە، دوچارى لێپرسینەوە و بەرپرسیارێتیی ئایینى و نەتەوەیى و مرۆیی و نێودەوڵەتی دەکاتەوە، چونکە ئەو چەمکانە لە تەواوى دونیا و بیروبۆچوونەکان مشتومڕ سەبارەتیان یەکلایی بۆتەوە. کەواتە ئەو ژمارەیەى کە باس دەکرێ، ڕاستە جددییەتى لایەنەکان دەردەخا، بەوەى کە ئەم هەرێمە ستەمدیدەیە مەبەستیەتى دەستوورێکی هەبێت، بەڵام ئەمە نیشانەى ئەوە نییە کە لەسەر پرسە هەستیارەکان واز لە بەرژەوەندیى تایبەت بۆ گشتى بهێنن، چونکە تەواوى ئەو ماددانەى کە لەسەرى کۆکن، تایبەت و پەیوەستن بە ماف و ئازادییەکانەوە. لە زۆربەى ئەزموونى دانانى دەستوورەکانى دونیا ئەو بابەتانە هەنووکە بەدوور لە سیاسەت باس دەکرێن و قسەیان لەسەر دەکرێ و لایەنەکان زوو دەگەنە ئاکام.

ئەو بابەتانەى کە ماون، گرنگن و دەبنە پێوەر بۆ لایەنەکان تا بەرپرسیارێتیی نەتەوەیی و نیشتمانییان تاقی بکرێتەوە، چونکە زۆربەیان تایبەتن بە بەرژەوەندیى گشتییەوە: ئایین، سیسته‌مى حوکمڕانی، دەسەڵاتەکان، مافی چارەى خۆنووسین، سیسته‌مى کارگێڕی، کەسێتیى مەعنەوی، دیموکراسییەت، بنیاتنانى دەسەڵاتێکی دیموکراتیی نەتەوەساز، بەرپرسیارێتی بەرامبەر ناوچە جێناکۆکەکان و هتد. ئەو بابەتانە هەرگیز بە زیهنییەتى سیاسی مشتومڕیان دەربارە ناکرێ، دەنا دوورکەوتنەوە لێیان باشترە، چونکە دەبنە مایەى ئاشووب و لێکترازانى نیشتمانى؛ با بۆ ئەوانە، بەرژەوەندیى نیشتمانى و نەتەوەسازى بکرێتە پێوەر نەک بەرژەوەندیى حزبی.

کەواتە دانانى دەستوور دەبێ بە زیهنییەتێکی زیاترى ماف و ئەرک و چۆنێتیی ڕێکخستنى کاروبارەکانەوە بێت، نەک تەنیا سیاسی، چونکە بەو شێوەیە زیاتر لە دەستوورى نەرم نزیک دەبینەوە و، زیاتر تەعبیر لە لایەنە سیاسییەکان دەکات نەک لە "گەل" و، هەمیشە زۆرینەى پەرلەمانیش تەحەکومی پێوە دەکات.

2. زیهنییەتى به‌كۆمه‌ڵی ئیرادەى گەل نەک ئۆپۆزیسیۆن و حاکم

ئەمە مۆتەکەى تەواوى مشتومڕ و باسەکانى هەرێمی کوردستانە لە هاوکێشە هەمەجۆرەکاندا؛ زیهینییەتى ئۆپۆزیسیۆن و حوکمدارى تێکەڵ بەیەکدى بوون. ئەوەى کە لە دەسەڵاتە بە زیهنییەتى ئۆپۆزیسیۆن کار دەکات و ئامادە نییە هیچ بەرپرسیارێتییەک بگرێتە ئەستۆ، کە لە هەمان کاتدا بەشدارە لە دەسەڵات؛ ئەوەى کە لە ئۆپۆزیسیۆنە بە زیهنییەتى دەسەڵات بیر دەکاتەوە، تەنانەت بە زۆرینەى پەرلەمانیش قەڵسە؛ خۆ ئەگەر جارێک گوێی لێ نەگیرێ، بەنیگەرانییەکى زۆرەوە باسی دەکات و بیری دەچێتەوە کە ئەو کەمینەى پەرلەمانە و لە بەرامبەریدا زۆرینە هەیە. لێرە مەبەستمان ئەوە نییە کە زۆرێک پرسی چارەنووسسازى نیشتمانی و نەتەوەیی هەن پێویستیان بە هەماهەنگى و کۆدەنگی هەیە، بەڵام لە بابەت دروستکردنى بڕیار و یاسا و هەڵوێست، لە ئاکامدا زۆرینەى پەرلەمان تەحەکووم دەکات. ئەوەى کە ئێمە لە هەرێم کردوومانە ئەوەیە کە، خەریکە بەزۆر سیسته‌مى تەوافوقی دەخزێنینە ناو بونیادی سیاسی و کۆمەڵایەتیى کۆمەڵگەى سیاسیی کوردی؛ ئەمەیش کارێکی گەلێک نێگەتیڤییە و ئاکامێکى زۆر خراپی لێ دەکەوێتەوە و زیهنییەتى "من ئاغا و تۆ ئاغا، ئەى کێ جێمان بۆ ڕاخا" زیندوو دەکەینەوە و بەرجەستەى دەکەین و لە بەرەنجامیشدا خاوەنى بڕیارى خۆمان نین؛ لە لایەک پەرتەوازەین و لە لایەکی تریشەوە فاکتەرى دەرەکی، تەحەکووممان تێدا دەکات.

