خوێندنەوەیەک بۆ داهاتووی بارودۆخی سیاسی-ئاسایشیی ئەفغانستان و عێراق لە چوارچێوەی ستراتیژیی نوێی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا

د. پەرویز ڕەحیم قادر/ دکتۆرا لە ئاسایشی نەتەوەیی و مامۆستا لە کۆلێژی زانستە سیاسییەکان/زانكۆی سەڵاحەددین

پێشەکی

پاش ڕێککەوتن لەگەڵ تاڵیبان و تێپەڕبوونی زیاتر لە ٢٠ ساڵ، کشانەوە و دەرچوونی هێزەکانی ئەمریکا لە ئەفغانستان لەلایەن حکوومەتی کابوول و هاوپەیمانه‌ خۆجێیەکانی ئەمریکا و تەنانەت ئەکادیمی و ناوەندەکانی ستراتیژی، ڕووبەڕووی ڕەخنەیەکی زۆر بووەوە؛ لە لایەکی تریشەوە هەڵکشانی هێرشی میلیشیا توندڕەوەکانی لایەنگری ئێران لە عێراق تەنگی بە ئەمریکا هەڵچنیوە و لە دوایین ڕووداو و پێشهاتەیشدا لەژێر بڕیار و گوشاری هێزە سیاسییە شیعییەکانی لایەنگری ئێران لە پەرلەمانی عێراق لە ٥-١-٢٠٢٠ و پاش ئەوەی کە لە حوزەیران و ئابی 2020 دوو گەڕی دانوستاندن لە نێوان ئیدارەی ترامپ و دەوڵەتی عێراق بەڕێوە چوون و گەڕی سێیەمی دیالۆگی ستراتیژییش کە بەهۆی پەتای کۆڕۆناوە لە 7ی نیسانی 2021 بە ڕێگەی ئۆنلاین بەڕێوە چوو و لە دوایەمین و چوارەمین گەڕی دیالۆگی ستراتیژیی نێوان ئەمریکا و عێراق لە واشنتن، ئیدارەی ئەمریکا بڕیاری داوە کە تاوەکوو کۆتاییی ساڵی ٢٠٢١، ئەمریکا هیچ هێزێکی شەڕکەری لە عێراق نەمێنێت.

لێرەدا پرسیاری سەرەکی ئەوەیە کە، ئایا ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست شکستی خواردووە و بۆیە دەکشێتەوە؟ لە لایەکی تریشەوە، ڕوانگەیەکی تر هەیە کە ئەوە دەخاتە ڕوو کە ئەمریکا بەهۆی هەڵسەنگاندنی ڕەوشەکە و تێچووە زۆرە ماددی و مرۆیییەکان و، هەروەها هاتنەئارای هاوکێشەی نوێی جیۆسیاسی و گۆڕانکاری لە ڕیزبەنده‌ ستراتیژییەکانی و بەم پێیە دروستبوونی هەڕەشە و مەترسییە نوێیەکانی سەر ئاسایشی نەتەوەییی ئەمریکا، پەیڕەوی لە ستراتیژییەتێکی نوێ دەکات. لێرەدا دووبارە ئەم پرسیارە دێتە ئاراوە کە، ئامانجی ئەم ستراتیژییە نوێیەی ئەمریکا چییە و، لانی کەم هێما و سیما و ڕەهەند و بنەماکانی چین یاخود کامانەن و تەنانەت چی وای کردووە کە ئەمریکا ئەم ستراتیژییە نوێیە پەیڕەو بکات؟ لەم نێوەندەیشدا بۆ ئێمە ئەو پرسە، هەستیار و گرنگە کە چارەنووس و داهاتووی عێراق چیی بەسەر دێت یاخود ڕۆڵ و پێگەی هەرێمی کوردستان و عێراق لە کوێی ئەم ستراتیژییەدایە؟ لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین کە ئەم پرسە بۆ ڕوونبوونەوەی ڕەهەند و بوارەکانی ئەم ستراتیژییە و بەم پێیەیش چارەنووس و داهاتووی هەرێمی کوردستان تاوتوێ بکەین.

سیناریۆ و دۆخی نالەباری ئەفغانستان و عێراق پاش دەرچوونی هێزەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانان

لێرەدا سەرەڕای جیاوازییەکانی عێراق و ئەفغانستان بۆ تێگەیشتن لە ستراتیژییەتی ئەمریکا، پێویستە بزانین پاش دەرچوونی هێزەکانی ئەمریکا سیناریۆ و دۆخی سیاسی و ئاسایشیی  ئەفغانستان بە چ شێوەیەکە. تاڵیبان جگە لە ڕێککەوتن و جۆرێک لە دانوستان و پەیوەندیی بەردەوام لەگەڵ ئەمریکا، بەپێچەوانەی ڕابردوو پەیوەندی و هەڵمەتێکی دیپلۆماسیی لەگەڵ ئەکتەرە هەرێمایەتی و سەرووهەرێمایەتییەکان دەست پێ کردووە؛ بۆ نموونە؛ بزووتنەوەی تالیبان جگە لە قەتەر و پاکستان کە لە ڕابردوودا بە شێوەی نەریتی هاوپەیمانێکی سروشتیی ئەو دوو وڵاتە بووە، لەگەڵ ئێرانیش پەیوەندییەکی توندوتۆڵی دروست کردووە و لە تاران لە ئاستێکی بەرزدا پێشوازیشی لێ کراوە. هەروەها بەفەرمی و بەئاشکرا سەردانی ڕووسیا و "چین"یان کردووە؛ ئەمە جگە لە پەیوەندییە ئاشکرا و نهێنییەکانیان لەگەڵ تورکیا و سعوودیا و دراوسێکانی ئەفغانستان وەکوو ئۆزبەکستان و تاجیکستان و تورکمانستان.

