پەرویز ڕەحیم قادر- دکتۆرا لە ئاسایشی نەتەوەیی و مامۆستای بەشی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و دیپلۆماسی/ زانکۆی سەڵاحەددین-هەولێر

لە پاش تێپەڕبوونی چوار ساڵی زۆر جیاواز لە سیاسەتی ئەمریكا و بەم پێیەیش كاریگەرییەكانی لەسەر سیاسەتی جیهانی، هاتنەسەركاری جۆ بایدن لە ئەمریكا، بۆتە هۆی ئەوەی كە سیاسەتداڕێژەران و سیاسەتمەداران لە لایەك و پسپۆڕان و توێژەرانی بواری سیاسەتی دەرەكی لە ئاستی نێوەوڵەتی لە لایەكی ترەوە، هەوڵ بدەن خوێندنەوەیەكی نوێ بۆ سیاسەتی دەرەكیی ئەمریكا لە سەردەمی بایدن بكەن. ئەوەی كە بۆ ئێمە گرنگە ئەمەیە كە بزانین ئەم خوێندنەوەیە تەنیا لەسەر بنەمای هاتنەسەركاری جۆ بایدن وەكوو كەسێكی جیاواز لە دۆناڵد ترامپ كراوە یاخود پێویستە وردتر و قووڵتر بڕوانینە ئەم گۆڕانكارییانە كە چاوەڕوان دەكرێت ئیدارەی نوێی ئەمریكا پەیڕەوی بكات. لێرەدا پرسیاری سەرەكی كە پێویستە وه‌ڵام بدرێتەوە ئەوە كە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا لەسەر چ بنەمایەك كار دەكات یاخود ئەو پاڵنەرانە چین كە وا دەكات سیاسەتی دەرەكیی ئەمریكا ئاراستە بكرێت؟ پرسیارێكی تر ئەوەیە كە بۆ ئێمەی كورد خوێندنەوەی سیاسەتی دەرەكیی جۆ بایدن، دەبێ لەسەر چ بنەمایەك بێت؟ ئایا دۆستایەتیی بایدن لەگەڵ سەركردەكانی كورد دەبێتە هۆی گۆڕانی سیاسەتی ئەمریكا لە هەمبەر كورد لانی كەم لە باشووری كوردستان و، لە لایەكی تریشەوە ئاشنایەتیی بایدن لەگەڵ پرسەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی و عێراق بەتایبەتی- بە پرسی كوردیشەوە- دەتوانێت وەرچەرخان لە سیاسەتی دەرەكیی ئەمریكادا دروست بكات؟ بۆ وه‌ڵامدانەوەی ئەم پرسیارە دەبێت لەوە تێ بگەین كە كۆدەكانی سیاسەتی دەرەكیی ئەمریكا چین كە دەگوترێت لە نێوان سیاسەتی دەرەكیی كۆمارییەكان و دیموكراتەكان جیاوازە؟ یاخود بە دیوێكی تردا، ئەو بنەمایانە چین لە جێگیر و نەگۆڕن سەرەڕای جیاوازیی دۆكترینەكانی سەرۆكەكانی ئەمریكا؟

خاڵە نەگۆڕ و گۆڕاوه‌كانی سیاسەتی دەرەكیی ئەمریكا

بێ گومان سیاسەتی دەرەكیی ئەمریكا و دۆكترینەكانی سەرۆكەكانی ئەمریكا لە چوارچێوەی ستراتیژیی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكادا دەبێت؛ بەم واتایە كە هەموو سیاسەت و دۆكترینەكانی سەرۆكەكانی ئەمریكا تەنیا بۆ پاراستن و دەستەبەركردن و پەرەپێدانی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكایە. لێرەوەیە كە فاكتەرە گۆڕاو و بنەما نەگۆڕەكان یاخود جێگیرەكان دەردەكەون، چونكە بەپێی هەلومەرج و مەترسییەكانی هەر قۆناغێك و لە سەردەمی هەر سەرۆككۆمارێك ئەو هەڕەشە و مەترسییانەی كە ڕووبەڕووی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكا دەبنەوە، دەستنیشانی ئەوە دەكەن كە ئەو فاكتەر و خاڵە گۆڕاوانه‌ كامانەن كە پێویستە بگۆڕدرێن و فاكتەری تر جێگەیان بگرێتەوە. گرنگترین فاكتەری گۆڕاو، دۆست و دوژمنەكانی ئەمریكان! بەم واتایە ئەوە ئەكتەرە دەوڵەتی و نادەوڵەتییەكانن كە لە سیاسەتی ئەمریكادا دەتوانن وەكوو دۆست یان دوژمن پێناسە بكرێن. لێرەوە ئەوەی كە وا دەكات ئەكتەرەكان وەكوو دۆست و دوژمن پێناسە بكرێنەوە، دووبارە دوو كۆڵەكە یاخود چەمكی "بەرژەوەندی و بەها"ن.

 جێگەی ئاماژەیە كە جیاوازیی دۆكترینی سەرۆكەكان هەر لەم خاڵە دەردەكەوێت كە تا چ ڕاددەیەك لە كام لەم چەمكانە نزیك یاخود دوور دەكەونەوە. هەرچەندە ڕاونگەیەكی بەهێز لەنێو ئەكادیمی و پسپۆڕانی بواری زانستی سیاسەت هەیە كە پێیان وایە خودی بەها ئەمریكییەكانیش هەڵقووڵاوی بەرژەوەندیی ئەمریكان، یاخود پاراستنی بەها ئەمریكییەكان لە چوارچێوەی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكادا خوێندنەوەی بۆ دەكرێت. بەم واتایە كە بۆیە ئەمریكا گرنگی به‌ بەها ئەمریكییەكان دەدات چونكە پێی وایە كە ئەم بەهایانە لە چوارچێوەی بەرژەوەندیی ئەمریكادایە. بۆ نموونە كاتێك باس لە بازاڕی ئازاد و مافی مرۆڤ و دیموكراسی و بەجیهانیبوون و ڕژێم و ڕێسا و یاسا نێودەوڵەتییەكان بەتایبەتی پاش جەنگی دووەمی جیهانی و لیبراڵیزم و ڕۆڵ و بەشداریی ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان لە پاراستنی ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی و...، دەكرێت، لە ڕاستیدا هەموو ئەم چەمك و بەهایانە بەپێی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا پێناسە كراوە یاخود كار دەكات. بۆ نموونە سەرۆك ترامپ یارمەتیی ساڵانە 700 ملیۆن دۆلاری بۆ وڵاتان سەبارەت بە یارمەتیدانی پەنابەر و كۆچبەران ڕاگرت (بەتایبەتی مەكسیك و وڵاتانی باشووری ئەمریكا) بە پاساوی بەرژەوەندیی ئابووریی ئەمریكا، بەڵام بایدن بڕیاری داوە ئەو بڕە پارەیە بداتەوە به‌و وڵاتانەی كە گرفتی پەنابەر و كۆچبەرانیان هەیە. لێرەوە بڕیاری بایدن وەكوو گەڕانەوە بۆ بەها و پڕه‌نسیپەكان پێناسە دەكرێت، بەڵام لە ڕاستیدا لە چوارچێوەی بەرژەوەندی و ئاسایشی ئەمریكادایە كە ڕووبەڕووی شەپۆلی پەنابەر و كۆچی نایاسایی لە سنوورەكانی باشووری ئەو وڵاتە بۆتەوە.