ئەمە ئەو زیهنییەتەیە کە ئاستەنگە لە بەردەم دانانى دەستوورى هەرێمی کوردستان و هەموارکردنەوەى سەرلەنوێی پڕۆژەکە. دەکرێ بۆ ساتێکی مێژووییش بێت لایەنەکان واز لە زیهنییەتى بەرتەسکى حزبایەتى بێنن لە پێناو بەرژەوەندیى گشتیى گەل، چونکە هەرگیز ناکرێ دەستوور بە زیهنییەتى ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵات دابنرێ. ئەمە ماناى ئەوە نییە کە ئەوەى لە دەسەڵاتە ڕاى خۆى بسەپێنێ؛ هەرچەندە ئەو بابەتە دەسەڵات لێی بەرپرس نییە، ئەوەندەى کە وەزیفەى پەرلەمانە. ئەگەر گفتوگۆکانى دەستوور بەو ئاقارەدا بڕۆن، هیچ بەرەنجامێکی ئەوتۆى لێ ناکەوێتەوە و لە زۆربەى وێستگەکانى گفتوگۆدا دوچارى زبرى و لاوازیى پەیوەندیی نیشتمانى ده‌بن و سازش بۆ هەندێ لایەن دەکەن بۆ بەهێزکردنى هەڵوێستى هەندێ لایەن و بە چاوی بابەتییانەیش سەرنجى پرس و دۆسییەکانى ناو دەستوور نادەن.

هەر بۆیە لە جیاتی ئەو زیهنییەتە تەواو سیاسییە، پێویستە بە زیهنییەتى به‌كۆمه‌ڵ بیر لە پرسی دەستوور بکرێتەوە و ئاییندەى گەلی کوردستانی تێدا بخوێندرێتەوە نەک حزبی. ئەمە ئەو مەترسییەیە، کە ئەوەندەى ئاییندەى حزبێکی سیاسیی تێدا دەخوێندرێتەوە، ئەوەندە ئاییندەى گەلی تێدا ناخوێندرێتەوە. هەر بۆیە گفتوگۆى لایەنەکان بەندە لەسەر ڕاى بەرامبەر، تا بزانن ئەو چی دەڵێ تا ئەوان یان هەموارى بکەن، یان ڕایەکی پێچەوانەیان هەبێت. لە هەرێمی کوردستان زیهنییەتێک خەریکە برەو پەیدا دەکات، بەوەى ئەوەى کە لە دەسەڵاتە هەموو کارەکانى خراپن و پێویستە هەمیشە دژایەتى بکرێ و گومان بخرێتە سەر ڕەفتارەکانى؛ ئیدی ئەگەر لەسەر ئاستى بەرژەوەندیی گشتیش بێت. چونکە هەندێک لەو لایەنە سیاسییانە وا ئاڕاستەى جەماوەر و ئەندام و لایەنگرانیان دەکەن، بەوەى کە دانانى دەستوور لە هەرێمی کوردستان بۆ خزمەتی لایەنێکی دیاریکراوە نەک گەل. هەر بەفیعلییش لە واقعی کرداردا ئەو زیهنییەتە ڕەنگی داوەتە و هەندێ لایەن بۆ لاوازکردنى هەڵوێستى بەرامبەر کارى لەسەر دەکەن. خۆ ئەگەر ئەو لایەنەى کە ئەوان لێی دەترسن باسی دانانى دەستوور نەکات، کەم لایەن هەیە بەجددییەوە باسی لێوە بکات.