لە ئێستادا زیاتر زۆربەی ناوچەکانی ئەفغانستان لە باکوور و باشوور و ڕۆژهەڵاتی ئەو وڵاتە لەژێر کۆنترۆڵی تاڵیباندایە و لە بەرامبەریشدا حکوومەتی ئەو وڵاتە تەنیا کۆنترڵی تەواوی بەسەر چەند هەرێم و ناوچەیەکی کەمی ئەو وڵاتەدا هەیە و جەنگ بۆ کۆنترۆڵکردنی ناوچە و هەرێمەکانی دیکە لە نێوانیاندا لە ئارادایە. تەکتیکی تاڵیبان ئەوەیە کە لەسەرەتادا ئەو ناوچەیە گەمارۆ دەدات و پاشان هێڵ و ڕێگەی هاتوچۆ و کەناڵەکانی بەستنەوە و پەیوەندیی ئەو ناوچانە لەگەڵ حکوومەتی ناوەندیی ئەفغانستان دەپچڕێنێت و پاش کەوتنی لە ڕووی سەربازییەوە، ئیدارە و ئەندامانی خۆی لە جێگەی ئیدارە و دامەزراوەکانی حکوومەتی ئەفغانستان جێگیر دەکات. هەروەها بەهۆی سروشتی لێکترازاو و عەشایریی ئەفغانستان و گەندەڵیی فەرماندەی هێزە سەربازییەکان و تەنانەت نەبوونی هیچ پاڵنەرێکی نیشتمانی بۆ خۆڕاگری لەلایەن سەربازەکانی سوپای ئەفغانستانەوە، بەرگرییەکی ئەوتۆ لە بەرامبەر هێزەکانی تاڵیبان نابینرێت.

زەڵمای خەلیلزاد نوێنەری ئەمریکا و عەبدولغەنی برادەر نوێنەری تالیبان لە کاتی واژۆکردنی ڕێککەوتن

 بۆیە هەموو پێشبینییەکانیش بۆ ئەوە دەچن کە ئەگەر دەستێوەردانی دەرەکی نەکرێت، تاوەکوو پێش کۆتاییی ساڵی ٢٠٢١ هەموو یاخود زۆرینەی ئەفغانستان بکەوێتە ژێر کۆنترۆڵی تەواوی تاڵیبان. لە لایەکی تریشەوە ئەگەر ئه‌مریكا لە عێراقیش وەکوو ئەفعانستان پاشەکشە بکات، ئەوە ئێران کۆنترۆڵی تەواوەتیی عێراق دەکات. بەڵام سیاسەتمەدارانی ئەمریکا هیوادارن کە بەپێی ستراتیژیی نوێی ئەمریکا، ئەمە نە لە عێراق و نە لە ئەفغانستان ڕوو نەدات. بۆ نموونە لە ئەفغانستان تاڵیبان لە شوێنێک ڕاوەستێت و بەرەیەک لە دژی دروست ببێت و ناچار بێت پاشەکشە بکات یاخود وەکوو ئەکتەرێک لە پرۆسەی سیاسی بەشدار بێت و لە عێراقیش بە هەمان شێوە هاوسەنگییەکی ناوخۆیی لە نێوان هێزەکانی لایەنگری ئێران و دژبەرانی ئێران دروست بێت.

بۆیە لێرەدا پرسیار ئەوەیە کە، ئایا ئەمریکا ئەم مەترسییانە نازانێت و هەموو دەسکەوتەکانی- ئەگەر سنووردار و کەمیش بووبێت- لە قازانجی نەیاران یاخود هێزە ڕکابەرەکانی لە ئەفغانستان ڕادەستی تاڵیبان و ڕووسیا و ئێران و، لە عێراق ڕادەستی ئێران و پاشان چین و ڕووسیا دەکات؟

هەموو ئەمانەیش لە کاتێکدایە کە ئەمریکا، چین و ڕووسیای وەکوو دوو مەترسی و هەڕەشە لەسەر ئاسایشی نەتەوەییی خۆی پێناسە کردووە و ئێرانیش لە ڕێگەی بەرنامە ئەتۆمییەکەیەوە و، هەروەها بەرنامەی مووشەکی و سەربازی و دەستێوەردانە ناوچەیییەکانی لە ڕێگەی میلیشیا و هێزە لایەنگرە پرۆکسییەکانییەوە هەڕەشەیەکی دیکەی جددییە لە ئاستی هەرێمایەتی بۆ سەر بەرژەوەندی و هاوپەیمانەکانی لە ناوچەکە.

بوار و ڕەهەندە ستراتیژییەکانی سیاسەتی نوێی ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست

ڕه‌وتی ڕووداو و ئاڵوگۆڕه‌كان لە ئاستی ناوخۆی ئەمریکا و، هەروەها شکستی سیاسەت و ستراتیژیی ئەمریکا لە عێراق و ئەفغانستان و تەنانەت سووریا، وای كرد كه‌ ته‌نانه‌ت سیاسەتمەدار و ستراتیژیسته‌كانی ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا نایانەوێت جارێكی تر ڕاسته‌وخۆ به‌شداریی سەربازی له‌ جه‌نگێكی تر بکەن کە قازانجی بۆ هێزە نەیارەکانیان بێت.

لە لایەکی تریشەوە، چه‌قی‌ ستراتیژیی سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكا له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، گوازراوەتەوە بۆ باشووری ڕۆژهه‌ڵاتی ئاسیا و ناوچه‌ی نفووزی چین (وه‌كوو هه‌ڕه‌شه‌یه‌كی ڕاسته‌قینه‌تر بۆ سه‌ر داهاتووی پێگه‌ و نفووزی ئه‌مریكا) و، پاراستنی هاوپه‌یمانان له‌ مه‌ترسییه‌كانی كۆریای باكوور و سنوورداركردنی چین و ڕووسیا و ڕێگه‌گرتن لێیان له‌ كۆنترۆڵكردنی ناوچه‌كه‌، بووه‌تە ئه‌وله‌وییه‌تی سه‌ره‌كیی ئه‌مریكا. به‌م مانایه‌ كه‌ "چین" وه‌كوو هه‌ڕه‌شه‌ی سه‌ره‌كیی داهاتوو و، مه‌ترسیدار بۆ سه‌ر ئاسایش، پێگه‌ و هه‌ژموونی سه‌ربازی و ئابووری و، به‌م پێیه‌یش سیاسیی ئه‌مریكا له‌ جیهاندا ده‌ستنیشان كراوه‌.

