پێداچوونەوە و خودخوێندنەوەیەک بۆ ڕاستەڕێکردنى کارى سیاسی و دامەزراوەیی

د. سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

ئێمە گەلێکی ستەمدیدەین، زوڵمێکی زۆرمان لێ کراوە، دەزانین کێ زوڵمی لێ کردین، چۆن زوڵمیان لێ کردووین، هیچ نەماوە پێمان نەکەن؛ لە هەتککردنەوە تا لەناوبردن؛ ئەو پڕۆسەیەکی ئاپارتایدی و جینۆسايد بوو. هەندێ جاریش یەکڕیزيیان تێک داین، ئەوەى کە دەچووە پاڵیان دەبووایە دەستخۆشیش بکات لەو زوڵمەى کە لێمان دەکرێ، هەندێجاری تر جاشەکانیان لەناو ڕێز و کۆڵان و خزمەکانى خۆمان هەڵدەبژارد و لە جەستەى خۆمانیان بەردەدا. بەڵام ئێمە لێرەین و ئەوانەى زوڵم و جاشایەتيیان کرد بۆ زاڵمان، ڕۆیشتن و چوونە ناو پەڕە قێزەونەکەى مێژوو، ناومان لە خۆڕاگر و قوربانیدەر و خاوەنپرەنسیپ و شکۆمەندان تۆمار کرا، ئێستايش خاوەنى خۆمانین و دەستکەوتمان هەیە؛ ئەوە ئەو پرسە بوو کە لە مێژووى سیاسیمانەوە بونیاد هاتووە. هەموو ئەو لایەنە پۆزەتیڤانە لە تەکیاندا لایەنێکی تریش دەبینین، ئەویش ئەوەیە: ئایا ئێمە لە ئاست ئەو مێژووە پڕنەهامەتیيە و تراژیدیایەداین، یان چووینەتە قۆناغی بێبباکی و پێنەزانین دەرهەق بەوەى کە بەسەرمان هاتووە و، بیرمان چۆتەوە کە چییان پێ کردین و هەنووکە بەتەماى چین پێمان بکەن؟ ئەم زیهنییەتى بێباکییە زیهنییەتێکی وێرانکەرە، داڕووخێنە، بێئاییندەیە، سفرکەرەوەی خەبات و خۆڕاگریى ڕابردوومانە؛ ئەو واقعەى ئێستا کە هەیە، لە بەرامبەر قوربانى و خۆڕاگریى گەلی کوردستان و خەونەکانیدا نییە؛ ئەمە ئەو وانەیەیه‌ کە دەبێ سیاسەتمەدارانی ئەم وڵاتە هەمیشە ڕۆژانە پێیدا بچنەوە، چونکە ئەو پێداچوونەوەیە حیکمەتە، نەک بێباکی.

جیهانی سیاسەت پڕیەتی لە دوژمن و ناحەز. پیلانگێڕان کارێکی زۆر سانایە، بەپێچەوانەى ئەو ڕاستییەى کە پێشتر ئاماژەمان پێ دا، بیرکردنەوە مایەى ساویلکەیییە، چونکە حیکمەتى سیاسەت ئەوەیە کە پێمان دەڵێ جیهانێک نییە بێ دوژمن و ناحەز و پیلانگێڕان. ئەگەر جیهانێک هەبێ لەو شێوەیە، ئەوە لە دەرەوەى سیاسەتە و بە مرۆڤەکان نامۆیە و نییە. حیکمەتى سیاسەتیش ئەوەمان فێر دەکات کە سیاسەت بریتییە لە جیاکردنەوەى دۆست و دوژمن، بەڵام هەر ئەو حیکمەتەیشە فێرمان دەکات کە مەرج نییە ئەوەى خۆیشمان ناوێت لەگەڵی بجەنگین؛ هەر ئەو حیکمەتەیە کە پێمان دەڵێ ئەگەر ئێوە بەنیازن لە زۆنگێکی جەنگەڵستانی وەک وڵاتى عێراقدا سیاسەت بکەن، بەهۆى زۆریى ڕەهەندە دژبەیەکەکان، دەبێ فێر ببن کە چۆن مامەڵە لەگەڵ دژوار و دژبەیەکەکان دەکەن، چونکە ترۆپکی حیکمەتى سیاسەت ئەوەیە کە چۆن مامەڵە لەگەڵ دژبەیەکەکان دەکەیت و کۆیان دەکەیتەوە و لێیان سوودمەند دەبێ، یان خۆت بەدوور دەگرى لێیان.