بە بۆچوونی ئەمریكییەكان دروستبوونی سیستەمی دیموكراسی و بڵاوبوونەوەی بنەماكانی لیبراڵییەت و مافی مرۆڤ، واتا بڵاوبوونەوەی بەهاكانی ئەمریكا و مۆدێلی سیاسیی ئەمریكی؛ بەمەیش هەڕەشەی تیرۆر و دژایەتیكردنی ئەمریكا لە بۆ نموونە لە جەنگی عێراق (2003) و ئەفغانستان (2001) لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كەم دەبێتەوە. بۆیە كاتێك ئەكتەرێكی دەوڵەتی (بۆ نموونە ڕووسیا و چین و ئێران و فێنزوێلا و...) یاخود ئەكتەرێكی نا-دەوڵەتی وەكوو گرووپە توندڕەو و تیرۆریستییەكان، بەپێچەوانەی بەها ئەمریكییەكان ڕەفتار دەكەن یاخود هەوڵی سەپاندنی بەهایەكی جیاواز دەدەن، ئەوە ئەمریكا ئەم ڕەفتارە بە دژی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەناسێنێت و بەتوندی بە هەموو ئامرازە ڕەق و نەرمەكانەوە بەرەنگاری دەبێتەوە و خۆی بە بەرپرسیار دەزانێت لە هەمبەر پاراستنی ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی. چونكە دۆخی هەنووكەیی و سەقامگیریی ئێستا، بە بەرژەوەندیی ئەمریكا دادەندرێت و ئەو ئەكتەرەی كە هەوڵی چەسپاندن و هێنانەئارای بەهای جیاواز و دژی ئەمریكا دەدات، ئەوە بە ئەكتەرێكی لادەر یاخود تێكدەر و سەرەڕۆ و لەیاسا دەرچوو و وڵاتانی میحوه‌ری شه‌ڕ (Axis of evil) و نەگریس و بەدكار یاخود شەیتانی و...، دادەندرێت. باشترین نموونەیش ڕاگەیاندنی وڵاتانی میحوه‌ری شه‌ڕ (ئێران و عێراق و كۆریای باكوور و...) لەلایەن سەرۆك جۆرج بۆشی كۆڕەوە، كەمتر لە پێنج مانگ پاش هێرشی 11ی سێپتەمبەری ساڵی 2001، لە ڕێكەوتی 29-1-2020 لە وتاریكی لە بەردەم كۆنگرێسی ئەمریكی[1] بوو. لە هەمان كاتیشدا دەبینین كە ئەمریكا كە خۆی لە بەرامبەر بڵاوكردنەوەی بەها جیهانی و ئەمریكییەكان بە بەرپرسیار دەزانێت لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەمریكای لاتین لەگەڵ چەندین سیستەم و ڕژێمی نادیموكراسی، دۆستایەتی و تەنانەت هاوپەیمانێتیی هەیە و ئەمە دژبەیەكی و پرسیارێكی جەوهەری دروست دەكات كە بۆچی ئەمریكا لێرەدا بەها ئەمریكییەكان و دیموكراسی فەرامۆش دەكات یاخود پشتگوێیان دەخات؟ باشترین نموونەیش سعوودیا و وڵاتانی عەرەبییە كە بەپێی پێوەر و بەها ئەمریكییەكان هیچ خاڵی هاوبەشیان نییە، بەڵكوو بەپێچەوانەی بەها ئەمریكییەكان، بەتایبەتی دیموكراسی و مافی مرۆڤ ڕەفتار دەكەن.

 بەرژەوەندیی دۆناڵد ترامپ و بەهای جۆ بایدن!

بۆ تێگەیشتن لە گرێكوێرەی بەرژەوەندی و بەها لە سیاسەتی دەرەكیی ئەمریكادا، باشترین نموونە لە جیاوازییەكان لە ڕوانگەی دوو سەرۆككۆماری ئەمریكا بۆ پاراستنی ئاسایشی ئەمریكا لە نێوان پاراستنی بەهاكان یاخود دەستەبەركردنی بەرژەوەندییەكان، دوو ڕوانگە و ڕەفتاری هەردوو سەرۆكۆماری پێشووتری ئەمریكا "دۆناڵد ترامپ" و ئێستا"جۆ بایدن"ە.  جگە لە وتە  و ڕەفتارە تاقانەكانی ترامپ، باشترین وه‌ڵام، بەڵگەنامەی 68 لاپەڕەییی ستراتیژیی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكایە[2] كە لە كۆتاییی مانگی دێسەمبەری 2017 وەكوو بەڵگەنامەی ستراتیژیی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكا لە سەردەمی سەرۆكایەتیی "دۆناڵد ترامپ" بوو كە كاریگەریی لەسەر كۆی هاوكێشە ئابووری و سیاسی و ئاسایشییەكان و تەنانەت ململانێ جیۆسیاسییەكانی ناوچە گرنگەكانی جیهانیشدا هەبوو.

