د. سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

داڕشتنەوەى ستراتیژییەتى وڵات

دواى دانوستانێکی دژوار و زەحمەت لەسەر ئاستى ناوخۆ و یەکێتیى ئەوروپا، بریتانیا بۆ دەرچوونى بریتانیا (British Exit) لەو یەکێتییە، کە بۆ ساڵانێکی زۆر بوو ئەندام و دامەزرێنەرى بوو، دواجار لە ڕێکەوتى 31/1/2021 هاتە دەرەوە؛ ئەویش دواى ئەنجامدانى ڕاپرسییەک بۆ ئەو مەبەستە کە لە ڕۆژى 23/6/2016 ئه‌نجام درا و، 30 ملیۆن هاووڵاتیی بریتانی بەشدارییان تێدا کرد. ئەوانەى کە لەگەڵ دەرچوونى بریتانیا بوون لە یەکێتیى ئەوروپا، بردیانەوە و لە 52% بە "بەڵێ" بۆ دەرچوون دەنگەکانیان مسۆگەر کرد کە 17.4 ملیۆن کەس بوون و بەرەى "نەخێر"یش 48% بوو. حکوومەتى بریتانیا پێش دەرچوونى لەو یەکێتییە، بیری لەوە دەکردەوە: وازهێنان لە گەورەترین بازاڕى جیهانی کە یەکێتیى ئەوروپایە، ئەلتەرناتیڤی دەبێ چی بێ؟

حکوومەتى بریتانیا هەر لە ساڵی 2012 و دواى کشانەوەى هێزەکانى ئەمریکا لە عێراق، بڕیارى چاوخشاندنەوەى لە ستراتیژییەتى خۆی دا لەسەر هەردوو ئاستى جیهان و کیشوەرى ئەوروپا. ئەوە بوو بۆ چەند ساڵانی دوورودرێژ کە ئەمریکا چووبێتە هەر جەنگێکەوە، بریتانیایشی لەگەڵدا بووە، بەڵام بۆ یەکەم جار لە سیاسەتى دەرەوەى ئەو وڵاتە بریتانیا بڕیارى بەشدارینەکردنى لە دۆسیەى سووریا دا؛ لەسەر ئاستى ئەوروپایش بڕیارى دەرچوون لەو یەکێتییە. بەپێی بابەتێکی بەرنامە بۆ داڕێژراو کە لەلایەن بڵاوکراوەیەکی وەرزی ( International Affairs )ى پەیمانگه‌ى شانشینى بریتانی بۆ لێکۆڵینەوەى نێودەوڵەتی (Chatham House) و، لە ساڵی 2012 دەرکراوە، باس لەوە دەکات کە پێویستە ستراتیژییەتى ئاسایشی نیشتمانیی بریتانیا ( BNSS ) لەسەر هەردوو ئاستى ناوخۆ و دەرەوە پێداچوونەوەى بۆ بکرێ، ئەویش بە جەختکردنەوە لەسەر سێ ڕەهەندی سەرەکی: پاراستنى ئاسایشی وڵات لە ناوخۆ و هۆکارەکانیشی لە دەرەوەى وڵات، پتەوکردنى بازرگانیى نێودەوڵەتی، بڵاوکردنەوەى بەها و قەڵەمڕەوى بریتانیا. ئەو سێ ڕەهەندەیش لە نێوه‌ندى: داڕشتنەوەى سەرلەنوێ بۆ بڵاوکردنەوەى هێز لە کەنداو، پتەوکردنى پەیوەندییە بازرگانییەکان و دواتریش پرۆسەى بەها بریتانییەکان و دیموکراتییەت.