ئەمەیش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە پێشکەوتنە ئابوورییەکانی چین، بۆ هەژموونی سەربازی و سیاسی تەرجەمە نەکرێت؛ بۆ نموونە، پشکی چین لە ئابووریی جیهانی لە ساڵی ١٩٨٠ (١،٤%) بوو، لە کاتێکدا لە ساڵی ٢٠٢٠ ئەم پشکە گەیشتۆتە(١٨،٥%) لە ئابووریی جیهانی. ئابووریی چین بە بەراورد بە ساڵی ٢٠٠٠ بە ڕێژە و قەبارەی ١٢ بەرامبەر گەورەتر بووە و تاوەکوو ساڵی ٢٠٢٨ پێش ئەمریکا دەکەوێت. ئەمە لە کاتێکدایە پشکی ئەمریکا لە ساڵی ١٩٦٠ نزیکەی (٤٠%) بووە لە ئابووریی جیهانی و، لە ساڵی ٢٠٢٠ پشکی ئەمریکا لە ئابووریی جیهانی بۆ ژێر (٢٥%) دابەزیوە. جێگەی ئاماژەیە کە تەنیا جیاوازیی ئیدارەی بایدن لەگەڵ ئیدارەی ترامپ لە مامەڵەکردنی لەگەڵ چین، بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە ئیدارەی بایدن لە ڕێگەی هاوپەیمانێتی و هاوبەشەکانییه‌وه‌، هەوڵ دەدات ڕووبەڕووی مەترسییەکانی چین لە ناوچە جیاجیاکان ببێتەوە.

بۆیه‌ بۆ خوێندنه‌وه‌ی ڕه‌فتاری ئه‌مریكا له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، ده‌بێت ئه‌وه‌ بزانین كه‌ سیاسه‌ت و ستراتیژیی ئه‌مریكا له‌م ناوچه‌یه‌ گرێدراوی ستراتیژییه‌ باڵاكانی ئه‌مریكایه‌ له‌ جیهان و، چۆنێتیی تێگه‌یشتن و پێناسه‌كردنه‌وه‌ی هه‌ڕه‌شه‌ و مه‌ترسییه‌كان بۆ سه‌ر ئه‌مریكا و گۆڕانكارییه‌كانییه‌تی له‌لایه‌ن سیاسه‌تداڕێژه‌رانی ئه‌مریكی؛ ئه‌مه‌ سه‌ڕه‌رای پرسی تیرۆر، به‌تایبه‌ت له ‌ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست، وه‌كوو گه‌وره‌ترین هه‌ڕه‌شه‌ و مه‌ترسیی پێناسه‌كراوی ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تی بۆ ئه‌مریكا. بۆیه،‌‌ سیاسه‌ته‌كانی به‌م ئاراسته‌یه‌ ده‌ڕوات كه‌ لە ڕێگەی هاوپەیمان و هاوبەشە نێودەوڵەتی و هەرێمایەتی و خۆجێیەکانییەوە (بۆ نموونە هێزە کوردستانییەکان لە عێراق و  سووریا)  لەسەر زەوی، گورزی كوشنده‌ له‌و گرووپ و ڕێكخراوه‌ تیرۆریستییانه‌ بدات؛ بەڵام بەو مەرجەی کە چیتر پێویستی بە لەشکرکێشی و تێوەگلانی ڕاستەوخۆ نەبێت یاخود وەکوو ئەو ستراتیژییەی کە ئەمریکییەکان پەیڕەوی لێ دەکەن و دەڵێن: "چیتر پۆستاڵی سەربازەکانیان لەسەر زەوی نەبێت" (no boots on the ground)، بەڵکوو لە ڕێگەی پڕچەککردن و ڕاهێنان و ئامادەکردن و  هاوکاری و هەماهەنگی و چاودێری و یارمەتیی هەواڵگری و هێرشی ئاسمانی و یارمەتیی دارایی و لۆجستی و...، ئەم ئەرکە جێبەجێ بکەن.

ئه‌مه‌ سەڕەرای‌ ئامانجی ڕێگه‌گرتن له‌ بەرزبوونەوەی نفووزی ده‌وڵه‌تانی ڕووسیا و ئێران له‌ ناوچه‌كه‌. لێره‌وه‌یه‌ كه‌ ئێمە بینەری؛ خاوی، ناڕوونی، ئاڵۆزی و بێهه‌ڵوێستیی ئیداره‌ی ئه‌مریكاین له‌ پرسه‌كانی ناوچه‌كه‌دا. لەم ڕوانگەیەوە، ئه‌مریكا هه‌وڵ ده‌دات له ‌لایه‌ك له‌گه‌ڵ وڵاتانی گرنگی سوننه‌، وه‌كوو سعوودیا، ئیمارات و میسر و ئوردن، په‌یوه‌ندییه‌كی توندوتۆڵتری له‌ ناوچه‌كه‌دا هه‌بێت و، له ‌لایه‌كی تره‌وه‌ ئەو وڵاتانە لە ئیسرائیل نزیک بکاتەوە و هاوبەندی و هاوپەیمانێتییەک لە نێوانیاندا دروست بکات.