بۆ نموونە ترامپ لە یەك ڕستەدا كۆی ستراتیژیی ئەمریكا، بەتایبەت لە بواری دەرەكی و لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەخستە ڕوو: "ئێمە چیتر نەتەوەسازی ناكەین، بەڵكوو ئێمە تیرۆریستان دەكوژین!" لێرەوە بەها ئەمریكییەكان لە چوارچێوەی نەتەوەسازی یاخود دیموكراتیزاسیۆن (Democratization) و بەرژەوەندیی ئەمریكا لە چوارچێوەی جەنگی دژەتیرۆر (war on terror) بەرجەستە دەبێت. لەم بەڵگەنامەیەدا "دۆناڵد ترامپ" باس لەوە دەكات كە بۆیە ئەمریكییەكان ئەویان وەكوو سەرۆككۆماری ئەمریكا هەڵبژارد، كە دووباره‌ ئەمریكا بەهێز و گەورە ببێتەوە. بۆیە لە ڕوانگەی ترامپەوە ئاسایش و بەرژەوەندی و خۆشگوزەرانیی هاووڵاتیانی ئەمریكا لە پلەی یەكەمدا بوو. بۆ ئەم مەبەستەیش دۆناڵد ترامپ ئەوەی دووبارە دەكردەوە كە هەوڵی دووبارە بنیاتنانەوەی ژێرخانی ئابووری و سەربازی دەدات و پارێزگاری لە سنوورەكان و سەروەریی ئەمریكا دەكات؛ هەروەها پەرە بە بەها و نۆرمە ئەمریكییەكان دەدات و بڵاویان دەكاتەوە. تەنانەت ترامپ كە بەوە ناسراو گوێ بە بەها ئەمریكی و دیموكراسییەكان نادات، ئاماژەی بەوە دەدا كە بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ تیرۆریستان، پێویستە ئایدیۆلۆژییه‌ شەڕەنگێزەكانیان بێبەها بكرێن. كەواتە سیاسەتی ئیدارەی ترامپیش خاڵی نەبوو لە بەها، بەڵكوو بەها لە ڕوانگەی دۆكترینی دۆناڵد ترامپەوە خوێندنەوەی بۆ دەكرا و بەم پێیە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا پێناسە دەكرایەوە.

لێرەدا بەهاكانی ئەمریكا لە سیاسەتی دەرەكی، دەكرێتە ئامرازی پاراستنی بەرژەوەندییە ناوخۆیییەكانی ئەمریكا و لە ئیدارەی بایدن سیاسەتی دەرەكی بۆ پاراستنی بەرژەوەندی و بەها ئەمریكییەكانە لە ئاستی ناوخۆ و دەرەوە. هەر بۆیەیشە ترامپ دژایەتیی "بەجیهانیبوون" (Globalization) یاخود لە بواری جیۆسیاسیدا (Deteritorialization) دەكات بۆ دەستەبەركردنی بەرژەوەندییە جیۆسیاسییەكانی ئەمریكا (Geopolitics)، بەڵام بایدن هەوڵ دەدات لە چوارچێوەی لۆژیكی بەجیهانیبووندا بەرژەوەندییە جیۆسیاسییەكانی ئەمریكا بپاریزێت. لە ڕوانگەیەكی ترەوە، لۆژیكی بەجیهانیببوون پیویستی بە گۆڕانكاری لە دۆخی هەنووكەیی لە بوارەكانی سیاسی و ئابووری و كەلتوورییە، بەڵام لۆژیكی جیۆپۆلیتیك پارێزەری دۆخی هەنووكەیییە. هەر بۆیە ترامپ بەردەوام دووبارەی دەكردەوە كە ئێمە پۆلیسی جیهان نین و ناتوانین كێشەكانی وڵاتان چارەسەر بكەین. بۆیە خوێندەوەی سیاسەتی ئەمریكا تەنیا بە ڕوانگەی كۆماری و دیموكرات ئەگەر بەتەواوی هەڵە نەبێت، ئەوە كەموكورتیی زۆری تێدایە و دژبەیەكی تێیدا زۆرە. بۆ نموونە هێرشی ئەمریكا بۆ سەر كوێت و كۆنفراسی ئاشتیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە مه‌دریدی ئیسپانیا و ڕاگەیاندنی سیستەمی نوێی جیهانی لەلایەن سەرۆك بۆشی كۆمارییەوە  لە ساڵی 1991، بەڵگەیەك بوو بۆ زاڵبوونی لۆژیكی بەجیهانیبوون لە سیاسەتی دەرەكیی ئەمریكادا.

لە كاتێكدا سەرۆككۆماری ئەو كاتەی ئەمریكا كۆماری بوو و ترامپیش كۆماری بوو! هەموو گوتار و دۆكترین و ستراتیژیی ئاسایشی نەتەوەیی و سیاسەتی دەرەكی و سیاسەتی بەرگری و...، لە سەر چییەتی و چۆنێتیی ئەكتەر و هەڕەشە و مەترسییە دەرەكییەكانی سەر ئەمریكا لە لایەك و بارودۆخی ناوخۆیی بەتایبەتی ئاسایشی و سیاسی و ئابووری و ڕوانگەی بڕیاروەرگرانی سیاسەتی ئەمریكا لە لایەكی ترەوە، ڕادەوستێت. بۆیە تاوەكوو پێش ڕووداوەكانی 2001، ئەمریكا پشتیوانیی لە وڵاتە دیكتاتۆرە عەرەبییەكان دەكرد و پاش ساڵی 2001 پشتیوانیی لە پرۆسەی گۆڕانكاریی ناوخۆیی و چاكسازی و ڕووخانی ڕژێمەكان و دیموكراتیزاسیۆن و هتد. ئەمەیش دەگەڕایەوە بۆ پاراستنی بەهاكان كە لە ڕوانگەی ئەمریكاوە ڕووبەڕووبوونەوەی مەترسیی گەشەكردنی كۆمۆنیزم ئەولەوییەتی سەرەكی بوو. هەر بۆیە لەگەڵ بزووتنەوە توندڕەوە ئیسلامییەكان بە ناڕاستەوخۆ هاوپەیمان و تەنانەت لە سەرەتادا (1979) لەگەڵ هاتنەسەركاری مەلاكان لە ئێران هاوڕا بوو. بەڵام پاش ڕووداوەكانی 11ی سێپتەمبەر ڕووبەڕووبوونەوەی توندڕەویی ئایینی و تیرۆریزم جێگەی مەترسییەكانی كۆمۆنیزم دەگرێتەوە كە لە هەردوو باردا بەها و نۆرم زاڵە، چونكە ئەمریكا بۆ ڕەوایەتیپێدان بە سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەكیی خۆی، بەردەوام پێویستی بە سیاسەتی دروستكردنی ئەوەیتر (Other making) هەیە بۆ پێناسەكردنی دۆست و دوژمنەكان.