ئاڵينگارییەکان لە پرۆسە و ژیانی سیاسیی گەلان و دەسەڵاتەکاندا زۆرن و، زۆربەیان کارێکی ئاسایین و پەیوەستن بە سیاسەت و جیاوازیى گرووپەکان و بیرکردنەوەکانەوە، بەڵام چەندان ئاڵينگارى هەیە، کە دەکرێ تێ پەڕێندرێن و گەلان و دەسەڵاتەکەیان دوچارى داڕمان و شۆک نەکەن. ئەوەیش پەیوەستى بە ویست و نیازی گرووپ و حزبە سیاسییەکانەوە هەیە، کە تا چەند مەبەستیانە ئەو ئاڵينگارییانە تێ پەڕێنن و کۆمەڵگە دوچارى قەیران و لێکترازان نەکەن. هەر بۆ ئەو مەبەستە گەرەکمانە، ئاماژە بە چەند ئاڵينگارییەک بدەین کە چەندان ساڵە لەبەر پڕۆژەى دەستوورى هەرێمی کوردستان قووت دەبنەوە و حزبە سیاسییەکانى هەرێم نەیانتوانیوە پێک بێن و لێیان قوتار بن و تێیان پەڕێنن. هەر ئەو ئاڵينگارییانەیە کە دووبارە دەبنەوە و بوونەتە بەشێکى ناتەندروست لە زیهنییەتى سیاسیی کوردی؛ هەر ئەوانەیشە کە ئاییندەى پرسەکەیشی بەلێڵی هێشتۆتەوە و ئاستى بەرەوپێشچوونى دابەزاندووە. پێویستە لەسەر حزبە سیاسییەکانى هەرێمی کوردستان کارێکی ڕژدانە بکەن و بەرژەوەندیى گشتى لە پێش بەرژەوەندیى تایبەتییان دابنێن. لەو ئاڵينگارییانەیش:

1. کاتێکی هەستیار بۆ پرسی دەستوور

ئەمە یەکێکە لە کێشە سەرەکییەکان کە پرسی خستنەڕووی پڕۆژەى دەستوور کەوتۆتە وادەیەکی هەستیارەوە؛ لە لایەک هەڵبژاردنی پەرلەمانى عێراق لە تشرینی یەکەمدا و دواتریش نزیکبوونەوەى وادەى هەڵبژاردنی پەرلەمانى و پارێزگاکانى هەرێمی کوردستان. ئەمەش وا لە لایەنەکان دەکات کە زەمینەسازی نەکەن و مل بۆ هەندێ مشتومڕی نەتەوەیی و نیشتمانى دوا بخەن بۆ وادەیەکی تر و بە پەیسەر ئەو پرسەوە نەچن، چونکە وای بۆ دەچن کە هەر کۆبوونەوە و  دانیشتن و سازانێک لەگەڵ بەرامبەر، بەتایبەت "یەکێتیی نیشتمانى" و "پارتی دیموکراتى کوردستان" وەک سازشکردن وایە؛ هەر بۆیە وادەکە هۆکارى چەقبەستوویی و ئاڵۆزی زیاتر دەکات.

ئەو قۆناغەى کە پرسی دەستوورى تێدا گەنگەشە دەکرێ، ئەو ساتەوەختەیە کە هیچ کام لە حزبە سیاسییەکان مل نادەن بۆ بەرامبەر و هەموویان دۆخی ململانێ و ڕکابەرى هەڵدەبژێرن. ئەو بابەتەیش لە پێناو بەرژەوەندیى کاتیى هەڵبژاردن، پرسێکی نیشتمانیى گەورەى وەک دەستوور دەکەوێتە مەترسی و لەناوچوون و باسنەکردنى. ئەوەی کە دەمێنێتەوە بۆ لایەنەکان کە هەمیشە دەبێ لەیادیان بێت لەمەڕ ئەو پرسە ئەوەیە: کە پێویستە بەرژەوەندیى نیشتمانى، پێش بەرژەوەندیى تایبەتییان بخەن و پرسی دەستوور نەکەنە کاڵا و بابەتى ململانێی هەڵبژاردن، چونکە بابەتەکانى هەڵبژاردن زیاتر بۆ وادەى چوار ساڵی پەرلەمان قسەیان لەسەر دەکرێ و دەشێ دواى ئەو وادەیە لە خولی نوێدا جارێکی تر بخرێنەوە بەرباس و بانگەشەى هەڵبژاردن، بەڵام پرسی دەستوور بابەتێکی چارەنووسسازى نیشتمانییە و دواى ڕاپرسیی گەلی کوردستان خەسڵەتێکی هەمیشەیی وەردەگرێ.