کەواتە با وەک هەوڵەکەى جارى پێشوو بەو زیهنییەتى ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵاتەوە گفتوگۆى پرسی دەستوور نەکەین، هیچ لایەنێک لەو پرسەدا نە ئۆپۆزیسیۆنە نە دەسەڵات، بەڵکو هەموان لەبەرەى ئیرادەى گشتى گەلى کوردستاندان و دەبێ بە زیهنییەتى دەستەجەمى و زۆرینە لە بڕیارداندا بگەینە ئاکام، چونکە ئەم پرسە ئەوەندەى کە پرسێکى مافە مەدنییەکان و دانانى چوارچێوەیەکە بۆ بەڕێوەبردنى وڵات، هەندە پرسێکی سیاسی تەواو نییە.

سێیەم: زیهنییەتى خاوەندارێتی: دەستوور بۆ کێیە؟

جاری پێشوو ئەمە مشتومڕێکی زۆرى لێ کەوتەوە؛ پرسی دەستوور تەواو نەک هەر بەسیاسی کرا، بەڵکو تەواو کرا بە پرسێکی حزبی؛ هەر بۆیە دوچارى ئەو تەنگژەیە بوو کە دواتر لێی دەرنەچوو و لە ئاکامیشدا لیژنەکە بێبەها مایەوە. هەر بۆیە لە دوو زیهنییەتەکەى پێشتر باسی ئەوەمان کرد کە چۆن پرسی دەستوور دوچارى تەنگژە نەکەین و بە بەرپرسیارێتییەکى نەتەوەسازییەوە ڕەفتارى لەگەڵ بکەین. دەستوور بۆ لایەنێکی دیاریکراو نییە؛ تایبەتتر، دەستوور بۆ "پارتى دیموکراتی کوردستان" نییە، تا لایەنەکانى تر دژى پرسی دەستوور بوەستن. ڕاستە هەر لایەنەو بۆچوونێکی تایبەتى خۆى بۆ پرسەکانى ناو دەستوور هەیە؛ ئەوەیش مافی هەمووانە، بە لایەنە سیاسییەکان و ئەوانى تریشەوە کە لە ده‌رەوى دونیاى سیاسی کار دەکەن و بوونیان هەیە و ڕۆڵی تایبەتى خۆیان لەناو کۆمەڵگەدا دەگێڕن. دەستوور بۆ هەمووانە. دەستوور بۆ بەرجەستەکردنى کەسێتیى مەعنەویى ئەم گەلە ستەمدیدەیە؛ بۆ ئەوەیە کە چوارچێوەیەک بۆ چۆنێتیی بەڕێوەبردنى وڵات و بەرجەستەبوونى مافە مەدەنییەکان و ململانێی سیاسی دابنێین، تا ململانێ ناوخۆیییەکانى خۆمان، کە ئێستا لەسەر ئاستى عێراق و ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستە و دەستمان داوەتێ، بیگێڕینەوە چوارچێوەى هەرێم و کەس ئەو مافەى نەبێت بە ناوى گەلی کوردستانەوە بچێتە ناو هاوکێشەکانى دەرەوەى هەرێمەوە، بێجگە لە حکوومەتى هەرێم، ئەویش بە هه‌ماهه‌نگی لەگەڵ پەرلەمان.

ئێمە لە هەرێمی کوردستان نابێ نیازی دانانى دەستوورێکمان هەبێت بۆ لایەنێک یان بۆ کەسێکی تایبەت؛ ئەوەى کە دەکرێ، بۆ ئیرادەى گشتیى گەلى کوردە. بەڵام لە لایەکی تریشەوە لایەنەکان دەبێ ئەوەندە بەرپرسیارێتیى نەتەوەسازییان لە بڵندیدا بێ کە هەر شتێک لەلایەن لایەنە سیاسییەکەى ترەوە لە دەرەوە و ناوەوەى دەسەڵات خرایە ڕوو، بەگومانەوە سەرنج نەدرێ و دژایەتیکردنى نەبێتە ئەسڵ. لەو حاڵەتەدا دەگەینە ئەو بەرەنجامەى کە "ڕێک كەوتووین لەسەر ئەوەى کە قەت ڕێک نەکەوین." بەڵکوو وا باشترە لەسەر جۆرێک لە متمانە ڕەفتار لەگەڵ یەکدی بکەین و متمانەیشمان بەوە هەبێ کە ئەو فورسەتەى لەپێشە، دەبێ بۆ بەرژەوەندیی گەلی کوردستان بقۆزرێتەوە و کارى جددیی بۆ بکرێ. هەر ئەو متمانەبەخشینەیە کە پەیوەندییەکان باشتر دەکات و لەسەر بنەماى نییەتپاکی ڕەفتار لەگەڵ یەکدی دەکەین.