ئەگەر بگەڕێینەوە سەر ئیداری ڕابردووی ئەمریكا، بەگشتی "ئاسایشی ئابووری" بە كرۆكی ستراتیژیی ئاسایشی نەتەوەییی ئیدارەی ترامپ دادەنرا و بەم پێیە دروشم و سیاسەتی "ئەمریكا لە پلەی یەكەم" لەلایەن ترامپەوە بەرز كرایەوە. لە ئاستی ناوخۆییشدا "ترامپ" باسی لە بنیاتنانەوەی بەها و پرەنسیپە ئەمریكییەكان دەكرد كە دەبێتە هۆی سەركەوتووبوونی بنەماڵە و كۆمەڵگەی ئەمریكا. هەروەها "ترامپ" كۆچی نایاساییی بە مەترسی بۆ سەر ئاسایشی ئەمریكا و هەڕەشە لە كۆمەڵگەی ئەمریكا دەزانی. لە لایەكی تریشەوە "ترامپ" نادادپەروەری لە كاروباری بازرگانی بە هۆكارێكی سەرەكیی مەترسیی دەزانی كە ئابووریی ئەمریكا و، هەروەها دروستبوونی دەرفەتی كاری لەم وڵاتە دەخستە ژێر هەڕەشەوە. بەڵام دەبینین كە بایدن بەپێچەوانەی ترامپ تا ڕاددەیەكی زۆر سەبارەت بە كۆچبەرانەوە سیاسەتیكی بەپێچەوانەی گرتۆتە بەر و، هەروەها زۆر جار تێچووی ئابووری دەگریتە ئەستۆ بۆ ئەوەی بەها ئەمریكییەكان وەكوو هاوپەیمانێتی و دیموكراسی و مافی مرۆڤ بپارێزێت؛ ئەمەیش بەهۆی ئەوەی كە پێی وایە ئەمانە لە كۆتاییدا بەرژەوەندی و ئاسایشی ئەمریكا دەپارێزن.

تەنانەت گەڕانەوەی بایدن بۆ ڕێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكان (بۆ نموونە ڕێككەوتنی كه‌شوهه‌وای پاریس و ڕێككەوتنی بازرگانیی ترانس پاسێفیك  (Trans-Pacific Partnership)و ڕێككەوتنی ئەتۆمیی ئێران و وڵاتانی 5+1(JCPOA) و...، وەكوو پابەندیی ئەمریكا بە بەها جیهانی و ئەمریكییەكان لە چوارچێوەی دەستەبەركردنی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەخوێندرێتەوە. بۆیە لێرەدا ترامپ و بایدن هەر كامەیان ڕوانگەیەكی جیاوازیان بۆ چۆنێتیی پاراستن و دەستەبەركردنی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكا لە ڕێگەی بەرژەوەندی یاخود بەهاكانی ئەمریكاوە هەیە. ئەوەی كە جێگەی سەرنجە ئەوەیە، ترامپ لە بەڵگەنامەی ئاسایشی نەتەوەییی خۆیدا باس لە پاراستنی "ستایلی ژیانی گەلی ئەمریكا" دەكرد.

سەبارەت بە كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ترامپ پێی وابوو كە ئەمریكا نابێت ڕێگە بدات چیتر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ببێتە ناوچەیەك بۆ پەروەردەكردن و ڕاهێنانی تیرۆریست و، پەناگەیەك بۆ گرووپە توندڕەوە جیهادییەكان؛ بۆیە بە بڕوای ترامپ ئەمریكا دەبێت ڕێگە لەوە بگیرێت كە هێزە نەیارەكانی ئەمریكا بەسەر ئەم ناوچەیەدا زاڵ ببن. هەروەها ئامانجی ئەمریكا ئەوەیە كە ئەم ناوچەیە لە ڕووی ئاسایشی وزە بۆ بازاڕی جیهانیی وزە، خاوەن سەقامگیری و ئاسایش بێت. بۆ ئەم مەبەستەیش ئیدارەی ترامپ، هەوڵی دەدا كە ڕیاڵیست یاخود واقعبین بێت. بەم واتایە ڕیاڵیست بێت كە كە ئەمریكا بەم ئاكامە گەیشتووە كە نە ئەم ناوچەیە بە دیموكراسی دەگۆڕدرێت و، نە دەكرێت واز لە دیموكراسییش بهێندرێت! چونكە بەپێی ئەم بەڵگەنامەیەی پێشووتری ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریكا، چەندین ساڵە گرفتی فراوانبوونی نفووزی ئێران، شكست و داڕمانی دەوڵەتان، بوونی ئایدیۆلۆژیی جیهادی، چەقبەستووییی کۆمەڵایەتی و ئابووری لەگەڵ ململانێ هەرێمییەكان، لێك گرێ دراون و ڕووبەڕووی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوونه‌تەوە. بۆیە بەپێی ئەو بەڵگەنامەیە، پێویست بوو ئەمریكا واقعبین بێت و ئەولەوییەت بداتە بنەبڕكردنی جیهادییەكان و داعش و لەناوبردنیان، چونكە ئەم گرووپانە بوونەتە هۆی ناسەقامگیری لە ناوچەكە و، هەروەها ئەم ناوچەیە بۆتە پێگەیەك بۆ هەناردەكردنی جیهادییەكان بۆ شوێنەكانی دیكەی جیهان.

بۆ جێبەجێكردنی ستراتیژیی ئەمریكا لە ناوچەكەدا (ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست) لە سەردەمی ترامپ، ئەمریكا هەوڵی دەدا كە لە ڕووی ئابوورییەوە بۆ ڕیشەكێشكردنی جیهادی و تیرۆریستەكان هانی دەوڵەتانی ناوچەكە بدات، بەتایبەت سعوودیا و میسر، بە مەبەستی چاكسازی و ڕیفۆرمی ئابووری و نوێبوونەوە لەم بوارەدا. لە ڕووی سەربازییشەوە، ئەمریكا هەوڵی دەدا بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ توندڕەوە تیرۆریست و جیهادییەكان لە ناوچەكەدا و پاراستنی باڵانسی هێز لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە پاڵپشتیكردن لە بەدامەزراوەییكردن و بەهێزكردنی سەربازیی دەوڵەتانی ناوچەكە، بەتایبەت هاوبەش و هاوپەیمانەكانی ئەمریكا، بە مەبەستی سەركەوتن لە جەنگی دژەتیرۆردا. لێرەوە دەردەكەوێت كە ئیدارەی ترامپ كە دۆكترینی خۆی لە سیاسەتی دەرەوەدا ناو نابوو "ڕیالیزمی پڕەنسیپ تەوەر" (Principled realism)، لە ڕاستیدا پێی وابوو كە هێزی ئابووری و هێزی سەربازی، بەهاكانی ئەمریكا و بەم پێیە ئاسایش و بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا دەپاریزێت، لە كاتێكدا جۆ بایدن پێی وایە كە ئەوە بەها جیهانی و ئەمریكییەكانن كە هێز بۆ ئەمریكا دەگەڕێننەوە.