بریتانیا مەبەستیەتی لە هەر پرۆسەیەکی دەرچوونى ئەمریکا لە عێراق و کەنداو، سوودمەند ببێت؛ هەر بۆیە تەواوى هەوڵەکانى خۆى بۆ ئەو مەبەستە خستۆتە گەڕ؛ ئەوەى ئێستایش زادەى 10 ساڵ لەمەوبەرى بریتانیایە کە خۆى بۆ وادەیەکی وەک ئەمڕۆ ئامادە کردووە. ئەو کارەیش بۆ بریتانیا زۆر ئەستەم نییە، چونکە خودی ئەو وڵاتە پەیوەندییەکانى لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە و کەنداو مێژوویەکی دوورودرێژى کۆڵۆنیالیزمى و دواى سەربەخۆبوونیشی هەیە؛ مەبەستیش ئەوەیە کە نامۆ نییە و زەمینەیه‌كی سیاسیی مێژوویی بۆ ئەو بابەتە هەیە و دەوڵەتانی ناوچەکەیش گرفتیان لەگەڵ کەمترە وەک لە ئەمریکا. هەر بۆیە چوارچێوەى نوێی تورکیا بۆ نیمچەدوورگەى عەرەبی، تورکیایشی لەگەڵدایە؛ بەوەى لە تورکیاوە دەست پێ دەکات و بە دوا خاڵی عومان سفر دەبێتەوە و دەبێتە خاڵێکى ترى وەرچەرخان بۆ گەمارۆدانی نفووزى چین و ڕووسیا و ئێران لە ناوچەکە و، دایان دەبڕێ و بە یەکەیەکی تەواوکار ستراتیژییەتى ئەو وڵاتانە ناهێڵێتەوە. ئەو هێڵە ستراتیژییە نوێیە بەم شێوەیەیە: تورکیا، هەرێمى کوردستان، عێراقی سەردەمی کازمى، بەحرێن، قەتەر، سعوودیا، عومان، ئوردن، ئیسڕائیل. بەمەیش دەتوانێ لە تەواوی ناوچە ستراتیژییە کاریگەرەکە ڕۆڵی تایبەت ببینێ؛ گومانیش لەوەدا نییە کە میسریش ڕۆڵی کاریگەر و ئەرێنیی هەیە لەو نێوەدا. بریتانیایش لەلایەن خۆیەوە، بەبێ هەماهەنگى لەگەڵ ئەمریکا و ناتۆ و وڵاتانی ئەوروپی و تورکیا و دەوڵەتانى کەنداو هیچ هەنگاوێک ناهاوێژێ. لەو نێوەندەیشدا هەرێمی کوردستان بەو پێگە جیۆستراتیژییەى کە لەو ناوچەیەدا هەیەتى و خاوەنى ئەزموونێکی ئەرێنییە و، بەبێ هەرێمی کوردستان ئەو پشتێنە لە تورکیاوە بەرەو وڵاتانى کەنداو هیچ بەهایەک بەدەستەوە نادات.

 ئێستا زیاتر لە جاران بریتانیا گرنگى بە وڵاتى عێراق دەدات؛ لە لایەک لە ڕووى سەربازی و مەشقکردن بە هێزەکانى عێراقی بەردەوامە و کاراکتەرێکی هاوپەیمانیی سەرەکیی نێودەوڵەتی و ناتۆیە لە عێراق و بەردەوامە؛ لە لایەکی تریشەوە بەردەوام هەوڵی زێترکردنى وەبەرهێنان دەدات لە عێراقدا. دواهەمین ڕێکكەوتننامە، لە نێوان کۆمپانیاى نەوتى بریتانیا ( BP ) و عێراقدا بوو لە ئابی 2021 بۆ پەرەدانى بە ڕێژەى وەبەرهێنانى نەوت لە نزیکەى 131 بیرى نەوت؛ لەوانەیش ڕۆمێلە کە ڕۆژانە 1.5 ملیۆن بەرمیل بەرهەم دێنێ، بۆ ئەوەى تا ساڵى 2027 ڕێژەى بەرهەمهێنانى نەوت لە عێراق ڕۆژانە بگاتە نزیکەى 8 ملیۆن بەرمیل. گەرچی ئەو هەوڵە بە پەرەسەندنى وەبەرهێنانى بریتانیا لە عێراق ئەژمار دەکرێ، بەڵام هەوڵێکی ستراتیژییشە بۆ گەمارۆدانى نفووزى ئێران و چین و ڕووسیا لە عێراق. هەر بۆیە بەپێی ڕاى پسپۆرانی بوارى ستراتیژیی نێودەوڵەتی لەو بارەیەوە، وێکچوونى زۆرى لەگەڵ ئەمریکا هەیە.