2. سازانی زۆرینە یان کۆدەنگی

ئەمە یەکێکی ترە لە ئاڵينگارییە سەرەکییەکان، بەوەى ئایا دەستوور دەبێ بە زۆرینەى دوو لەسەر سێی پەرلەمان پەسەند بکرێ، یان بە کۆى دەنگ؟ ئەوەى کە حزبە سیاسییەکان لێی حاڵین، دوو بۆچوون لەو نێوەندەدا هەیە؛ بۆچوونى یەکەم تایبەتە بە یەکێتیی نیشتمانیى کوردستانەوە و هەر لەو بارەیەیشەوە لەلایەن خودی هاوسەرۆکی ئەو حزبە سیاسییە سەرەکییەى کوردستان، کاک "بافڵ تاڵەبانی"ەوە هەڕەشەى ئەوە کرا کە ناهێڵن بە زۆرینەى دەنگ لە پەرلەمان بڕوات. دیارە مەبەستى کاک بافڵ دوو ڕەهەندی هەیە، ڕەهەندی یەکەم: گوشار و هێز و زۆنی سەربەخۆیە، چونکە هەر بڕیارێک بە زۆرینەى دەنگى پەرلەمان دەربچێ شەرعییەتى هەیە و دژوارى بۆ دروستکردنى لە ڕوانگەى هێزەوە دەبێت لە دەرەوەى پەرلەمان. ڕەهەندی دووەمیش: مەبەست لە زۆرینەى پەرلەمان نفووزى پارتى دیموکراتى کوردستانە لە پەرلەمان بەبێ دەنگی ئەوان. دیارە کاک بافڵ هەرگیز مەبەستى لەو زۆرینەیەى کە ئاماژەى پێدەکات کۆدەنگى نییە، بەڵکوو زۆرینەى دەنگى هەر دوو پارتى سەرەکیی هەرێمی کوردستانه‌: پارتى دیموکراتى کوردستان و یەکێتیی نیشتمانیى کوردستان.

ئەوەى کە گرنگە زیاتر ئاماژەى پێ بدەین ئەوەیە كه‌، کارێکى باش نییە بەرپرسانى حزبە سیاسییەکان ئەو جۆرە ڕەفتارانە بنوێنن، چونکە ئەوەندەى دۆخەکە دەشڵەقێنن و یەکڕیزى دەشێوێنن و ناهەموارى دەکەن، ئەوەندە ئەو گوشارانە خزمەت بە پرسی دەستوور ناکەن و لە ناواخنیشدا ئاماژەکان بۆ ئەوە دەچن کە ئەو لایەنەى ئاستى گرژییەکان بەرز دەکاتەوە، مەبەستیەتى دانانى دەستوور بۆ هەرێمی کوردستان گرفتى بۆ دروست ببێ و ئەنجام نەدرێ. وا باشە دەستوور بە تەوافوقی سیاسیی نیشتمانى چارەسەر بکرێت و بابەتەکانى یەکلایی بکرێنەوە و دواتریش بە دوو لەسەر سێی دەنگى ئەندامانى پەرلەمان پەسەند بکرێ و ڕەوانەى ڕاپرسیی گەلی کوردستان بکرێ، چونکە دواجار بە دەنگى ئەو شەرعییەت وەردەگرێ نەک تەنیا بە پەسەندکردنى پەرلەمان.

3. ڕاددەى پێویستبوونى دەستوور

مخابن ئەمەیش بۆتە ئاڵينگارییەک؛ لێرە و لەوێ ئەو بابەتە دەورووژێندرێ، بەوەى کە دەستوورمان پێویست نییە، یان دەگوترێ چی لە بارودۆخەکە دەگۆڕێ؟ یان دەگوترێ کە دەستوورێک جێبەجێ نەکرێ بۆ چیمانە؟ ڕاستە ئێمە ماوەى 29 ساڵە هەرێمێکی بێدەستوورمان هەیە و، بەرپرسیارێتییەکەیشی دەکەوێتە ئەستۆى دوو حزبە سەرەکییەکەى کوردستان، بەڵام چەند پرسەکە دوا کەوتووە، نیشانەى ئەوە نییە کە نەبوونى ئاسایییە و بوونى، هیچ سوودێکمان پێ ناگەیەنێ. هیچ لایەن و گرووپ و دەستەیەک تا هەنووکە نه‌یوێراوه‌ بەئاشکرا بانگەشە بۆ پێویستنەبوونى دەستوور بکات؛ ئەوەندە نەبێت بیانووى بۆ دەهێنرێتەوە. ئەمەیش ئەوەندەى بازاڕ بۆ گوتارى سیاسیی لایەنێک گەرم دەکات لە بەرامبەر لایەنەکەى تر، ئەوەندە لێی دەستوور نییە، بەڵام قوربانیدان بە پرسی دەستوور لە لایەنێک بۆ سەرخستنى هەڵوێستێکی سیاسیی ئەو حزبە زۆر کارێکی قێزەونى سیاسییە و ئاماژەى هەستنەکردنە بە بەرپرسیارێتیی نیشتمانى و نەتەوەیی و، بێباکییە بەرامبەر مێژووى سیاسیی گەل و خەباتە بێوچانەکەى.