 بەم پێیە "سەرکردایەتیکردنی جیهان" (American leadership) و "گەڕانەوەی ئەمریکا" (America is back) بە دوو کۆدی بنچینەییی ستراتیژیی سیاسەتی دەرەکیی ئیدارەی بایدن دەناسرێن، بەڵام بەو جیاوازییەوە کە بە ئامراز و میکانیزمی دیپلۆماسی و بۆ کۆدەنگیی نێودەوڵەتی و ڕێبەرایەتیکردنی ئەم کۆدەنگییە لەلایەن ئەمریکاوە و بە هاوکاری لەگەڵ هاوپەیمان و هاوبەشە نەریتییەکانی ئەمریکا. بەم پێیە "دیپلۆماسی" و "کۆدەنگیی نێودەوڵەتی" و "هاوکاری و هەماهەنگی" لەگەڵ "هاوپەیمان و هاوبەشەکانی ئەمریکا"، بەتایبەتی "ئەوروپییەکان"، بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی هەڕەشەکانی "چین و ڕووسیا"، بە کۆدەکانی تری دۆکترینی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریکا لە بواری سیاسەتی دەرەکی دادەنرێن. هەروەها کەڵکوەرگرتن لە "ڕێسا و یاسا و ڕێکخراو و ڕژێمە نێودەوڵەتییەکان"، به‌ بەشێکی تری بنچینەییی ئەو دۆکترینە شیمانەکراوەی ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریکا لە چوارچێوە "بەها" ئەمریكییەكان هەژمار دەکرێن.

سعوودیا وەكوو نموونەیەك بۆ تێگەیشتن لە گرێكوێرەی "بەرژەوەندی و بەها" لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا

پێش كۆتاییی جەنگی سارد لە سەردەمی سەرۆك ترومان تاوەكوو سەرۆك جیمی كارتەر، لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ستراتیژیی ئەمریكا پاراستنی ئاسایشی وزە و ڕێگەگرتن لە باڵادەستیی سۆڤیەت و هاوپەیمانەكانی و بیری كۆمۆنیزم لە ناوچەكە و، پاراستنی ئاسایشی ئیسرائیل ئەولەوییەتی ئەمریكا بوون، بەڵام به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی، ئه‌مریكا له‌ پاش جه‌نگی سارد چه‌ند ئامانجێكی ستراتیژیی له‌ ناوچه‌كه‌دا هه‌بووه‌:

• جه‌نگی دژه‌تیرۆر و ڕێگه‌گرتن له‌ گه‌شه‌سه‌ندن و كۆنترۆڵكردنی گرووپه‌ توندڕه‌وه‌كانی وه‌كوو: قاعیده‌‌، تاڵیبان، داعش، حه‌ماس، بزووتنه‌وه‌ی ئیسلامی، حزبوڵڵای لوبنان و هتد.
• به‌ئه‌نجامگه‌یاندنی پرۆسه‌ی ئاشتیی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست (فه‌ڵه‌ستین و ئیسڕائیلییه‌كان) و پاراستنی ئاسایشی ئیسڕائیل له‌ ناوچه‌كه‌دا و ده‌سته‌به‌ركردنی ئاسایشی وڵاتانی هاوپه‌یمان و دۆستی ئه‌مریكا له ‌هه‌مبه‌ر مه‌ترسییه‌ ئاسایشییه‌كان.
• ڕێگه‌گرتن له‌ ده‌ستێوه‌ردان و په‌لهاوێشتنه‌كانی ئێران له ‌ناوچه‌كه‌ و، هه‌روه‌ها ده‌ستپێڕاگه‌یشتنی ئێران و ئەكتەرە سەركەشەكانی تر(Rouge States) به‌ چه‌كی ئه‌تۆمی و كۆكوژ بۆ تێكدانی هاوسه‌نگیی هێز و هه‌ڕه‌شه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ئه‌مریكا و هاوپه‌یمانه‌كانی له‌م ناوچه‌یه‌.
• ڕێگه‌گرتن له‌ باڵاده‌ستیی ئەكتەر و هێزه‌ سه‌رووناوچه‌یییه‌كانی نه‌یاری ئه‌مریكا، وه‌كوو: ڕووسیا و چین له ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست كە بە سیاسەتی هاوسەنگی لە ڕێگەی دوور (Off-shore balancing) دەناسرێت.
• ڕێگه‌گرتن له‌ دروستبوونی ده‌وڵه‌تی نه‌یار له‌ ناوچه‌كه‌ و، هه‌روه‌ها پێشگرتن له‌ ڕووخانی یه‌كجاری و ته‌واوی ده‌وڵه‌تانی شكستخواردوو (فاشل) و كۆنترۆڵكردنی له‌لایه‌ن گرووپه‌ ئیسلامییه‌ توندڕه‌وه‌كانه‌وه‌.
• بڵاوكردنه‌وه‌ی دیموكراسی و به‌ها لیبراڵی و ئه‌مریكییه‌كان له‌ نێوان وڵاتانی ناوچه‌كه‌، به‌ڵام به‌ مه‌رجێك له‌گه‌ڵ سه‌قامگیری و پرسه‌ ئاسایشییه‌كانی ناوچه‌كه‌دا‌ دژ نه‌بێت.

لەم نێوەندەدا، هەرچەندە ئەمریكا و سعوودیا پەیوەندییەكی زیاتر لە 75 ساڵەیان لە هاوكاری و هاوپەیمانێتی هەیە، بەڵام ئەم پەیوەندییانە سەرەڕای هەڵبەز و دابەزەكان لە پەیوەندییەكاندا، لەسەر بنەمای هەردوو كۆڵەكەی بەها و بەرژەوەندیی ئەمریكان. بەم واتایە كە بەڕواڵەت وا دەردەكەوێت كە سعوودیا چ لە ڕووی سیستەمی سیاسی و چ لە ڕووی كۆمەڵایەتی و لە ڕووی بەهایییەوە نەك هیچ نزیكایەتییەكی لەگەڵ ئەمریكا نییە، بەڵكوو بەپێچەوانەوە دژی بەها ئەمریكییەكان وەكوو سیستەمی سیاسیی مافی مرۆڤ و دیموكراسی و...، ڕەفتار دەكات و ئەوە تەنیا بەرژەوەندییە كە ئەمریكا و سعوودیای پێكەوە هێشتۆتەوە. بەڵام لە ڕاستیدا ئەمریكا و سعوودیا بەهای هاوبەشیشیان هەیە و بەپێی دۆكترینی سەرۆكەكانی ئەمریكا بۆ پاراستنی بەرژەوەندی و ئاسایشی ئەمریكا، گوتار و سیاسەتیان لە بەرامبەر سعوودیا ئاراستە دەكەن. بۆ نموونە لە پرسی نەوتدا سعوودیا ڕۆڵی سەرەكیی لە ئاسایشی وزەی جیهانی هەیە و ئەمەیش لە بەرژەوەندیی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانیدایە، چونكە سعوودیا هەوڵ دەدات نرخی نەوت لە جیهاندا جێگیر بمێنێتەوە و ئەوە لە بەرژەوەندیی ئەمریكایشدایە و ئەگەر كێشەیەك بۆ سعوودیا دروست ببێت هیچ وڵاتێك ناتوانێت زیاتر لە 10 ملیۆن بەرمیلی ڕۆژانە قەرەبوو بكاتەوە و؛ بەم هۆیە بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە زیانی ئابووریی جیهانی و بەم پێیە هێزی یەكەمی ئابووری واتە ئەمریكادایە.