 بۆ ئەم مەبەستەیش ئەمریکا ئابڵووقه‌ و گوشار و سزا و چاودێرییه‌كانی سه‌ر ئێران قورستر دەکات بۆ ئەوەی ڕەفتارەکانی هاوسەنگ بکات و بگاتە ڕێککەوتنێکی نوێ لەگەڵی. ئیداره‌ جیاوازەکانی ئه‌مریكا، به‌رده‌وام ئێرانیان به‌ هه‌وڵی پشێوی و ناسه‌قامگیركردنی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و به ‌یارمه‌تیدانی ملیشیا و گرووپه‌ تیرۆریستییه‌كان تۆمه‌تبار كردووه‌ و، ئێرانی به‌ سه‌رچاوه‌ی نائاسایشی و كێشه‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست زانیوه‌؛ به‌م مانایه‌ی كه‌ ئێران له ‌ڕێگه‌ی ئه‌كته‌ره‌ ناده‌وڵه‌تییه‌كانه‌وه هه‌وڵی ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ده‌دات؛ كه‌ ئه‌مه‌یش هه‌ڕه‌شه‌یه‌ بۆ ئه‌مریكا و هاوپه‌یمانانی له‌ ناوچه‌كه‌دا، به‌تایبه‌ت بۆ ئیسڕائیل. بۆیه‌ هه‌موو هه‌وڵی ئه‌مریكا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ بێجگه‌ له‌وه‌ی كه‌ له‌ عێراق و سووریا جه‌نگی دژی تیرۆر (داعش) ده‌كات، له‌ هه‌مان كاتدا ڕێگه‌ نه‌دات كه‌ ئه‌مه‌ دواجار به ‌قازانجی ئێران و ڕووسیا و چین بشکێتەوە.

لەم ڕوانگەیە پرسی پاراستنی هەژموونی ئەمریكا وەكوو ڕەهەندێكی ستراتیژی لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا، هەر بەردەوامە. بۆیە ئەمریكا چ بە تاكلایەنگەرایی (به‌تایبەتی لە سەردەمی ترامپ) و چ لە ڕێگەی چەندلایەنگەرایی (لە سەردەمی بایدن)، هەمان مەبەست و ئامانجی هەیە. لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش، ئەمریكا ناتوانێت ڕێگە بدات هێزی تری وەكوو ڕووسیا و چین زاڵ ببن. بەڵام پێدەچێت ئەمریکا لەم دوایییەدا بە گۆڕینی سیاسەتی خۆی، هەوڵ دەدات ئەو ستراتیژییە جێبەجێ بکات؛ هەر بۆیەیشە لە ئەفعانستان دەکشێتەوە بە ئامانجی ئەوەی ئەکتەرە نەیارەکانی وەکوو ڕووسیا و چین و ئێران و...، تێوە بگلێنێت بۆ ئەوەی جووڵە و تواناکانیان لاواز بکات. بۆ ئەو مەبەستەیش، ئەمریكا هەوڵ دەدات هاوسەنگییەك لە نێوان ئەكتەرە ناوچەیییەكان دروست بكات. پرسی ئاسایشی وزە و دژایەتیی تیرۆریزم و تێكنەچوونی هاوسەنگیی هێز لە قازانجی نەیارانی ئەمریكا، چەقی ئەم ستراتیژییەی ئەمریكان.

ستراتیژیی نوێی ئەمریکا: دروستکردنی هاوسەنگی لە "زۆنی خۆڵەمێشی"

پاش شکستی ئەمریکا لە چۆکپێدادانی ئێران و ڕازیبوونی بە مەرجەکانی ئەمریکا و چوونە ناو ڕێککەوتنێکی نوێ لەگەڵ ئەو وڵاتە، ئەم ستراتیژییە لە سەردەمی دۆناڵد ترامپ کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە. کرۆکی ستراتیژییەکەیش ئەوە بوو کە هاوتەریب لەگەڵ سەپاندنی سزا و ئابڵووقە و گوشارەکان لەسەر ئێران، ئەمریکا هەوڵ دەدات لەو ناوچانەی کە ئێران هەوڵی باڵادەستی و دروستکردنی پشێوی و لێدان لە بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا و هاوپەیمانەکانی  دەدات، هاوسەنگییەکە بگۆڕێت و ئەمەیش لە ڕێگەی پشتیوانی و بەهێزکردنی نەیارەکانی ئێران لە "ناوخۆی وڵاتانی ناوچەکە" و لە هەمان کاتیشدا "لە نێوان وڵاتانی ناوچەکە". 

ئاکام و لێکەوتەی ئەم ستراتیژییەیش بریتی بوو لەوەی کە هەم  وزە و تواناکانی ئێران بۆ بەردەوامی و خۆراگری لە هەمبەر ئابڵووقە و سزاکانی ئەمریکا لە ڕێگەی ئەو وڵات و ناوچانە پووچەڵ دەکاتەوە و، هەمیش هێزی ئێران لە ڕێگەی ئەو ئەکتەرانەوە هاوسەنگ دەکاتەوە و لە کۆتاییشدا ناچاری دەکات کە واز لە دەستێوەردانەکانی بهێنێت و بەرنامە ئەتۆمی و مووشەکییەکەی سنووردار دەکات. ئەمانەیش بە کەمترین تێچوو و بەبێ بەشداریی ڕاستەوخۆی هێزەکانی ئەمریکا یاخود تێوەگلان لە جەنگێکی تر لە ناوچەکەدا لەگەڵ ئێران یاخود هێزە پرۆکسییەکانی دەستەبەر دەکات.

لۆژیکی ئەم ستراتیژییەیش هاتوچۆ لە نێوان جەنگ و ئاشتیدایە یاخود شکاندنی سیاسەتی دووانەی جەنگ و ئاشتییە کە لە ڕووی نەریتییەوە دەوڵەتان پەیڕەویی لێ دەکەن. ململانێ لە زۆنی خۆڵەمێشی ئاشتییانە نییە، بەڵام ناگاتە  ئاستی پێکدادان و جەنگی تەواو و، لەلایەن ئەکتەرەکانەوە بۆ ڕێگەگرتن لە جەنگ کۆنترۆڵ دەکرێت. هەروەها ئەکتەرە دەوڵەتییەکان لە ڕێگەی ئەکتەرەکانی ترەوە و بەتایبەتی ئەکتەرە نا-دەوڵەتییەکان، ئەم ململانێ و جەنگە بۆ گوشارخستە سەر لایەنی ڕکابەر و لێدان لە بەرژەوەندییەکانی بەکار دێنن.