لە بوونى دەستووردا زۆرێک لە بابەت و گرفتەکان ڕاستەڕێ دەبن و پێوەرێک بۆ کارى سیاسیمان دادەنرێ و یەکڕیزیمان لە بابەتێکی ئارەزوومەندانەوە دەبێتە بابەتێکی نیشتمانیى ناچارى؛ بەوەى کە پێویستە لەسەر لایەنەکان لەو نێوه‌نده‌وە پابەندی دەستوور بن؛ هەر کەسێکیش لەو چوارچێوە دەستوورییە دەربچێ، بە سەرەڕۆ و لادەر و ناشەرعی دادەنرێ و پێویست دەبێت لەسەر پەرلەمان و دامودەزگه‌کانى حکوومەتى هەرێم لێپێچینەوەى دەرهەق بکەن.

4. دەستوور وەک میکانیزمێکی ململانێ

ئەم ئاڵينگارییەیان درێژکراوەى مێژووى ململانێی سیاسی و حزبیی هەرێمی کوردستانە. حزبە سیاسییەکان بۆ بۆڕدانی بەرامبەر، پەنایان بۆ زۆرێک لە هۆکارە جۆراوجۆرەکانى ململانێ بردووە؛ بەو ڕاددەیەى کە هەندێ جار دەکرێ بگەیتە ئەو ئاکامەى کە زیهنییەتى ڕەفتارى سوننە و شیعە لەناو دوو حزبە سیاسییەکەى کوردستان ڕەنگی داوەتەوە. باسی دەستوور دەکرێ، خەوشی بۆ دروست دەکرێ، بەوەى گوایە بۆ کەسێکە یان حزبێکە؛ باسی ڕیفراندۆم دەکرێ، گوایە پڕۆژەى حزبێکە نەک گەلێک؛ باس لە لامەرکەزى دەکرێ، گوایە بۆ مەبەستێکی سیاسییە نەک کارگێڕی و هتد. ئەوە هەڵەیەکی کوشندەى ستراتیژییە کە پرسی دەستوور بە زیهنییەتى ڕکابەرى سیاسی ڕەفتارى لەگەڵ بکرێ، یان بە زیهنییەتى ئۆپۆزیسیۆن و دەسەڵات. کارێکی قێزەونە بکرێتە کاڵا و میکانیزمێکی ململانێی نێوان حزبە سیاسییەکانى هەرێمی کوردستان. هەر کاتێک لەو دیدگه‌یەوە سەرنج لە پڕۆژەى دەستوورى هەرێمی کوردستان درا، ئەوکات بە هەمان دەردى جارانی پێشوو دەچین و تەنانەت بستێکیش بەرەوپێش ناچین و حزبە سیاسییەکان دەبنە مایەى بێئومێکردنى گەلی کوردستان و خلیسکان بەرەو ترازانى سیاسی و زیندووکردنەوەى دوو-زۆنى. خەڵکیش لە بێئومێدیدا دەگەنە ئەو بەرەنجامەى کە حزبە سیاسییەکانى هەرێمی کوردستان گەیشتوونەتە ئەو ئاستەى کە "ڕێک كەوتوون هەرگیز ڕێک نەکەون." هەر بۆیە وەک بەرپرسیارێتییەکى نیشتمانى و نەتەوەیی، تەنیا بۆ جارێکیش بێت پێویستە حزبە سیاسییەکان واز لە زیهنییەتى حزبایەتیى خۆیان بهێنن، لە پێناو دانانى دەستوور و چوارچێوەیەک بۆ کاری سیاسی لە هەرێمی کوردستان. هەر بۆیە کارێکی باش نییە حزبە سیاسییەکان پرسی دەستوور بکەنە میکانیزمێک بۆ ململانێی حزبی و پرسەکە بگەیه‌ننە بنبەست و لەباری بەرن.