ستراتیژییەتى نوێی بریتانیا

دواى هەوڵێکی زۆر، بە بەشداریى تەواوى وەزارەتەکان و ناوەندەکانى بڕیار و بیرمەندانى بوارە جۆراوجۆرەکان و ڕێکخراوە تایبەتمەندەکان، بۆ خۆئامادەکردن بۆ قۆناغى دواى دەرچوون لە یەکێتیى ئەوروپا سەبارەت بە دەستنیشانکردنى دیدگه‌ى شانشینی یەکگرتوو بۆ بریتانیاى جیهانى، دواجار حکوومەتى بۆریس جۆنسن  لە 16/5/2021 ستراتیژییەتى حکوومەتى بریتانیاى خستە بەردەم پەرلەمانى وڵاتەکەى بە ناونیشانی: "بریتانیاى جیهانى لە سەردەمى ڕکابەریدا: پێداچوونەوەیەکی تەواوکار بۆ ئاسایش و بەرگرى و گەشەپێدان و سیاسەتى دەرەوە".

 ( Global Britain in a competitive age The Integrated Review of Security, Defence, Development and Foreign Policy….Presented to Parliament by the Prime Minister by Command of Her Majesty March 2021 )

ئه‌م ستراتیژییه‌ته‌ لە 5 بەش و لە دووتوێی 114 لاپەڕەدا بوو. بۆ زیاتر گرنگیپێدانیشی، ئەوە بوو لەلایەن خودی سەرۆکوەزیرانەوە پوختەى ستراتیژییەتە نوێیەکە بۆ ئەندامانى ئەنجومەنى گشتى کە ئەنجومەنى سەرەکیی پەرلەمانى بریتانیایە باس کرا، کە لە گرنگترین ڕەهەندەکانى:

• پێویستە کرانەوەیەکی گشتى ئەنجام بدرێ، ئەویش بە ڕۆڵگێڕانی کاریگەر لە سیسته‌مى جیهانی و بەوەى کە پەرەسەندنى لێ بکەوێتەوە.
• دیاریکردنى پابەندییەکانى وەک هێزێکی چاکەخوازى جیهانی، ئەویش لە نێوه‌ندى پێشکەشکردنى کۆمەکى و هاوکاریکردنى کۆمەڵگەکان و دانانى میکانیزمێک دژ بە پێشێلکارانی مافی مرۆڤ.
• پتەوکردنى پەیوەندییەکان لەگەڵ هاوپەیمانان و دۆستان و کردنەوەى چەندان کۆمپانیا لە تەواوى جیهان و کردنەوەى چەندان کۆمپانیاى نوێ کە بەرژەوەندییەکانى وڵات زێتر دەکەن.
• ڕۆڵگێرانى پێشەنگانە لە چارەسەرکردنى کێشەکان و دانانى سنوورێک بۆ هەژارى، شان بە شانی ئاسایش و گەشەپێدان و دیپلۆماسییەت، ئەویش بۆ ئەوەى باشتر بەرەنگارى ئاستەنگەکان لەسەر ئاستى جیهان ببنەوە.
• شانشینی یەکگرتوو دەبێتە هێزێکی کاریگەر لەسەر ئاستى نێودەوڵەتی، به‌تایبەت لە بوارى پەیڕەوکردنى هێزى نەرم؛ بێجگە لەوەى کە بریتانیا پشتیوانێکی نێودەوڵەتیى بەهێزى بازرگانیى ئازاد دەبێ، بەوەى کە خۆى وڵاتێکی بازرگانیى دەریایییە.
• بۆ بەرەنگاربوونەوەى ئاستەنگەکان، چارەسەرکردنى گرفتەکان دەبێ بە بەشداریى هەموو لایەنەکان بێت، بۆ نموونە وەک کەشوهەوا.
• هاوکاریکردنى ئەو دەوڵەتانەى کە ئاڕاستەى هاوشێوەیان هەیە لە پاراستن و پابەندبوون بە ماف و ئازادییەکان، لە ڕوانگەى پێوەرە نێودەوڵەتییەکانەوە.
• شانشینی یەکگرتوو تەواوى توانا ناوکی و سەربازییەکانى خۆى لەسەر ئاستى ناوخۆ و دەرەوە- سەرەڕاى تواناکانى لە بۆشاییی ئاسماندا- بەگەڕ دەخات، ئەویش بۆ ئەوەى ببێتە دەوڵەتێکی پێشەنگ وەک هێزێکی ئه‌لیکترۆنیی دیموکراسی لەسەر ئاستى نێودەوڵەتی.