هەر ئەمەیش وا دەكات كە سەقامگیری و مانەوەی سعوودیا لە بەرژەوەندیی ئەمریكادا بێت. لە لایەكی تریشەوە چ لە ڕووی بەهایییەوە و چ لە ڕووی بەرژەوەندییەوە، سعوودیایش وەكوو ئەمریكا لە سەردەمی هەموو پاشاكانی وەكوو مەلیك فەهد و مەلیك عەبدوڵڵا و مەلیك سەلمانیش دەخوازێت كە كێشەی فەڵەستین و ئیسرائیل چارەسەر بكرێت و تەنانەت هیچ كات سعوودیا پاڵپشتیی لە گرووپی توندڕەوی چەكدار بۆ هەڵگیرساندنی جەنگ نەكردووە یاخود ڕاستەوخۆ لە دژی ئیسرائیل نەچۆتە جەنگەوە. ئەمەیش لە چوارچێوەی ستراتیژیی ئەمریكادایە. هەروەها هەم ئەمریكا و هەمیش ئەمریكا پاڵپشتی لە پاراستنی دۆخی هەنووكەیی لە ناوچەكەدا دەكەن و هەر بۆیە لە دژی بزووتنەوە توندڕەوەكان و وڵاتانی سەركەش وەكوو "كۆماری ئیسلامیی ئێران"ن كە هەوڵی هەناردەكردنی شۆڕش یاخود گۆڕینی ستاتۆی وڵاتانی ناوچەكە و سیستەمە سیاسییەكەیان و نەزمە ئاسایشییەكەی ناوچەكە دەدەن كە ئەمەیش لە چوارچێوەی بەرژەوەندی و بەها پێناسەكراوە ئەمریكییەكاندایە. تەنانەت سعوودیا و ئەمریكا لە دژی ڕێكخراو و گرووپە تیرۆریستییەكانن و ئەمەیش هەم لە ڕووی بەهایی و هەمیش لە ڕووی بەرژەوەندی و ئاسایشییەوە هاوتەریبە. هەروەها ئەم سیستەمە سیاسییە لانی كەم لە ئێستادا بۆ ئەمریكا جێگرەوەی نییە، چونكە چ سیستەم و گرووپی توندڕەوەی وەكوو داعش و ئەلقاعیدە و، چ وەكوو ئیخوانلموسلمین و...، لە بەرژەوەندیی ئەمریكا و هاوپەیمانەكانی بەتایبەتی ئیسرائیلدا نییە.

هەر بۆیە ڕەفتاری ئەمریكا لە سەردەمی بایدن لە ٢٦ی شوبات، كە نزیكەی ٧٦ كەس لە بەرپرسەكانی عەرەبستانی سعوودی كە دەستیان ھەبووە لە كوشتنی خاشقچی لە ساڵی ٢٠١٨، ھەروەھا كاریان كردووە بۆ دژایەتیكردن و ھەڕەشەكردن لە چالاكڤانان و یاخود كاریان كردووە بۆ دژایەتیكردنی ئازادیی ڕادەربڕین و ئەنجامدانی چالاكیی سیاسی، دەخاتە لیستی ڕەشەوە و قەده‌غەی پێدانی ڤیزە دەخاتە سەریان. ئەمەیش لە چوارچێوەی گرنگیپێدان و پاراستنی بەها جیهانی و ئەمریكییەكاندا خوێندنەوەی بۆ دەكرێت. بەڵام لە هەمان كاتیشدا جگە لەوەی كە بایدن ڕووبەڕووی ڕەخنە بووەوە كە هیچ هەڵوێستێكی كرداریی لە بەرامبەر بە محه‌مه‌د بن سه‌لمان نەبووە كە بە فەرمانپێكەری سەرەكیی كوشتنی قاشقچی دادەندرێت، ئیدارەی بایدن ڕای گەیاند كە ئەمریكا بەرگری و پارێزگاری لە ئاسایشی سعوودیا دەكات لە هەمبەر هەر هەڕەشە و هێرشێك. لێرەوە ڕوون دەبێتەوە ئەمریكا پاراستنی بەهاكان لە چوارچێوەی بەرژەوەندییەكان دەبینێت و سنووری هەیە. سنووری ئەم بەهایانەیش بەرژەوەندییەكانە و، بەپێچەوانەیشەوە سنووری بەرژەوەندییەكان بەهاكانە، بەڵام بەو مەرجەی كە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا نەخاتە مەترسییەوە. بۆیە دەبینین لە چوارچێوەی هەر 8 پرەنسیپی ئەمریكا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سعوودیا جێگەی دەبێتەوە؛ تەنانەتە بڵاوكردنەوەی بەها دیموكراسییەكانیش" چونكە دەسەڵاتدارانی سعوودیا ڕێگرن لە بەردەم هاتنەسەركاری توندڕەوەكان، چ لە خودی سعوودیا و چ  لە دەرەوە.