5. هەژموونى زیهنییەتى سیاسی و حزبیبوون

ئێمە دەستوورێکمان دەوێ بۆ هەرێمی کوردستان کە ڕەنگدانەوەى ویستى گشتیى گەلی کوردستان بێت، نەک ویستى حزبە سیاسییەکان. ئەمەیش یەکێکە لەو پەند و وانانەى کە دەبێ باش پەندمان لە ڕەفتارى سیاسیی پێشوومان وەرگرتبێ؛ بەوەى ئەو چێشتخانە سیاسییەى کە پێشنیار کراوە دروست بکرێ، پێویستە لەلایەن پسپۆر و شارەزایانی بوارى یاساى دەستوورى و ئەکادیمی و بەشداریپێکردنى هەموو گرووپ و دەستە و لایەنەکانى هەرێمی کوردستانەوە سفرەیەک بۆ پرسی دەستوور بڕازێننەوە و بیخەنە بەردەمى گەلی کوردستان تا دواجار بڕیارى خۆى لەسەر بدات، چونکە ئێمە مەبەستمانە دەستوورێکی مەدەنی-دیموکراسی بۆ هەرێم دابنێین نەک بەڵگەنامەیەکی سیاسی بۆ حزبەکان. ئێمە مەبەستمانە دەستوورەکەمان لەژێر ڕۆشناییی سیسته‌مى بەها مرۆیییەکان و پەیماننامە نێودەوڵەتییە پەیوەستدارەکان بە مافی مرۆڤەوە دابنێین، تا دواتر بانگەشەى ئەوە بکەین و هوتافی بۆ لێ بدەین. ئێمە لە هەرێمێکی بچووکدا دەستوورێکی مەدەنی-دیموکراسیمان هەیە، کە ڕەنگدانەوە و بەرجەستەکردنى پێوەرە نێودەوڵەتییەکانە. ئەو واقعه‌یش بەوە سەر دەکەوێ، کە حزبە سیاسییەکان کەسی پسپۆر و شارەزاى یاسایی و دەستوورى و ئاکادیمی بنێرنە ناو گفتوگۆکانى دانانى دەستوور، نەک بەرپرسە حزبییەکانى؛ چونکە ئەو پەندەى کە لە لیژنەى پێشوو بەدیمان کرد، وێڕاى ئەوەى کە زۆربەى ئەندامانى دەرچووى بەشی یاسا بوون و هەندێکیشیان پسپۆرى یاسایی بوون، بەڵام مخابن ئەوەندەى کە گەیاندن و بەرگریکردن لە گوتارى حزب لایان مەبەست بوو، ئەوەندە یەکلاییکردنەوەى بابەتەکانى دەستوور مەبەستیان نەبوو، هەر بۆیە گەیشتە بنبەست.

6. گەرەنتى و نەبوونى متمانە

زۆرێک لەو ئاڵينگارییانە لەمەوە سەرچاوە دەگرن، کە لایەنەکان ترسیان لە دانانى بابەتەکانى دەستوور هەیە؛ بەوەى کە برەو بۆ لایەنێک زیاد بکات و ئەو هیچ پێگەیەکی نەمێنێ و چارەنووسی بەنادیارى بمێنێتەوە. ئەمەیش تەنیا پرسی لایەنە سیاسییەکان نییە، بەڵکوو پرسی پێکهاتەکانی گەلى کوردستانە بەگشتى و، دەسته‌ و لایەنە کۆمەڵایەتى و که‌لتوورى و ئایینی و مەزهەبی و... هەر ئەو پرسیارە دەکەن، کە ئایا دەبێ گەرەنتییەکانى دابینکردنى مافەکانمان چۆن بێت؟ ئەو دەستەیەى کە کارى هەڵچنینی ماددەکان و بابەتەکان دەکات، دەبێ زۆر به‌وریایییەوە ئەو پرسەى لەپێش چاو بێت، دەنا بێئومێدیی لێ دەکەوێتەوە. زۆربەى بابەتە هەستیارەکانیش وەک ئایین و سیسته‌مى حوکمڕانی هەر لەو ڕوانگەیەوە سەرچاوە دەگرن. هەر بۆیە ئەو مەبەستە پێویستە هاوسەنگییەک لە پێوەرەکانى دانانى ئەو گەرەنتییانە بکرێ لە نێوان گەرەنتییە نیشتمانى و نەتەوەیییەکانى گەلى کوردستان و پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان.