بۆ گەیشتن بەو ستراتیژییەتەیش، بریتانیا لە نێوه‌ندى چەند میکانیزمێکەوە هەوڵ دەدا ئامانجەکانى بپێکێ: هێشتنەوەى وڵات وەک دەوڵەتێکی پێشەنگى خاوەن ستراتیژیى نێودەوڵەتی، دروستکردنى کەشوهەوایەکی گونجاوى ئەرێنی لەسەر ئاستى ناوخۆ و دەرەوە تا بە زووترین کات پێشدەستى و ئاستەنگ و گریمانەکان و... بزانن، پتەوکردنى بوارى ئاسایش و بەرگرى، داڕشتنەوەى سیسته‌مى نێودەوڵەتی.

کەواتە ستراتیژییەتى بریتانیا دەرهەق بە ژینگەی نێودەوڵەتی و ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دوو بنەماى سەرەکیی هەیە: بەردەوامبوون و گۆڕانکارى. یەکێک لەو ڕەهەندانە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستە کە مەبەستیەتى ستراتیژییەتى خۆى سەرلەنوێ داڕێژێتەوە، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێ کە هه‌ماهه‌نگیى نەبێت لەگەڵ یەکێتیى ئەوروپا و ئەمریکا و تورکیا و وڵاتانى کەنداو و چەندان دەوڵەتی ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست. سیاسەتەکانى بریتانیا لە نیمچەدوورگەى عەرەبی و ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست درێژکراوەى ستراتیژییەتەکانى ئەمریکان، به‌تایبەت دەرهەق بە وڵاتانى ئێران و چین و ڕووسیا؛ بەڵام گەڕانەوەى بریتانیا بەپێی ئەو ستراتیژییەتە بە جۆرێکی تایبەت دەبێ، کە جیاوازە لەوەى کە هەبووە وەک شەریکێک لەگەڵ ئەمریکا. بەڵام تەنیا پشت بە هێزى زبر نابەستێ و هاوکار و هاوپەیمانەکانیشی پشتگوێ ناخات؛ هەروەک چۆن ئەو ڕەخنەیه‌ لەسەر ئەمریکا هەبوو.

بریتانیا لە ڕووی بازرگانییەوە هەر لە ساڵی 2011وە تا ئێستا ساڵانە بە بڕی زیاتر لە 30 ملیار یۆرۆ بووە، لە بەرامبەریشدا وەبەرهێنانێکی زۆری وڵاتانى کەنداو لە بریتانیا هەیە، به‌تایبەت وڵاتى سعوودیا کە ڕێژەى 60% لە کۆى وەبەرهێنانى کەنداو لە بریتانیا پێک دێنێ؛ ئەمە بێجگە لەوەى کە بریتانیا پشتى تەواوى بۆ دابینکردنى گازی سروشتى بە وڵاتانى کەنداو، به‌تایبەت قەتەر بەستووە. سەبارەت بە دۆسیەى ئێرانیش، بریتانیا هەماهەنگە لەگەڵ وڵاتانى کەنداو بۆ دانان و بەرگرتن لە قەڵەمڕەوییەکانى ئێران بۆ ناوچەکە؛ دیارترینیان ڕێككه‌وتننامەکەیەتى لەگەڵ وڵاتى قەتەر و بەحرێن، به‌تایبەتتریش هی ئەو وڵاتانە لەگەڵ ئیسڕائیل. دۆسیەى تیرۆریش لەو نێوەندەدا بەهاى خۆى لەدەست نەداوە؛ بەو ڕاددەیەى کە بریتانیا ئاسایشی کەنداو بە کاریگەریى ڕاستەوخۆ بۆ سەر بریتانیا دەزانێ و، هەرچیی پێی بکرێ دەیکا لە پێناو سەقامگیریی ناوچە و وڵاتانى کەنداو.