جۆ بایدن سەرۆککۆماری ئەمریکا

 لێرەدا لایەنەکان هەوڵ دەدەن هێڵی سووری یەکتری نەبەزێنن و ڕاستەوخۆ هێرشی سەربازی نەکەنە سەر یەکتری. هەرچەندە زۆنی خۆڵەمێشی تەنیا جوگرافی نییە و بواری تر بۆ نموونە "سایبەری"یش دەگرێتەوە، بەڵام ئێستا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕوو و ڕەهەند و سیما جوگرافییه‌کەی، زاڵتر و تۆختر و کاریگەرترە. هەر بۆیەیشە پێشبینینەکراوی و ناهاوتەریبی و نادڵنیایی، تایبەتمەندیی سەرەکیی ئەم جۆره‌ ململانێیانەیە. لە ئێستایشدا، ئەم ستراتیژییەیش هاوتەریب و تەواوکاری ستراتیژیی نوێی سەربازی و بەرگریی ئەمریکایە لە ئاستی جیهانی بۆ بەرنگاربوونەوەی هەڕەشە و مەترسییە نوێیەکان، بەتایبەتی هێزی ڕووەو هەڵکشاوی چین و گەمارۆدانی چین لە ڕێگەی گواستنەوەی توانا سەربازییەکان بۆ باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا. به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی، ئه‌مریكا له‌ ڕێگەی ئەم ستراتیژییە نوێیەی، چه‌ند بەرژەوەندی و ئامانجێكی ستراتیژی له‌ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەستەبەر و تەنانەت پێناسە دەکاتەوە کە گرنگترینیان بریتین لە:

یەکەم؛

 ئەمریکا لە ڕێگەی گوشار و ئابڵووقەکانییەوە دەیەوێت هەم ڕەفتاری هەرێمایەتیی ئێران ڕاست بكاته‌وه‌ و هەمیش بەم میکانیزمە لە ئاستی ستراتیژیدا ڕێگە له‌ دروستکردنی سیستەمێکی هەرێمایەتی لەلایەن ئێرانەوە لە ناوچەکەدا بگرێت. باشترین سیاسەتیش ئەوەیە کە ئەمریکا جگە لە لاوازکردنی ئێران، هەوڵ دەدات تێچووی دەستێوەردانی ئێران بەرز بکاتەوە و ژینگە هارێمایەتییەکەی بۆ ناسەقامگیر بکات (وەکوو نموونەی ئەفعانستان لە ڕێگەی تاڵیبانەوە)؛ هەروەها پێکدادان لە نێوان بەرژەوەندیی ئێران و ئەکتەرە هەرێمایەتی و سەورووهەرێمایەتییەکاندا دروست بکات. بۆ نموونە لە ئەفغانستان سەڕەرای تاڵیبان وەکوو بزووتنەوەیەکی توندڕەوی سوننە، هیچ کات بەرژەوەندیی ئێران لەگەڵ پاکستان و ڕووسیا و تاجیکستان و ئۆزبەکستان و تەنانەت چین و هیندستان، ناتوانێت هاوبەش و هاوتەریب بێت. نموونەی ئەم سیاسەتەیش لە سووریا لە نێوان ئێران و تورکیا و ڕووسیا وەکوو سێ ئەکتەری سەرەکی، جێبەجێ و تاقی کرایەوە.

دووەم؛

ئەم ستراتیژییە نوێیەی ئەمریکا وا دەکات کە ئالۆزی و چەندڕەهەندیبوون بە ستراتیژیی ئەمریکاوە لە ناوچەکەدا ببینرێت؛ بۆ نموونە لە یەمەن پاڵپشتی لە سعوودیا دەکات لە دژی ئێران و حووسییەکان و، لە عێراق و سووریا لە دژی گرووپە سوننەکانی دژبەری ئێران و شیعەکان دەجەنگێت و لە هەمان کاتیشدا هەوڵ دەدات لایەنگرانی ئێران لاواز بکات بۆ ئەوەی ستراتیژیی ئاسایشیی ئێران لە ناوچەکە جێگیر نەبێت. هەموو ئەمانەیش بۆ ئەوەیە کە هاوسەنگیی هێز بپارێزێت بۆ ئەوەی ئەکتەرێک بەسەر ئەکتەرەکانی تردا لە ناوچەکە زاڵ نەبێت. بۆ نموونە لە بەرامبەر تورکیایش هەر وا دەکات؛ لە لایەک ڕێگەی پێ دەدات کە بێتە ناو هەرێمی کوردستانه‌وه‌ و، لە لایەکی تریشەوە بەشدار بێت لە سووریا بۆ هاوسەنگکردنی ئێران و ڕووسیا و لە هەمان کاتیشدا لە دژی داعش و گرووپە توندڕەوە سوننەکانی سووریا کە لەلایەن تورکیاوە پشتیوانی دەکرێن، پاڵپشتی لە کوردەکانی نزیک لە پەکەکە لە ڕۆژاوای کوردستان دەکات کە تورکیا بە هەڕەشە و مەترسییان دەزانێت. سەرەڕای ئەمانەیش هەم ڕووسیا و هەمیش ئەمریکا ڕێگە بە ئیسڕائیل دەدەن کە هێرش بکاتە سەر بنکە و دامەزراوە مووشەکی و سەربازییەکان و هێزەکانی ئێران و پرۆکسییەکانی لە سووریا.

سێیەم؛

بەشێکی زۆر لەم سیاسەت و ستراتیژییە نوێیەی ئەمریکا لە ناوچەکە، بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە ئەمریکا نەیتوانیوە تەنیا لە ڕێگەی ئابڵووقە و گوشارەکانەوە ئێران لاواز بكات و ڕەفتاری بگۆڕێت، بۆیە هەوڵ دەدات لە ڕێگەی هاوسەنگکرن یاخود هێنانەئارای هاوسەنگیی هەرێمایەتی لە ناوچەکەدا ئەم ستراتیژییە جێبەجێ بکات و بەرژەوەندییەکانی بپارێزێت.