7. مشتومڕی تایبەتمەندیى کۆمەڵگەى سیاسی

ئەوەى کە بڕیارە کارى بۆ بکرێ، پڕۆژەى دەستوورێکە بۆ هەرێمی کوردستان؛ واتە بۆ ئەو گەلەى کە لە چوارچێوەى ئەو هەرێمەدا دەژى. ئەمەیش ئەو ڕاستییەمان پێ دەڵێ کە لەو چوارچێوەیەدا گەلێک دەژى کە خاوەنى سیسته‌مى بەهایی و دامەزراوەییی خۆیەتى. هەر ئەو دوو ڕەهەندەیشە کە لە گەلانى تر و یەکە سیاسییەکانى دراوسێ و دەوڵەتانی ترى دونیا جیاى دەکاتەوە. ئەمەیش بابەتێکی سەیروسەمەرە نییە، بەڵکوو ئەوە مافێکی تەواوى گەلانى دونیایە و سەرجەم پەیماننامە نێودەوڵەتییەکانى بواری مافەکانى مرۆڤ و ئایینە ئاسمانییەکان ئەو ڕاستییە دووپات دەکەنەوە و دانیان پێ داناوە و بانگەشەى ئاشکراى بۆ دەکەن. لەو نێوه‌نده‌وە دەتوانین ئەوە بڵێین: کە ناکرێ دەستوورێک بۆ گەلی کوردستان دابنرێ کە ڕەنگدانەوەى ویست و سیسته‌مى بەهاکانى و پێکهاتەکانى نەبێت و، پێویستە ڕەنگدانەوەى کەسێتیی مەعنەویى ئەو بێت و لەناو دەستوورەکەیدا ڕەنگی دابێتەوە. بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێ کە ئەوە بکرێتە بیانوو بۆ باڵادەستکردنى ئایینێک یان مەزهەبێک یان لایەنێکى سیاسی یان نەتەوەیەک، بەڵکوو ئەو دەستوورە دەبێ جەخت بکاتەوە لەسەر مافە مەدەنییەکان و ئەژمارنەکردنى دامەزراوەکانى وڵات بۆ بەرژەوەندیى هیچ لایەن و مەزهەب و نەتەوەو و ئایینێک و هتد.

کەواتە ڕاستە نموونەکان زۆرن لە کۆمەڵگه‌کانى دونیا، بە چاک و دواکەوتوویانەوە و سوودبینین کارێکی باشە لێیان، بەڵام بەهەندگرتنى تایبەتمەندیى کۆمەڵگەى سیاسیی هەرێمی کوردستان، دەبێ لە پرسی دانانى هەرێمی کوردستان بەرچاو بگیرێ و سازشی لەسەر نەکرێ.

8. چۆن ئایین لە دەستووردا جێی بکرێتەوە؟

ئەمە یەکێکە لە پرسە پڕ لە مشتومڕەکان. لاى هەندێ لایەن نەک هەر پێویست نییە، بەڵکوو زۆر بەئاشکرا دژیشی دەوەستنەوە. بەمەیش جۆرێک لە جەنگى ئایدیۆلۆژیاى ئایینى بەرپا بووە. ئەوان واى بۆ دەچن کە ئایین لە پڕۆژەى دەستوورى هەرێمی کوردستان هیچ جێگەیەکى بۆ نەکرێتەوە و، سیکیۆلاریزم لەوپەڕیدا بێ. ئەمەیش لەلایەن هەندێ لایەنى ترەوە بەسووک سەیرکردنى کۆمەڵگه‌ سەرنج دەدرێ و بە جەنگێکیش لە دژى ئایین ئەژمارى دەکەن و نەخوێندنەوەیەکی ئاشکرایە بۆ کەسێتیی مەعنەویی کۆمەڵگه‌، کە بونیادە سەرەکییەکەى سیسته‌مى بەهایییە کە زۆرێک لە بنەماکانى لە ئایینەوە سەرچاوەى گرتووە.

بۆ ئەو مەبەستە پێویستە چەند ڕاستییەک لەو بارەیەوە بخەینە ڕوو: یەکەم، زۆرینەى دانیشتووانى هەرێمی کوردستان شوێنکەوتەى "ئایینى ئیسلام"ن و، ناکرێ کەسێتیی مەعنەوییان پشتگوێ بخرێ. دووەم، تەواوى خودى لایەنە ئیسلامییەکان لەسەر ئە ئەوە کۆکن کە دەوڵەتى ئایینییان ناوێت و جەخت لەسەر مافە مەدەنییەکان و دادپەروەرى دەکەنەوە. سێیەم، زۆربەى دەوڵەتانی دونیا لە دەقی دەستوور یان بە یاسا ئەو بابەتى جێکردنەوەى ئایینیان لە دەسەڵات و دامەزراوەکانى یەکلایی کردۆتەوە و بە مافێکی کۆمەڵگەیان داناوە.

کەواتە دەکرێ دوو ڕاستى وەک پێشنیار بخەینە ڕوو: پێویستە یەکێتیى زانایان لەو بابەتى جێکردنەوەى ئایین لە دەستووردا ڕاى ڕاشکاوى هەبێت تا نەکرێتە مشتومڕێکی سیاسی و ئایدیۆلۆژى و سەر بۆ ئاکامى نەخوازراو بکێشێ. پێشنیارى دووەم، جێکردنەوەى ئایین لە دەستوور دەشێ ئەم تێکستە بێ: "ئیسلام ئایینی زۆرینەى خەڵکی کوردستانە و بە یەکێک لە سەرچاوە سەرەکییەکانى یاسا دادەنرێ و، نابێت هیچ یاسایەک کە پێچەوانە بێت لەگەڵ جێگیرەکانى ئایینى ئیسلام دابنرێ، بێگومان جێگیرەکانیش زۆر کەمن و لە پەنجەکانى دەست تێ ناپەڕن."