هەرێمی کوردستان لە ستراتیژییەتى نوێی بریتانیاى جیهانیدا

گەرچى گەلی کوردستان بە بریتانیا و سیاسەتەکانى نامۆ نییە، بەڵام وێنایەکی گەشی مێژووییشی نییە؛ ئەوەیش سەردەمى کۆلۆنیالیزم بوو و، بەردەوام بریتانیا لە هەوڵی شکستپێهێنانى بزاڤەکانیدا بووە. بەڵام جارێکی تر پەیوەندییە سیاسییەکان هەر لە سەرەتاى ڕاپەڕینى گەلی کوردستان لە ساڵی 1991ه‌وە جارێکى تر دەست پێ دەکاتەوە، بەڵام ئەم جارەیان بۆ پتەوکردنى پێگەى کورد. بریتانیا یەکێک بوو لەو دەوڵەتە سەرەکییانەى کە ڕۆڵی هه‌بوو له‌ بەدیهێنانى نەواى ئارامی بۆ گەلی کوردستان، دواى کۆڕەوەکەى ساڵی 1991. ئەوەیش لە نێوه‌ندى گۆڕینی هەڵوێستێکى سیاسی بۆ بەرجەستەکردنى نەک لە بڕیارێکی نیشتمانیى بریتانیا، بەڵکوو بە هاوکارى لەگەڵ فەڕەنسا و ئەمریکا ئەو هەڵوێستە سیاسییە مرۆیییە دۆستانەیەى، کرد بە بڕیارێکی نێودەوڵەتى و ئەنجومەنى ئاسایش بڕیارى 688ی لەو بارەیەوە دەرکرد؛ که‌ لە نێوه‌ندییه‌وە پاراستنى هەرێمی کوردستانى ئەوکات لە نێوان ساڵانی 1991 – 2003 بوو بە ئەرکێکی کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى.

لە دواى ڕووخانى حکوومەتى بەعس لە عێراق، هاتنەوەى بریتانیا بۆ عێراق نامۆ نەبوو. گەرچی خۆى یەکێک بوو لەو هێزە سەرەکییانەى کە بەشداریى لە ڕووخانى سەددام کرد، هەر ئاوایش سەرلەنوێ لە هەوڵی بونیادنانەوەى پەیوەندی بوو لەگەڵ حکوومەتى هەرێم. لە ڕووى بازرگانییشەوە هەر لە دواى ڕووخانى سەددام و به‌تایبەت لە ساڵى 2005ه‌وە کۆمپانیا بریتانییەکان گەڕانەوە عێراق؛ هەندێکیان وەک وەبه‌رەهێنان، هەندێکی تریشیان وەک کۆمپانیاکانى بوارى دابینكردنی ئاسایش، کە ئەوکات لە نێوان ساڵانى 2005 – 2010 زیاتر لە 60 کۆمپانیاى ئاسایش لە عێراق هەبوون و ژمارەیەکی بەرچاویشیان بریتانی بوون و لەو ماوەیەدا زیاتر لە 7 ملیار دۆلاریان بۆ خەرج کراوە؛ ئەمە بێجگە لەوەى کە زیاتر لە 55 کۆمپانیاى بریتانی تەنیا لە نێوان ساڵانى 2006 -2007، زیاتر لە 3 ملیار دۆلار لە بوارى خزمەتگوزارى قازانجیان کردووە.