پرۆسەى دانانى دەستوور پێویستى بە سەنگەرگرتن لە یەکتر نییە؛ پێویستى بەوە نییە کە ڕیزی ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵات جیا بکرێتەوە. هەر کاتێ بەو زیهنییەتەوە چوونە ناو پرۆسەکە، ئاکامێکی نەزۆک بەدەستەوە دەدەین، چونکە دەستوور بۆ لایەن و کەس و ناوچەیەکى دیاریکراو نییە و نابێت وا سەرنج بدرێ، بەڵکوو بۆ گەلی کوردستانە. هەمووان گفتوگۆى بەکۆمەڵ لەسەر پرسەکانى دەکەین و دواتر بە زۆرینە بڕیارى لەسەر دەدەین. ئەوەى کە بابەتەکان یەکلایی دەکاتەوە و پرسەکانى پەسەند دەکات، ئەوە گەلی کوردستان خۆیەتى، کە لە نێوه‌ندى پڕۆسەیەکی ڕاپرسیی جەماوەرییەوە، کۆتا بڕیارى خۆى بە "بەڵێ" یان بە "نەخێر" لەسەر دەدات.

کەواتە زیهنییەتى دەستوور بۆ هەمووانە و دەستکەوتى ئیرادەى گشتییە. دەبێ دروشمی ئەم قۆناغە بێت و لەسەر بنەماى نییەتپاکی ڕەفتار لەگەڵ یەکتری بکەین. هیچ لایەنێکیش مافى ئەوەى نییە پێچەوانەى ئەمە ئیدیعا بکات، بەوەى بە ناوى گەلەوە هەوڵ بدا جێگەیەک بۆ بەرژەوەندییەکانى خۆى لە پرسی دەستووردا بدۆزێتەوە. ئەوەى کە دەمێنێتەوە نیشتمانە؛ پرسی نەتەوەسازى و کەسێتیى مەعنەویى گەلە، نە حکوومەت و نە حزبى سیاسی.

چوارەم: زیهنییەتى ڕەنگدانەوەى ئیرادەى گەل و واقعیبوون لە پرسی دەستووردا

ئەم جۆرە لە زیهنییەتى دانانى دەستوور بەهایەک دەداتە پرسەکە. لە لایەکی تریشەوە بەهەندوەرگرتنى بابەتەکەیە، بەوەى کە دانانى دەستوور بۆ هەرێمی کوردستان، تایبەتمەندییەکى تایبەتى هەیە و دەبێ لەگەڵ مۆرکی نیشتمانى و نەتەوەسازیی ئەو گەلە ستەمدیدەیە بێتەوە. ڕاستە ئێمە زۆرێک لە ئەزموونى جیهانیمان لەبەر دەستە، بەڵام هەر یەکەو تایبەتمەندییەکى خۆى هەیە و جیاوازە لەوى تر. بەڵام ئەوەى کە زۆر گرنگە لێرەدا ئاماژەى پێ بکەین، ئەوەیە کە دەستوورەکە ڕەنگدانەوەى ئیرادەى گەلى کوردستان بێ. دەسەڵاتى پەیوەندیدار، دەبێ واقعییانە لە هەوڵی دانانى دەستوورێکدا بێ، نەک بە هەندێ گریمانەى سیاسیی نێگەتیڤى، چونکە ئەوەى کە زیاتر بەربەستە لە بەردەم پرسی دەستووردا، زیاتر فاکتەرى ناوخۆیە. بە مانەیەکی تر، ئایا تاچەند لایەنەکان لە ئاستى بەرپرسیارێتیی نەتەوەییدا دەبن و وڵات چیدی لە بێدەستووریدا ناهێڵنەوە؟ بێ گومان لایەنەکانیش دواى 29 ساڵ لە دەسەڵاتى سیاسیی کورد لە هەرێم و ژیانى سیاسی و هەڵبژاردن و بەڕێوەبردنى دەسەڵات و ژیانی پەرلەمانى و ئۆپۆزیسیۆن- ئەگەرچی چەندان تێبینیمان لەسەر هەبێ- جۆرێک لەو عەقڵییەتەیان پێکەوە ناوە کە دەبێ واقعییانە ڕەفتار لەگەڵ پرسی دەستووردا بکرێ، بەوەى کە کام شێوازە لە دەستوور لەگەڵ پرسی نەتەوەسازیی گەلی کوردستان دێتەوە و لە بەرژەوەندیی ئەوە.