كۆبەند

لە ڕاستیدا بەپێچەوانەی تێگەیشتن و خوێندنەوەی باو، ئەوەی كە لە سیاسەتی دەرەكیی ئەمریكا و زۆربەی وڵاتان جێگیرە، "بەرژەوەندی" نییە، بەڵكوو ئەوه‌ بەهاكانن كە جێگیرترن، بەڵام ئەو بەهایانە دەستەبەری بەرژەوەندییەكان دەكەن. چونكە بەرژەوەندییەكان بەپێی هەلومەرج و ڕەفتاری ئەكتەرەكان دەگۆڕدرێن، بەڵام بەهاكان جگە لە پێناسەكردنی بەژەوەندییەكان، چۆنێتی و میكانیزمی پاراستنیشیان دیاری دەكەن. هەر بۆیە ئەوەی كە نەگۆڕترە بەهاكانن، نەك بەرژەوەندییەكان. هەر بۆیەیشە كە ئێمەی كورد لە پەیوەندی لەگەڵ ئەمریكا ئەم پرسەیە بە "خیانەت" دەبینن، بەڵام لە ڕاستیدا ئەوە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكان كە دەگۆڕدرێن یاخود ئەولەوییەتیان ئاڵوگۆڕی پێ دەكرێت. بۆ نموونە له ساڵی 2017‌ لە وه‌ڵامی پرسیاری ڕۆژنامه‌نووسێكی كورد سه‌باره‌ت به‌ پرسی ڕیفراندۆم بۆ سه‌ربه‌خۆییی كوردستان، "هیزه‌ر نۆرێت"، گوته‌بێژی پێشووتری وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكا، گوتی: "پرسی ڕیفراندۆم پرسێكی نێوخۆیییه‌ له‌ عێراق. له‌ ئێستایشدا ئێمه‌ سه‌رنجمان له‌سه‌ر جه‌نگی داعشه‌. هه‌ر كاتێكیش عێراق سه‌قامگیر بوو و خه‌ڵكی به‌ئارامی ژیان و، گه‌ڕانه‌وه‌ سه‌ر ماڵ و حاڵی خۆیان، ئه‌وكات ئه‌گه‌ر‌ عێراق بڕیاری دا و كوردیش بڕیاری ڕیفراندۆمی دا، ئه‌وه‌ پرسێكی نێوخۆیی ده‌بێت لای ئێمه‌؛ ئێستا چاومان له‌سه‌ر جه‌نگی داعش و كۆتایپێهاتنییه‌تی." هه‌روه‌ها "نیكی‌ هیلی"‌، باڵیۆزی‌  پێشووی ئه‌مریكا له ‌نه‌ته‌وه ‌یه‌كگرتووه‌كان لە ساڵی 2017، دوای‌ كۆبوونه‌وه‌ی‌ له‌گه‌ڵ "یان كوبیش"، نوێنه‌ری‌ تایبه‌تی‌ سكرتێری‌ نه‌ته‌وه ‌یه‌كگرتووه‌كان بۆ هاوكاریی‌ عێراق، ڕای گه‌یاند: "ئه‌نجامدانی‌ ڕیفراندۆم له‌ عێراق، كاریگه‌ریی نه‌رێنیی بۆ سه‌ر ئه‌وله‌وییه‌تی پرسه‌ هه‌نووكه‌یییه‌كانی‌ ئه‌مریكا هه‌یه‌، بۆ نموونه‌ پرسی جه‌نگی دژی داعش و ئاسایشی‌ ناوچه‌كه‌ و داهاتووی عێراق؛ هه‌رچه‌نده‌ ئه‌مریكا داواكاری و خواسته‌كانی‌ گه‌لی كوردیش له‌به‌رچاو ده‌گرێت".

پرسه‌ ئاسایشییه‌كانی ئه‌مریكا، به‌تایبه‌ت پاش ڕووداوه‌كانی ساڵی 2001 ده‌رباره‌ی ڕادیكاڵیزمی ئیسلامی و‌ دژایه‌تیی تیرۆر، وای كرد كه‌ ئه‌مریكا پێی وابێت كه‌ ته‌نیا له‌ ڕێگه‌ی دامه‌زراندنی حكوومه‌تێكی دیموكراتیك، به‌ڵام ناوه‌ندیی به‌هێزه‌وه‌، ده‌توانێت ڕێگه‌ له‌ گه‌شه‌ی گرووپه‌ تیرۆریستییه‌كان له‌ وڵاته‌ لاواز و شكستخواردووه‌كاندا‌ بگرێت. بۆیه‌یش بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی ده‌وڵه‌ته‌ لاده‌ر و سه‌ركه‌شه‌كانیش، ستراتیژیی جه‌نگی پێشگیرانه‌ و پێشده‌ستانه‌ی گرته ‌به‌ر. بۆیه‌ هه‌روه‌كوو "ئامیتا ئێتزیۆنی" (Amitai Etzioni) ئاماژه‌ی پێ ده‌دا و ده‌ڵێت: "ئه‌مریكا پاش ڕووخانی ڕژیمه‌كان، هه‌وڵ ده‌ده‌ات له ‌ڕێگه‌ی دیموكراسیكردن و یارمه‌تیی بنیاتنانه‌وه‌ی ئابووری و دروستكردنی یه‌كێتی و یه‌كگرتووییی نێوان پێكهاته‌ و نه‌ته‌وه‌ و مه‌زهه‌به‌ جیاوازه‌كان له‌و وڵاتانه‌دا، ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌ دووباره‌ بنیات بنێته‌وه‌؛ كه‌ ئه‌مه‌یش له ڕێگه‌ی دروستكردنی حكوومه‌تێكی دیموكراتیك و ناوه‌ندیی به‌هێزه‌وه مه‌یسه‌ر ده‌بێت‌." جێگه‌ی ئاماژه‌یه‌ كه‌ ئه‌مریكا له‌م باره‌وه‌‌، له‌ پاش جه‌نگی جیهانیی دووه‌مه‌وه‌ دوو ئه‌زموونی له‌ ئه‌ڵمانیا و ژاپۆن وه‌ك نموونه‌ و مۆدێل ده‌خاته‌ به‌رنامه‌ی كاره‌كانییه‌وه‌‌.

بەم پێیە لەوانەیە لە سەردەمێكدا دۆستایەتی و هاوپەیمانێتیی نافەرمیمان لەگەڵ ئەمریكا هەبێت و بەڵام لە سەردەمێكدا بەهۆی گۆڕینی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا ئێمە بە خیانەت بیخوێنینەوە. بۆیە دەستبەركردنی بەرژەوەندییەكان و پاراستنی بەهاكان هەر بە دوو كۆدی سەرەكی و بنچینەییی سیاسەتی دەرەكیی ئەمریكا دەمێنێتەوە، بەڵام ئەوەی كە جیاوازی لە خوێندنەوەمان دروست دەكات، لە لایەك دۆكترینی سەرۆكەكانی ئەمریكا و لە لایەكی ترەوە مەترسی و هەڕه‌شە ئاسایشییەكانی سەر ئەمریكایە لە ئاستی ناوخۆیی و نێودەوڵەتی. بۆ نموونە لە ئێستادا جۆ بایدن پێی وایە كە لە ئاستی دەرەكیدا دەستەبەركردنی ئاسایش و بەرژەوەندیی ئەمریكا لە پاراستنی بەهاكانی ئەمریكادایە و، ئەمەیش هەڵقووڵاوی ڕیاڵیستبوونە نەك ئایدیاڵیستبوونی؛ چونكە چ سیستەمی جیهانی و چ ڕژێم و ڕێسا و یاسا نێودەوڵەتییەكان لە ڕووی بازرگانی و ئابووری و ئاسایشی و سیاسی و...، لە ڕاستیدا بەپێی بەرژەوەندی و بەهاكانی ئەمریكا داڕێرژراون و هەر بۆیە چین و ڕووسیا و ئێران و...، هەوڵی بەربەرەكانی و هەندێ جاریش ڕووبەڕووبوونەوەیان دەدەن.