بۆ ئەو مەبەستە، بۆ ئەوەى زیاتر پێگەى هەرێمی کوردستان بەبایەخەوە دیار بێ، جەخت لەسەر چەند ڕەهەندێک دەکەینەوە، ئەوانیش:

• پێگەى جیۆستراتیژیى هەرێمی کوردستان

لە ڕوانگەى ئەو ستراتیژییەتە نوێیەى بریتانیا لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، هەرێمی کوردستان کۆڵەکەیەکی سەرەکیی نادەوڵەتییە بۆ ستراتیژییەتەکەى، کە بەبێ هەرێم ستراتیژییەتێکی تەواوکارى لە ڕووی جیۆسیاسییەوە بۆ دروست نابێ و ناتوانێ بەبێ ئەو ئامانجەکانى لەسەر ئاستى ناوچەیی و نێودەوڵەتی تا ڕاددەیەکی زۆر بەدەست بێنێ. لە ستراتیژییەتەکەدا هاتووە کە بریتانیا دەیەوێ تەواوى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، یەکه‌یه‌كى ستراتیژیی تەواوکار بێت، کە لە تورکیاوە دەست پێ دەکات، تا کۆتا خاڵی سفربوونەوە لەسەر زەریاى هیندی کە عومانە. ئەمەیش دەبێتە هێڵێکی جیاکەرەوە و دابڕین بۆ قەڵەمڕەوییەکانى ئێران و ڕووسیا و چین. عێراقی ئێستایش ئەجێنداى دوورخستنەوە، یان کەمکردنەوەى قەڵەمڕەوى ئێرانی لە بەرنامە و هەوڵدایە، بەڵام هێندەى هەرێمی کوردستان جێی متمانە نییە. کەواتە ڕایەڵەى ئەو هێڵە ستراتیژییە بەبێ هەرێمی کوردستان نابێ و ناکرێ و، هەر زوو بە زوو ئیختراق دەکرێ.

• بەڕێوەبردنى کارەکان لە هەرێمەوە

ئەمە بونیادنانەوەى هەمان سیاسەتى ئەمریکا و فەڕەنسایە لە عێراق؛ بۆ بەڕێوەبردنى ستراتیژییەت و بەرژەوەندییەکانیان لەم وڵاتە، پەنایان بۆ هەرێمی کوردستان بردووە، کە هەم جێی متمانەیە و هه‌م سەقامگیریشە.

• سەقامگیریی ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست

بریتانیایش هەمان قەناعەتى فەڕەنساى بۆ دروست بووە، کە ناکرێ باس لە بونیادنانەوە و سەقامگیریی ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بکرێ، بەدەر لە چارەسەرى کێشەى کورد، ئەگەر لە چوارچێوەى وڵاتەکانیشیاندا بێت لە فۆرمی فیدراڵییەت؛ هەروەک ئەوەى کە لە عێراق هەیە، ئەگەر پاشگەزبوونەوەى حکوومەتى فیدراڵی عێراق نەبووایە لەو بارەیەوە، عێراق دەبووە پێشەنگ لە ناوچەکەدا.

• سەرچاوەى وزە

هەر لە دواى ساڵی 2007ه‌وە بۆ ئەو بابەتە کۆمپانیا بریتانییەکان هاتنە هەرێم، چونکە بە لاى بریتانییەکانەوە هەرێمی کوردستان خاوەنى سەرچاوەیەکی وزەى زۆرە و ئاسایشێکی وزە بۆ ئەوان دابین دەکات لەسەر هەردوو ئاستى نەوت و گازى سروشتى. هەرێمی کوردستان بەپێی داتاکان خاوەنی زیاتر لە 45 ملیار بەرمیل نەوتى یەدەگە و نزیکەى دوو ترلیۆن مەتر سێجا گازى سروشتیى هەیە، کە ئەمەیش بۆ ئاسایشی وزەى گازى سروشتى بۆ تەواوى ئەوروپا باشە و، دوور نییە جێگەى گازى سروشتیى ڕووسیا بگرێتەوە بۆ ئەو کیشوەرە. ئەو ڕێژەیەیش لە سەرچاوەى سروشتى، هەرێمی کوردستانی گەیاندۆتە ئاستى 8.7%ی تەواوى وزەى جیهانى. پسپۆران لەو بارەیەوە واى بۆ دەچن، ئەگەر هەرێمی کوردستان دەوڵەتێکی سەربەخۆ بووایە، ئێستا لە ڕیزى دە دەوڵەتە یەکەمەکانى بوونى سەرچاوەى یەدەگی وزەدا دەبوو. هەر بۆ ئەو مەبەستەیش بۆ سوودبینین لەو بوارە، زیاتر لە 40 کۆمپانیا، بوارى گەڕان و دۆزینەوەى نەوتیان لە هەرێمی کوردستان پێ درا.