9. سیسته‌مى حوکمڕانیمان دەبێ چی بێت؟

ئەمەیش یەکێکە لە ئاڵينگارییە سەرەکییەکان. تا ئێستا هیچ کۆبوونەوە و گفتوگۆیەک بۆ پڕۆژەى دەستوور نەکراوە. لەلایەن هەندێ بەرسی لایەنە سیاسییەکانەوە لێدوانى دژوار و هەڕەشەئامێز دەدرێن و ئەوەى کە خۆیان مەبەستیانە وەک هێڵی سوور دای دەنێن و، ڕای دەگەیه‌نن کە هیچ سازشێک لەو بارەیەوە نییە. هەر ئەو پرسە بوو کە ململانێکانى توند و گرژ کرد و پرۆسەى سیاسی و حکوومەتى هەرێمی کوردستانى له‌ هەڵدێر نزیك كرده‌وه‌. لە جیاتی ئەو لێدوانە توند و تەنگژەئامێزانە، وا پێویستە ئەو بەرپرسانە ئەو پرسە بخەنە ناو چوارچێوەى گفتوگۆکانەوە و نەیکەنە کاڵاى حزبایەتى و ڕاگەیاندن و بێئومێکردنى گەلی کوردستان.

ڕاستە دیاریکردنى جۆرێک لە سیسته‌مى حوکمڕانی بۆ هەرێمی کوردستان چەندان بۆچوون و ڕاستى هەڵدەگرێ و کارێکی ئاسانیش نییە، چونکە لایەنێک یان چەند لایەنێک بێجگە لە فلانە جۆر لە سیسته‌مى حوکمڕانی بۆ هەرێمی کوردستان بە مەترسی بۆ سەر خۆى دەزانێ بە پلەى یەکەم، نەک بۆ سەر کۆمەڵگه‌؛ چونکە هەرگیز جۆرى سیسته‌مى حوکمڕانی مەترسی بۆ سەر کۆمەڵگە دروست ناکات ئەوەندەى کە دەسەڵاتداران دروستى دەکەن. هیچ ناتوانرێ سەرکەوتنى ئەزموونێک بەڕەهایی بەدروست بزانرێ بۆ تەواوى کۆمەڵگه‌کانى جیهان؛ هەر یەکەو تایبەتمەندیى خۆى هەیە. هاوردەکردنى ڕاقیترین جۆرى سیسته‌مى حوکمڕانی بۆ هەرێمی کوردستان نیشانەى ئەوە نییە کە وڵات دەکاتە شامی شەریف، بەڵکوو ئەوە خۆمانین کە ئەو مانایە دەدەینە ئەو جۆرە لە سیسته‌مى حوکمڕانی.

ماوەتەوە ئەوەى کە ڕاستییەک هەیە پێویستە بگوترێ- تایبەت بۆ ئەوانەى کە بەشداری لە پڕۆژەی دەستوورى هەرێمی کوردستاندا دەکەن-، ئه‌ویش ئەوەیە کە دیاریکردنى هەر جۆرێک لە سیسته‌مى حوکمڕانی لە دونیاى دیموکراسیدا وەک چارەسەر بۆ گرفتێکی نیشتمانى سەرنج دراوە، نەک کاڵایەکی سیاسی. هەر چوار ئەزموونە پێشکەتووەکەى دونیا: سەرۆکایەتى، نیمچەسەرۆکایەتى، پەرلەمانى، دەستەجەمى یان تەوافوقی کە لە سیستەمى سیاسیی سویسرادا بەرکارە، هەڵقووڵاوى تایبەتمەندیی کۆمەڵگەى سیاسیی خۆیانن و گەورەترین گرفتى نیشتمانییان چارەسەر کردووە و ململانێی سیاسییان ڕاستەڕێ کردووە. نەک هەندێ مەترسیی حزبیی تایبەت بکرێتە هۆکار و، لەو نێوه‌ندەوە سیسته‌مى حوکمڕانی بۆ هەرێمى کوردستان دیاری بکرێ.