ئەو واقعبینییە لە چەند ڕەهەندێکی پرسی دەستووردا بەدەردەکەوێ و لایەنەکان دەخاتە ژێر پرسیارەوە، کە ئایا تاچەند واقعبینن و لە ڕوانگەى بەرژەوەندى و کەسێتیى مەعنەویى گەلی کوردستانەوە بیر لە بابەتەکان دەکەنەوە و مشتومڕی لەسەر دەکەن و لە پرۆسەى بڕیارداندا ڕەنگ دەداتەوە، لەوانەیش: سیسته‌مى حوکمڕانی، ئایین، مافە مەدەنییەکان، دادگه‌ى دەستوورى، پێکهاتەکانى کوردستان، سیسته‌مى کارگێڕی و هتد.

کەواتە؛ کاتێک ئێمە بیر لە هەر یەکێک لەو بابەتانە بکەینەوە، دەبێ واقعی هەرێمی کوردستان و پرسەکەى لەبەرچاو بگرین. کام لەو ئەزموونانە باشن کە دەبێ ئێمە لێیانەوە سوودمەند بین؟ دەبێ لە کوێ تایبەتمەندیى خۆمانى بۆ زیاد بکەین، یان بیگۆڕین لەوەى کە هەیە لە وڵاتى ڕەسەن؟ بۆ نموونە دەکرێ ئێمە یەکێک لەو جۆرانەى سیسته‌مى حوکمڕانی پەسەند بکەین، بەڵام پێش بڕیاردان پێویستە بیر لەوە بکەینەوە، که‌ ئایا ئەو ئەزموونە تاچەند لەگەڵ پرسی نەتەوەسازیی کورد دێتەوە و بەرەوپێشی دەبات؟ ئەم بابەتەیش نابێ تەنیا سیاسەتمەدار و ئەندامى حزبی و تەنانەت ئەندامانى خودی لیژنەى دانانى دەستوور کە بڕیارە لە ڕۆژانى ئاییندەدا دیاری بکرێن قسەى کۆتاییی لێ بکەن، بەڵام بۆ ئەو بابەتانە دەبێ زیاتر پسپۆرانى دەرەوەى لیژنە گفتوگۆى زێترى لەسەر بکەن و هەماهەنگیى تەواو لە نێوان لیژنە و پسپۆراندا هەبێت، تا لەو نێوەندەوە دەستوورێکی نەتەوەسازی-نیشتمانى-دیموکراسی بۆ هەرێمى کوردستان بێتە ئاراوە.

کۆبەند

• ئێمە گەلێکی ستەمدیدەین. دەسەڵاتى خۆسەرمان هەیە، دەسەڵاتەکەیش پێویستى بە دەستوورە، چونکە چیدی حوکمدارى بەبێ دەستوور نابێ و بێدەستوور چارەنووسێکی دژوار چاوەڕێمانە.
• ئێمەیش وەک گەلانى دونیا هیچمان لەوانى تر کەمتر نییە، تەنیا ئیرادە و لەبەرچاوگرتنى بەرژەوەندیی گشتیى گەلی کوردستان نەبێ، کە ئەمەیش هەمووان لە بەردەم بەرپرسیارێتییەکى نەتەوەیی و نیشتمانیدا دەبینێتەوە؛ دەبا هەمووان لەو ئاستەدا بین.
• دەستوور بۆ گەلی کوردستانە؛ بۆ هیچ لایەن و کەسێک نییە. خاوەنی دەستوور ئیرادەى گشتیى گەلی کوردستانە.
• دەبێ بە شێوه‌یه‌كی به‌كۆمه‌ڵ ئەو پرسە تەواو بکرێ و یەکلایی بکرێتەوە، نەک بە زیهنییەتى ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵات.
• دەبێ بە زیهنییەتێکى واقعییەوە بابەتەکان گفتوگۆ بکرێن و یەکلایی بکرێنەوە و دوور لە حزبایەتى، دەبێ ڕانگدانەوەى ئیرادەى گشتیى گەلی کوردستان بێت. کامە لە ڕاکان یان ئەزموونەکان بۆ پرسی نەتەوەسازی و نیشتمانیمان گونجاوترە و بەرەوپێشەوەمان دەبات و زیاتر یەکانگیریمان پێ دەبەخشێ، دەبێ ئەوە هەڵبژێرین.
• دەستوور فریادڕەس نییە بەتەنیا، ئەگەر ئێمە لە ئاستى دەستوورەکەدا نەبێن و جێبەجێی نەکەین. بە جوانیی ماددەکانى نییە، بە پابەندبوونمانە پێوەى. عیبرەت لە بنەماى یاسایی، لە جێبەجێکردنیدایە نەک لە دانانى.