• وەبەرهێنان

بۆ یەکەم جار هەرێمی کوردستان ڕێبەرى وەبەرهێنانى لە هەرێمى کوردستان لە مانگى ئابی 2021 دەرکرد. بەپێی ئەو ڕێبەرە قەبارەى وەبەرهێنان لە هەرێمی کوردستان زیاترە لە 57 ملیار دۆلار، کە خۆى لە 940 پڕۆژەى هەمەجۆرى وەبەرهێنان لە تەواوى بوارەکان دەبینێتەوە. بەپێی داتاکانى حکوومەتى هەرێم تا ناوەڕاستى ساڵی 2019  ژمارەى کۆمپاینا بیانییەکان لە هەرێم 3252 بوون، کە سەر بە 84 دەوڵەتن. لەناو ئەو ژمارەیەدا 156 بریتانین، ئەویش بە ڕێژەى 4.7%. لەو ژمارەیە ڕێژەى 55%ی تەواوى کۆمپانیا بیانییەکان تورکی و ئێرانین. ژمارەى کۆمپانیا بریتانییەکان لە ڕیزبەندا بە پلەى سێیەم دێن دواى تورکیا، ئێران، بریتانیا و، بەردەوامیش ڕوو دەکەنە هەرێم؛ بۆ نموونە تەنیا لە ساڵی 2019 ژمارەى ئەو کۆمپانیایانەى کە لە هەرێم خۆیان تۆمار کردووە، 33 بوون؛ لەو ژمارە 4 بریتانی بوون. ئەگەر ژمارەى کۆمپانیا تورکی و ئێرانییەکان لە ژمارەى کۆ (3252) دەرکەى، ئەوا ژمارەى کۆمپانیا بیاینییەکان لەنێو 82 وڵاتدا دەگاتە 10.6%.

گەوەرەترین ڕێژەى وەبەرهێنانى بریتانیا لە هەرێم له‌ بوارى نەوتدایە. ئەوە بوو، زیاتر لە 10 ساڵ لەمەوبەر کۆمپانیایەکی بریتانی بە ناوى گۆڵف کیستۆن توانی لە پرۆسەى گەڕان بە دواى نەوتدا، بیرى شێخانى زەبەلاح بدۆزێتەوە، کە یەدەگەکەى لە نێوان 12 – 14 ملیار بەرمیل نەوتدایە و بە یەکێک لە دۆزینەوە گەورە و ناوازەکانى بوارى نەوت لە ماوەى 20 ساڵی ڕابردوودا ئەژمار دەکرێ.

• بەرەى دژەتیرۆر

هەرێمی کوردستان یەکێکە لە کۆڵەکە سەرەکییەکانى جەنگى دژەتیرۆر، کە قەناعەتى هاوپەیمانان بە شێوەیەکە ئەو ئاسانکارییەى کە هەرێم بۆ ئەو جەنگە کردووە و ڕۆڵی کاریگەرى تێدا بینیوە، بەدەگمەن هەندێ لە وڵاتانى ناوچەکە کردوویانە؛ بەبێ ئەویش کارەکە ئەستەم دەبێ و گەیشتن بە ئامانجەکان قورستر دەبن. هەر بۆیە لە تەواوى پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و دەوڵەتانى هاوپەیمانان، دوو ڕەهەندى سەرەکی پشکی شێریان بەردەکەوێ: بوارەکانى ئابوورى و، جەنگ لە دژى تیرۆر.