چوارەم؛

لە ناوخۆی عێراقیش ئەمریکا بۆ جێبەجێکردنی ستراتیژییەکەی، هەمان سیاسەت پەیڕەو دەکات؛ لە لایەک دژی داعش دەوەستێتەوە و لە لایەکی تریشەوە ڕێگە بە تورکیا دەدات بێتە ناو عێراق و لە هەمان کاتیشدا دژی هێزە لایەنگرەکانی ئێران پاڵپشتی لە کورد و کازمی و ناڕاستەوخۆ سەدرییەکان دەکات بۆ ئەوەی باڵانس دروست ببێت و، ئەمەیش کاریگەریی لەسەر باڵانسی هێزەکان لە ئاستی هەرێمایەتی و ناوچەییش هەیە.

پێنجەم؛

ئەم ستراتیژییە لەسەر هەموو زۆنە خۆڵەمێشی و هێزە لایەنگر و پرۆکسییەکانی ئێران لە ناوچەکە دا جێبەجێ دەکرێت، وەکوو لوبنان و یەمەن و سووریا و عێراق؛ چونکە ئێران بۆ شکاندنی ئابڵووقە و گوشارەکان و بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشەکان، ڕووبەڕووبوونەوەکان لەگەڵ ئەمریکا و لایەنگرانی بۆ زۆنی خۆڵەمێشی دەگوازێتەوە و لەوێ گوشار بۆ سەر ئەمریکا و بەرژەوەندییەکانی دروست دەکات. لەم ڕێگەیشەوە هەم ئابڵووقە و گوشارەکان دەشکێنێت و هەمیش ئەمریکا ناچار دەکات واز لە سیاسەتی گوشار بهێنێت و دان بە نفووز و دەستڕۆیی لە ناوچەکەدا بهێنێت و لە کۆتاییدا ناوچەکە ڕادەستی ئێران بکات و پاشەکشە بکات؛ هەروەکوو ئەو داوایەی کە ڕێبەری ئێران و بەرپرسانی باڵای ئەو وڵاتە و، هەروەها  هێزەکانی لایەنگرانی ئێران لە عێراق بانگەشەی بۆ دەکەن. ئەمریکایش بۆ پووچەڵکردنەوەی ئەم ستراتیژییەی ئێران، هەوڵ دەدات کە لە زۆنە خۆڵەمێشییەکاندا بە کەمترین تێچوو ڕووبەڕووی ئێران ببێتەوە و زیاترین زیان و گوشار بخاتەسەر کۆماری ئیسلامی.

لووتکەی ئەم سیاسەتەیش لە کوشتنی "قاسم سولەیمانی"، فەرمانده‌ی سوپای قودسی ئێران و هێرش بۆ سەر هێزە شیعییەکانی لایەنگری ئێران و، هەروەها نزیککردنەوەی عێراق لە وڵاتانی عەرەبی وەکوو میسر و ئوردن لە چوارچێوەی پرۆژەی شامی نوێ و یارمەتیدانی عێراق لەلایەن ئەمریکاوە لە ڕێگەی بەردەوامیی پشتیوانیی لۆجستی و ڕاهێنان و یارمەتییە جۆراوجۆرەکان لە بواری وزە و ئاوەدانکردنەوە و ئاوارەکان و بازرگانی و... بۆ بەهێزکردنی حکوومەتەکەی کازمی بەرجەستە بوو.

شەشەم؛

 هەر ئەم ستراتیژییە و کاردانەوەکانی ئەمریکا وای کرد کە، ئێرانیش بۆ بەردەوامبوونی ستراتیژییەکەی و پووچەڵکردنەوەی ستراتیژیی ئەمریکا، تەکتیکی سەربازیی خۆی بگۆڕێت و هێزی بچووک بچووکی بێناسنامەی میلیشیاییی چەکدار لە عێراق دروست بکات و هێرش بکاتە سەر هەرێمی کوردستان و بنکە ئەمریکییەکان لە هەولێر. جێگەی سەرنج و وەبیرهێنانەوەیە کە بەکارهێنانی فڕۆکه‌ی بێفڕۆکەوان لە هێرشەکانی میلیشیاکانی لایەنگری ئێران، یەکێکه‌ لە تایبەتمەندی و ئامرازەکانی جەنگ و ململانێ لە ناوچەی خۆڵەمێشیدا؛ چونکە ئێران دەخوازێت کە هەولێرێش یەکێک لەو زۆنە خۆڵەمێشییانە بێت لە ململانێکانی لەگەڵ ئەمریکا لە ناوچەکەدا. سەرەڕای ئەمانەیش، ئێران خۆی بۆ ئەوە ئامادە دەکات کە ئەگەر کێشەیەک لە ناوچەی کەنداو ڕوو بدات، ئەوە تووشی داڕمانی یەکجاره‌كیی ئابووری نەبێتەوە؛ ئەمەیش جگە لە هەناردەکردنی نەوتی ئێران لە ڕێگەی گەرووی هۆرمزەوە، زیاتر لە ٨٠% لە هاوردەکردنی کاڵا و بازرگانیی ئێرانیش لە ڕێگەی کەنداو بە گەرووی هۆرمزدا تێ دەپەڕێت. بۆیە ئێران بە خوێندنەوەی ئەم ستراتیژییەی ئەمریکا، پرۆژه‌ی دروستکردنی هێڵی بۆڕیی گواستنەوەی نەوتی لە ناوچەی "گۆرە بۆ جاسک" لە کەنارەکانی مەکران لەسەر دەریای عومان بە درێژاییی هەزار (١٠٠٠) کیلۆمەتر بە تێچووی ملیارێك و پێنج سەد ملیۆن (١،٥٠٠.٠٠٠،٠٠٠) یۆرۆ دروست کردوە کە لە ئێستادا ڕۆژانە توانای گواستنەوەی ٣٠٠ هەزار بەرمیل نەوتی هەیە و تاوەکوو ١،٠٠٠،٠٠٠ (یەک ملیۆن) بەرمیلی ڕۆژانە بەرز دەبێتەوە. ئەمەیش چونکە تێچووی بەرهەمهێنانی نەوتی ئێران نزیکەی پێنج دۆلاری ئەمریکی بەرز دەکاتەوە، لە ڕووی ئابوورییەوە پاساوێکی ئەوتۆی نییە و تەنیا لە ڕووی سیاسی و ئاسایسی و سەربازییەوە خوێندنەوەی بۆ دەکرێت. چونکە ئەمە لە کاتێکدایە کە تەنیا وڵاتێک کە لە زاری سەرۆککۆمار و فەرماندەی سوپای ئەو وڵاتەوە هەڕەشەی داخستنی گەرووی هۆرمزی کردووە، تەنیا ئێران بووە نەک وڵاتانی تری ناوچەکە. بۆیە ئەمەیش هەر سیاسەتێکە بۆ پووچەڵکردنەوەی ستراتیژیی ئەمریکا لە زۆنی خۆڵەمێشی، چونکە عێراق (چ بۆ تورکیا و چ لە ڕێگەی ئوردن و پرۆژەی شامی نوێ) و، هەروەها ئیمارات و سعوودیا، هێڵی جێگرەوە و بەدیلی گواستنەوەی نەوتیان هەیە یاخود پەرەیان پێ داوە کە ڕووبەڕووی ململانێ و هەڕەشەکانی ئێران لە زۆنی خوڵەمێشی ببنەوە.