10. ڕێژەى هەماهەنگى دەستورى هەرێم لەگەڵ دەستورى هەمیشەیی عیراق

ئەمە ئاڵینگاریەکی جیدییە، ئایا ئەو دەستورەى کە بۆ هەرێمی کوردستانی دادەنێین دەبێ تا چەند هەماهەنگی و تەبا بێت لەگەڵ ڕوخسارى دەستورى هەمیشەیی عیراق، ئایا لەکام جێگایانەدا هەرێم دەتوانێ تایبەتمەندى خۆى تێدا بەرجەستە بکات، ئایا مەبەست لە هەماهەنگى چییە کە لە دەستوری عیراقیدا هاتووە، بەوەى کە نابێ دەستورى هەرێم لە دەقەکانیدا پێچەوانەى دەستورى عیراق بێت. هەر ئەم ئاڵینگاریەشە وەک میکانیزمێکى شرۆڤەکردنى لایەنەکان بەرامبەر یەکدی بەکاردەبرێ، تایبەت لە هەندێ بابەتى وەک سستمى سیاسی و جێکردنەوەى ئایین و.....هتد. بۆ ئەم بابەتە دەبێ لە بابەتێکی تردا تایبەت ئاماژەى پێبدەین، چونکە ڕەهەندەکانى فرەن و شرۆڤەى تایبەتى دەوێت.

11. فاکتەرى دەرەکی

ئەم ئاڵينگارییە سەرەکی نییە، بەڵام ماناى نەبوونى ناگەیەنێ؛ چونکە دەوڵەتانى دراوسێ و لایەنە ناحەزەکانى گەلی کوردستان ناخوازن پرسی کورد بونیادەکانى بەرەو کامڵبوون بچێ و کەسێتییەکى مەعنەوی، یاسایی و سیاسیی زیاتری بۆ پەیدا ببێ، بەڵکوو هەمیشە لە هەوڵدان پرس و چوارچێوەى هەرێمیشى لەناو بەرن. ئەم ئاڵينگارییە ڕاستەوخۆ بەرامبەر هەرێمی کوردستان بەکار ناهێنرێ، چونکە بوارى ئەوەى نییە و، گەلی کوردستان مافێکی دەستووریى خۆى پیاده‌ ده‌كات، ڕاشکاوانەتر بڵێین: کە گەل ماددەى 120ى دەستووری هەمیشەییی عێراق جێبەجێ دەکات، کە تایبەتە بە هەرێمی کوردستانەوەو کەیسێکی ناوخۆییی هەرێمی کوردستانە و مەترسیی نییە بۆ سەر هیچ کام لە دەوڵەتانى دراوسێ و تەنانەت بۆ خودی عێراقیش، تا شرۆڤەى نەرێنیی بۆ بکرێ بەوەى کە گەلی کوردستان مەبەستى جیابوونەوەیە لە عێراق.

بەڵام ئەوەندەى کە فاکتەرى دەرەکی ڕۆڵی نێگەتیڤ لەو نێوه‌ندەوە بگێڕێ ئەوەیە: هەڵمەتى گوماندروستکردن لەسەر پرسی دەستوور، تێکدانى یەکڕیزیى سیاسی لە هەرێمی کوردستان، بیانووهێنانەوەى نەرێنی بۆ دانەنانى دەستوور لەسەر زارى هەندێ لایەنی تایبەتى هەرێمی کوردستان کە درێژکراوەى ستراتیژییەتى خۆیانن، توندکردنەوەى هەڵوێستى هەندێ لایەنى سیاسی بۆ سەرنەگرتنى پرسەکە و تێکچوونى دۆخەکە، دروستکردنى چەندان ڕاى جیاواز و دوور لە یەک بۆ هەندێ بابەتى دەستوور، زۆر گفتوگۆکردنى نەزۆکانە و درێژکردنەوەى دانیشتنەکان بۆ وادەیەکی زۆر، هەوڵدان بۆ ناردنى گفتوگۆکان بۆ ناو پەرلەمان و لایەنە سیاسییەکان، دوورخستنەوەى پسپۆران و ئەکادیمییه‌كان و شارەزایانی بوارى دەستوور و هتد.

کەواتە ئەم ئاڵينگارییە هەرچەندە سەرەکی نییە، بەڵام لە تێکدانى کەشى گفتوگۆکان لەسەر پرسی دەستوور و بەئاکامنەگەیشتنى ئەو پرسە نیشتمانییە چارەنووسسازە ڕۆڵی سەرەکیی دژوار دەگێڕێ، چونکە دەسەڵاتێکی بەهێز و یاساسەروەرى، لە بوونی دەستوورەوە سەرچاوە دەگرێ نەک هێز. لاوازیى دەسەڵاتیش ماناى ئاشوب و پەرتەوازەیی دەگەیەنێ و سەرکردە ڕاستەقینەکانیش لە کاتى قەیران و پرسە نەتەوەیییەکان دەردەکەون. هەر بۆیە پێویستە سەرکردە سیاسییەکان لە ئاستى بەرپرسیارێتیى نیشتمانى و نەتەوەسازیی گەلی کوردستاندا بن، نەک ڕازیکردنى ئەوانى تر.