• هاوکاریى سەربازی

بریتانیا یەکێکە لە دەوڵەتە هەرە سەرەکییەکان لە دواى ئەمریکا، کە هاریکاریى سەربازیی هەرێمى کوردستانی لەسەر ئاستى وەزارەتى پێشمەرگە کردووە، لە: چەک، جبەخانە، ڕاهێنان، لۆجیستی، یارمەتیی دارایی و هتد. هەر وڵاتى بریتانیایشە کە شان بە شانى ئەمریکا دەخوازن ئاستى سەربازیی هێزەکانى پێشمەرگە لە بەرامبەر تیرۆر بەرز بکەنەوە و بەرنامەیەکی چاکسازیی تایبەتیان بۆ ئەو وەزارەتە هەیە، کە تا ئێستا بەو ڕاشکاوییە بەرنامەى چاکسازییان بۆ وەزارەتەکانی تری حکوومەتى هەرێم نەبووە. ناوەرۆکی بەرنامەکەیش ئەوەیە: هێزى پێشمەرگە بکرێتە هێزێکی بەتوانا و دامەزراوە و نیشتمانى و دوور لە حزبایەتى و، بەکارنەهێنانى بۆ یەکلاییکردنەوەى هیچ هاوکێشەیەکی سیاسیی ناوخۆ.

پوختە

ئەوەى کە پێویستە لەسەر سەرۆکی هەرێم لەو نێوەندە ستراتیژییەتەدا، دەتوانین لە چەند خاڵێکدا پوختەى بکەین:

• بەردەوامی و پەرەپێدانی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکان؛ چونکە پرسی کورد زامنتر و بەرەوپێشتر دەبات، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی فاکتەرى کاریگەرى، لە فاکتەرە ناوخۆیییەکان زیاترە.
• هاوسەنگی؛ چونکە ستراتیژییەتى وڵاتان، ئەگەرچی ئەوروپی یان هاوپەیمانانیش بن، هەر دژوارن و پێویستە تەواوى گریمانەکان بەرچاو بخرێن؛ بۆ نموونە دوێنێ بەو قورسایییە ماکرۆن لێرە بوو، ئەمڕۆ نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان بەو قورسایییە لە بریتانیایە؛ ئەو دوو دەوڵەتەیش لە تەواوى مێژوویاندا لە ڕکابەرى و ململانێدا بوون.
• هەوڵدان بۆ زامنکردن و پتەوکردن و تۆکمەکردنى پێگەى حکوومەتى هەرێم لە بەرامبەر بەغدا.
• پێویستە تەواوى گریمانەکان لەبەرچاو بگیرێن و تەواوى سیناریۆ و مەترسییەکان بخوێندرێنەوە و لێکۆڵینەوە و وردبینیی تێڕوانین و دووربینییان بۆ بکرێ، چونکە چەند ئاستى ئەو پەیوەندییانە بەرز بن، ئاستى هەرێم و پێگەکەى دیارتر دەبێ. بەڵام لە بەرامبەردا مەترسییەکانیش زێتر و توندتر دەبن، لەبەر ئەوەى سوودی هەندێ کەس بۆ ئەوانى تر کارەساتە؛ لە ئاکامدا خۆیان دەخوێننەوە و دژمان دەوەستنەوە.
• باشترین ڕەهەند کە لەو پەیوەندییانەدا جەختى لێ بکرێتەوە، بەرژەوەندییە؛ ئەویش کە خۆی لە وەبەرهێنان و بەهێزکردنى وەزارەتى پێشمەرگەدا ده‌بینێته‌وه‌ لە جەنگى دژەتیرۆردا.
• پێویستە تەواوى هەوڵەکان لەسەر ئاستى سەرۆکایەتیی هەرێم بۆ ئاوەدانکردنەوە و تۆکمەکردنى هەرێمی کوردستان بێت؛ دوور بێ لە دیپلۆماسییەتى حزبی و، تەنیا پەرەپێدان نەبێ لە بوارى سیاسی و دیپلۆماسی، بەڵکوو پێویستە سەرۆکی هەرێم تەواوى هەوڵی خۆى بدات ئەو پەیوەندییانە لە واقعى ئابوورییشدا ڕەنگ بدەنەوە و کوردستان ئاوەدانتر ببێتەوە؛ ئەمەیش پێویستى بە پلانی تۆکمە و گشتگیر و تەواوکار دەبێ. وا باشە هیچ بوارێکی ئاوەدانکردنەوە و دروستکردنى ژێرخانى تۆکمە بۆ هەرێم، بەکەم سەرنج نەدرێ.