بۆیە زۆر جار ئێمە پرسیار دەكەین كە بەپێی بەها جیهانییەكان و تەنانەت نۆرم و بەهاكانی ئەمریكا بێت، دەبێت و پێویستە ئەمریكا پاڵپشتی لە پرسی بەدەوڵەتبوونی كورد بكات، بەڵام لە ڕاستیدا ترسی ئه‌مریكا له‌ داهاتووی نادیاری هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تان و كاریگه‌ریی له‌سه‌ر پرسی دروستبوونی گرووپه‌ تیرۆریستییه‌كان و بڵاوبوونه‌وه‌ی چه‌كی كۆكوژ و دروستبوونی ناسه‌قامگیری و دۆخی نائاسایشی، وا ده‌كات ئیداره‌ی ئه‌مریكا پاڵپشتی له‌م ڕێگه‌یه‌ نه‌كه‌ن. ئه‌مه‌ له‌ پاڵ بنه‌ما نێودەوڵەتییەكان و  بەتایبەتی پرسی سه‌روه‌ریی وڵاتان و، هه‌روه‌ها بڕوای داڕێژەرانی سیاسەت لە ئەمریكا بە "تیۆریی دۆمینۆ" له‌ ئاستی نێوده‌وڵه‌تیدا وا دەكات دژی هەڵوەشانەوەی بوەستنەوە؛ بەم واتایە كە ئەم نەریتە (داننان بە مافی چارەنووسی گەلان) دەبێتە هۆی دووبارەبوونەوەی لە ئاستی نیودەوڵەتیدا. بۆیه‌ ئه‌مریكا ترسی له‌وه‌ هه‌یه‌ كه‌ ئه‌مه‌ ببێته‌ سه‌ره‌تایه‌ك بۆ دابه‌شبوونی وڵاتانی تر و به‌رزبوونه‌وه‌ی داواكاری و داخوازیی ناسنامه‌ و كه‌مینه‌كانی دیكه‌ له‌ ناوچه‌كه‌دا. ئه‌مه‌یش به‌ بڕوای ئه‌مریكا كۆی وڵاتانی ناوچه‌كه، به‌تایبه‌ت هاوپه‌یمانه‌ عه‌ره‌بییه‌كانی ئه‌مریكا‌، ده‌خاته‌ مه‌ترسییه‌وه‌. بۆیه‌ ئه‌مریكا مه‌ترسی و دڵه‌ڕاوكێی ئاسایشیی له‌ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ و ڕووخانی ده‌وڵه‌تانی شكستخواردووی وەكوو عێراق و سووریا هه‌یه‌. بەم پێیە و لە چوارچێوەی بەرژەوەندیی ئه‌مریكا، هەوڵ دەدات له ڕێگه‌ی به‌دیموكراسیكردنی وڵاتانه‌وه، ستراتیژیی "نه‌ته‌وه‌سازی" بگرێته ‌به‌ر؛ باشترین نموونه‌یش هه‌وڵه‌كانی ئه‌مریكا بوو‌ له‌ ئه‌فغانستان و عێراق بۆ دامه‌زراندنی سیسته‌مێكی سیاسیی دیموكراتیك و لایه‌نگری ئه‌مریكا؛ هەرچەندە هه‌ردوو ئه‌زموونه‌كه‌یش تووشی شكست هاتن‌. هەر بۆیە ئه‌مریكا تا ئه‌و كاته‌ی كه‌ جه‌نگ و كێشه‌ ناوخۆیییه‌كان و پێكدادانه‌كان نه‌بێته‌ هۆكاری كه‌وتنه‌ مه‌ترسیی ئاسایشی ناوچه‌یی و جیهانی، هه‌روه‌ها ڕووداوه‌كان نه‌بێته‌ هۆكارێك بۆ په‌ره‌سه‌ندنی تیرۆر و، مه‌ترسیی بڵاوبوونه‌وه‌ی چه‌ك له‌ ئارادا نه‌بێت و ئه‌گه‌ری دروستبوونی ڕژێمێكی دژی ‌ئه‌مریكا (بەپێی ئەزموونی كۆماری ئیسلامی لە ساڵی 1979) و گۆڕینی هاوسه‌نگیی هێز له‌ قازانجی وڵاتێكی دژه‌ئه‌مریكیی وه‌كوو ڕووسیا و چین و...، دروست نه‌بێت، ئه‌وه‌ ئەمریكا هه‌وڵ نا‌دات كه‌ ده‌ستێوه‌ردانی ڕاستەوخۆ له‌ كێشه‌ ناوخۆیییه‌كاندا بكات.

لە كۆتاییدا دەبێت بڵێین یاخود ئەوە لەبیر نەكەین: ئەوەی وا دەكات ئەمریكا پەنا بۆ پاراستنی بەهاكانی بۆ دەستەبەركردنی بەرژەوەندیەكانی ببات ئەوەیە كە؛ ئەو سیستەم و ڕژێمە سیاسییانە یاخود دەوڵەتانەی كە دژی ئەمریكان و ئەمریكا بە مەترسیی ئاسایشییان دەزانێت، سیستەمی نادیموكراسین، بۆ نموونە چین و ڕووسیا و ئێران. تەنانەت لە جیهان یەك نموونە نادۆزینەوە كە دەوڵەتیك خاوەن سیستەمێكی دیموكراسی بێت و ڕێز لە مافەكانی مرۆف بگرێت بەڵام لە بازنەی وڵاتانی دژەئەمریكی پێناسە بكرێت! لە ڕوانگەیەكی ترەوە، كاتێك ئەمریكا لە یەكێك لەم دوو كۆدە، واتە بەرژەوەندی و بەها، دوور دەكەوێتە، ئەوە هێزی ئەمریكا لە ئاستی نێودەوڵەتی و سیاسەتی جیهانیدا لاسەنگ دەبێت؛ هەر بۆیە جۆ بایدن هەوڵی گەڕانەوەی هاوسەنگیی نێوان ئەم دوو چەمكە دەدات.

[1]- See: George W. Bush, State of the Union Address (January 29, 2002). Available at: <https://web.archive.org>. Last visited: 25-3-2021.

[2] - See: National Security Strategy of the United States of America, DECEMBER 2017. Available at:

<https://trumpwhitehouse.archives.gov. Last visited: 26-3-2021.