هەفتەم؛

لە ئێستایشدا، بە فۆرمێکی تر ئه‌مه‌ بۆ جێبەجێکردنی ئەم ستراتیژییەتە لە هەمبەر ڕووسیا و چین لە ئەفغانستان بە کشانەوەی هێزەکان ئەمریکا و ناتۆ پەیڕەو کراوە، بەڵام لە عێراق و سووریا تاوەکوو ئەو کاتەی کە ململانێکان لەگەڵ ئێران پێ دەنێتە قۆناغی نوێیەوە و هاوسەنگییەکی ناوخۆیی لە ڕێگەی هێزە خۆجێیەکان و هەرێمایەتییە نەیارەکانی ئێران دروست دەکات، ئەمریکا بەردەوام دەبێت. بەم واتایە لە عێراق و سووریایش هەوڵی داوە لە ئاستی ناوخۆیی و دەرەکی لە ڕێگەی پێکدادانی بەرژەوەندییەکانەوە ئەمە بکات. باشترین نموونەیش هەوڵدانه‌ بۆ چارەسەرکردنی جەنگی یەمەن و سەرهەڵدانی ناڕەزایەتییەکانی عێراق لە ئۆکتۆبەری ٢٠١٩ و نۆڤه‌مبەری ٢٠١٩ لە لوبنان لە دژی ئێران و لایەنگرانی و، هەروەها هاوپەیمانێتیی ئیسڕائیل و وڵاتانی عەرەبی.

هەشتەم؛

ئەزموونی ڕابردووی ململانێی ئەمریکا و ئێران نیشانی داوە کە تواناکانی ئێران سنووردارە و ناتوانێت هاوکات گوشار و هێرشەکانی لە چەند زۆنی خۆڵەمێشی چڕ بکاتەوە و هەر بۆیە ئەمریکا هەوڵ دەدات بە کردنەوەی بەرە و زۆنی خۆڵەمێشیی نوێ لە ئەفغانستان، ژمارە و گوڕەپانی ئەو زۆنە خۆڵەمێشییانە بەرفراوان بکات بۆ ئەوەی تواناکانی ئێران لاواز و لەرزۆک بکا. و لەم ڕێگەیەوە باڵانسی نوێ لە زیانی ئێران و قازانجی لایەنگرانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا دروست ببێت و هەر لەم ڕێگەیشەوە ڕووسیا و چین کە لە ڕێگەی کارتی ئێرانەوە گەمە دەکەن ڕۆڵ و نفووزیان هاوسەنگ بکاتەوە.

کۆبەند

هەرچەندە ئەمریکا ئەولەوییەتە ئاسایشییەکانی گۆڕاوە، بەڵام ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەکوو کۆمەڵەیەکی ئاسایشی بە گرنگترین لق لە سیستەمی نێودەوڵەتی دادەنرێت کە ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوای جیهان پێکەوە دەبەستێتەوە. پرسی ئابووری و تیرۆر و بەتایبەتی ئاسایشی وزەی جیهانی و، ململانێ جۆسیاسییەکانی نێوان چین و ڕووسیا لەگەڵ ئەمریکا لەم ناوچەیە هەر بەردەوام دەبێت. ئەمە لە کاتێکدایە کە جگە لە ئێران و سووریا لە پاڵ چەند ئەکتەرێکی بچووک و نادەوڵەتی، زۆربەی ئەکتەرەکانی ناوچەکە بە لایەنگر و هاوپەیمانی ئەمریکا دادەنرێن؛ ئەمەیش لە پاڵ گرنگیی بوونی سێ ڕێڕەو و کەناڵی نێودەوڵه‌تی بۆ بازرگانیی جیهانی (گەرووی هۆرمز و گەرووی بابلمه‌نده‌ب و نۆکەندی سویس)گرنگیی ئەم ناوچەیە بۆ ئەمریکا زیاتر دەکات.

ڕاستییەکەی ئەوەیە کە عێراق هەم بۆ ئێران و هەمیش لە ستراتیژیی نوێی ئەمریکادا زۆنێکی خۆڵەمێشییە؛ بۆ ئەمریکا بە مەبەستی جڵه‌وکردنی ئێران و بۆ ئێرانیش بەڕێوه‌بردنی ململانێکانی لەگەڵ ئەمریکا و دوورخستنەوەی مەترسییەکان لە ڕێگەی بەرزکردنەوەی ئاست و توانای مانۆڕ لە ناوچەکەدا.

ئەم گریمانەیە دەمانگەیه‌نێتە سەرەداوێک کە داهاتووی عێراق لە ململانێکانی ئەمریکا و ئێراندا چی دەبێت. ئەگەر ئەو بارگرژییانە هەر بەردەوام بێت، ئەوە عێراق گۆڕەپان و زۆنە خۆڵەمێشییەکەیە و ئەگەریش بگەنە جۆرێک لە ڕێککەوتن، ئەوە ئەمریکا بۆ هاوسەنگیی هێزی هەرێمایەتی و، هەروەها لە ڕێگەی دروستکردنی هاوسەنگییەکی ناوخۆیی لە نێوان کورد و سوننە و شیعە، هەروەها لەناو خودی شیعەکانیش لە ڕێگەی دروستکردنی لانی کەم دوو بەرەوە، عێراق بۆ ئێران جێ دێڵێت.

کەواته‌، بەپێی ستراتیژیی نوێی ئەمریکا و ئەزموونی ئەفغانستان لە فۆرمێکی جیاوازدا پێمان دەڵێت، مانەوە و کشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا لە عێراق و تەنانەت سووریایش پەیوەندیی بە دروستکردنی هاوسەنگیی نوێ و، هەروەها ململانێکانی لەگەڵ ئێران هەیە بە دوو سیناریۆ:

سیناریۆی یەکەم؛ ئەگەر بارگرژییەکان بەردەوام بێت و بگاتە ئاستی پێکدادان، بەهۆی ئەوەی کە ئەمریکا ئامادە نییە لە جه‌نگێکی تر تێوە بگلێت و ئەمریکا ئەوە بە پلانی ڕووسیا و چین دەزانێت بە بریکارێتیی ئێران و بۆ دوورکەوتنەوە لە باڵادەستیی ئەمریکا لە ناوچە خۆڵەمێشییەکانی نێوانیان، ئەو کاتە ئەمریکا هەوڵ دەدات لە ڕێگەی دروستکردنی قەیرانی نوێ لە عێراق، ئێران سنووردار بکات و گوشاری بخاتە سەر تا ئەو کاتەی ئێران ڕازی دەبێت بە بەشێک لە مەرجەکانی ئەمریکا کە گرنگترینیان پرسی ئەتۆمی و مووشەکی و دروستبوونی ئەو هاوسەنگییە ناوچەیییەیە کە ئەمریکا خوازیارییەتی. لەم حاڵەتەیشدا ئەمریکا لە چوارچێوەی ڕاوێژکار و لەگەڵ هاویمانەکانی و لەسەر بنەما و لە چوارچێوەی ڕێککەوتنی ستراتیژی و جەنگی دژی داعشدا، ڕەوایەتی و پاساو بۆ بەردەوامی و مانەوەی خۆی دەدۆزێتەوە.

سیناریۆی دووەم؛ ئەگەر ئێران بە هاوسەنگیی نوێ ڕازی بێت و بگاتە ڕێککەوتن لەگەڵ ئەمریکا، ئەوە ئەمریکا بەو هاوسەنگییە ناوخۆیییەی عێراق و هاوسەنگیی هەرێمایەتی، عێراق بەجێ دێڵێت و ڕادەستی ئێرانی دەکات؛ لەبیریشمان نەچێت کە کشانەوە لە عێراق بە واتای کشانەوە لە سووریایش دێت. خاڵی گرنگ ئەوەیە کە لێرەدا ئێران بەهۆی کێشە ناوخۆیییەکانی عێراق جارێکی تر هاوسەنگ دەکرێتەوە.

 ئەمە وەکوو دوایەمین سیناریۆ بۆ ئێستا جارێ ئەگەرێکی لاوازە، چونکە ئەگەر ئەمریکا لە عێراقیش بکشێتەوە ئەوە بنکە و ئامادەبوونی ستراتیژیی سەربازیی خۆی لە ناوچەکە دەپارێزێت، چونکە ناوچەکە بۆ چین بەجێ ناهێڵێت و لە هەمان کاتیشدا تەنیا لە ساڵی ٢٠٢٠ قەبارەی ئاڵوگۆڕی بازرگانیی ئەمریکا و وڵاتانی ناوچەکە زیاتر لە ١١٣ ملیار دۆلار بووە و تەنیا ئەمریکا لە ناوچەکەدا لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٠ بۆ ٢٠١٩ بە قەبارەی ٧٥ ملیار دۆلار وەبەرهێنانی ڕاستەوخۆی کردووە و وڵاتانی دەوڵەمەندی کەنداویش بە قەبارەی سەدان ملیار دۆلار لە ئەمریکادا وەبەرهێنانیان هەیە. ئەمە لە کاتێکدایە کە چین لە نێوان ساڵانی ٢٠٠٥ بۆ ٢٠٢٠ بە قەبارەی ١٩٧ ملیار دۆلار لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووی ئەفریقا وەبەرهێنانی کردووە و بە بەروارد بە ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٢٠ و سەڕەڕای بڵاوبوونەوەی کۆرۆنا، قەبارەی ئاڵۆگۆڕی بازرگانی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە زیاتر لە ١٥١ ملیار دۆلار بووە. بۆیە ئەمریکا ڕێگە نادات کە چین و تەنانەت ڕووسیا بەسەر ناوچەکەدا باڵادەست بێت و، لە هەمان کاتیشدا نایەوێت لە قەیرانەکانی ناوچەکە لە زۆنە خۆڵەمێشییەکان تێوە بگلێت و، هەر بۆیەیش هەوڵ دەدات هاوکێشەکە پێچەوانە بکاتەوە و ئێران و چین و ڕووسیا بۆ دروستبوونی هاوسەنگیی نوێ لەو زۆنانەدا تێوە بگلێنێت. بۆیە لە درێژمەودادا پێدەچێت کە هەموو ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە پێناو جێگیرکردنی سیسته‌مێکی نوێی نێودەوڵەتی، ببێتە زۆنێکی خۆڵەمێشی.