د. پەرویز ڕەحیم قادر/ دکتۆرا لە ئاسایشی نەتەوەیی و مامۆستا لە زانكۆی سەڵاحەددین

خستنەڕووی بابەت

پرسی بنیاتنانی "كوردستانێكی بەهێز" تاوەکوو ئێستا زیاتر لە چوارچێوەی بانگەشەكانی هەڵبژاردن و تەنانەت هەڵمەتی میدیایی و ڕاگەیاندنەكاندا قەتیس ماوەتەوە. بەڵام ڕاستییەکەی ئەوەیە کە بەهۆی گۆڕانکاری و ئاڵوگۆڕە ناوخۆیی و هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەکان لە بوارەکانی سیاسی و ئابووری و ژینگەیی و سەربازی و کۆمەڵگەیییەوە، ئەم پرسە پێویستییەکی ژیانییە بۆ مانەوە و بەردەوامیی هەرێمی کوردستان. بەڵام کێشەکە لێرەدایە کە بۆ هاووڵاتیان بەتەواوی ڕوون نەبۆتەوە كە "كوردستانێكی بەهێز" چییە؟ لەمەیش گرنگتر، چۆن ئەم كوردستانە بەهێزە دروست دەكرێت؟ ئایا ئەم "بەهێزی"یە، لە ڕووی گرنگیپێدان بە بواری سەربازی و ئاسایشییە یاخود ئابووری و سیاسی؟ لە لایەكی تریشەوە، ئایا كوردستان تواناكانی لەو ئاستەدایە كە لە هەموو بوار و ڕەهەندەكانەوە بەهێز بێت؟ لە هەموو ئەوانەیش گرنگتر ئەوەیە كە خودی چەمكی "بەهێزی" لە چیدا خۆی دەبینێتەوە و کێ بەرپرسیارە لە دەستەبەرکردن یاخود هاتنەئارای ئەم کوردستانە بەهێزە؟ لەم نووسینەدا هەوڵ دەدەین سیماكانی كوردستانێكی بەهێز لە لایەك بەپێی توانا و واقعی سیاسی، مرۆیی، جوگرافی و... و، لە لایەكی تریشەوە بەپێی هەڕەشە و مەترسییەکان، ئەولەوییەتە ئاسایشییەکانی (ئابووری، سیاسی، ژینگەیی، سەربازی و كۆمەڵگەیی) شرۆڤە بكه‌ین و بخەینە ڕوو.

١- سەرچاوەی هەڕەشە و دەرفەتە ئاسایشییەکانی "كوردستانێكی بەهێز": هێز (Power) چییە و لە کوێیە؟

چەمكی "هێز" یەكێكه‌ لە چەمكە چەندڕەهەندی (multidimensional) و پڕمشتومڕ (contestable) و تەنانەت لێل و ناڕوونه‌كان، بەڵام چەمكی بنچینەیی و  ناوەندیی فەلسەفەی سیاسی و پاشان زانستی سیاسی و بەگشتی زانستە كۆمەڵایەتییەكانه‌. بە شێوەیەكی گشتی، "هێز" بە كرۆكی زانستی سیاسەت دادەندرێت و، بەبێ تێگەیشتن لە سروشت و چییەتیی هێز، ناتوانین لە سیاسەت تێ بگەین. لە پێناسەیەكی كورتدا دەكرێت بڵێین: "هێز" هۆكار یاخود توانای دروستكردنی شوێندانەری و كاریگەرییه‌ لەسەر ئەوانی تر. بەم واتایە كە كەس و لایەنێك بتوانێت ویست و ئیرادەی خۆی، چ بە ویستراو و ڕەزامەندی و چ بە زۆرەملێ، بەسەر ئەوانەی دیكەدا بسەپینێت بۆ كردن یاخود نەكردنی ڕەفتار و كارێك (Ability to do or act). ئەمەیش هەردوو ڕەهەندی ماددی و نا-ماددیی هێز یاخود هێزی نەرم (Soft power) و هێزی ڕەق (Hard Power) دەگرێتە خۆ. هەرچەندە دەكرێت هێز بۆ سەر دوو دەستەی "هێزی ئەرێنی" و "هێزی نەرێنی" دابەش بكەین؛ بەو واتایه‌ی كە هێزی ئەرێنی بریتییە لە توانای ناچاركردن بۆ كردنی ڕەفتار و كارێك و، هێزی نەرێنی بریتییە لە توانای ناچاركردن بۆ نەكردنی ڕەفتار و كارێك. تەنانەت مایكل مان (M.Man) پێی وایە، كۆمەڵگەكان بریتین لە "تۆڕگەلێكی پێكهێنراو لە هێز"؛ بۆیە هێز لە كۆمەڵگە جیا ناكرێتەوە.

هێزی سیاسی (political power)یش جۆر یاخود چەشنێكە لە هێز كە تاك یاخود لایەن و گرووپ و حزبێك بتوانێت ئەو هێزە بەدەست بخات (لە ڕێگەی ڕەوا و ناڕەوا) و پاشان پیادەی بكات بە مەبەستی كۆنترۆڵ و نفووز یاخود سەرخستنی ویست و داواكاریی خۆیان (What that has influence or control). هەرچەندە پێویستە جیاوازی لە نێوان "هێز" (Power) و دەسەڵات (Authority)"دا بكرێت؛ بەم واتایە كە بە زمانی سادە (چونكە زۆر لەوە ئاڵۆزترە) كاتێك كە هێز، بەتایبەت هێزی سیاسی، خاوەن ڕەوایەتی (شه‌رعییه‌ت)ی كۆمەڵایەتی بێت، ئەوە دەبێتە دەسەڵاتی سیاسی؛ جا سەرچاوەی ئەم دەسەڵاتە دەتوانێت هێزی یاسایی و سەربازی یاخود ئابووری و تەنانەت كۆمەڵایەتی و كەلتووری و ئایینی و... بێت. هەر لێرەوەیە كە سەرچاوەكانی ڕەوایەتی، دەبێتە هۆی جیاوازی لە دروستبوونی سیستەم و دەسەڵاتدارێتیی دیموكراتیك و نادیموكراتیك. تەنانەت بە مانایەك، حكوومەت بریتییە لە ڕێكخراو و دامەزراوەكانی جێبەجێكردن و سەپاندنی سەروەری و، پاشان دەسەڵاتی سیاسییە كە بەسەر سێ دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری دابەش دەبێت یاخود جیا دەكرێتەوە.

تەنانەت بیرمەندانی بواری زانستە سیاسییەكان بڕوایان وایە كە گرنگترین ڕۆڵی سیاسەت بریتییە لە كۆنترۆڵ و ڕێبەرایەتیی هێزی سیاسی. هەر بۆیە سیاسەت و هێز لێك جیا ناكرێنەوە و وەكوو دوو ڕووی یەك دراون. بەم پێیە هێزی سیاسی بەهۆی ئەوەی كە لە لایەك تایبەت نییە بە تاكەوە و، لە لایەكی تریشەوە لە كۆمەڵگەدایە و پێویستی بە فەرمانپێكەر و فەرمانپێكراو (خەڵك) هەیە، لە هەموو جۆرەكانی هێز جیا دەبێتەوە. بەڵام بە شێوەیەكی گشتی، هێز لە تۆڕێكی پەیوەندیدا واتا پەیدا دەكات. بۆیە لەوانەیە "هێز" بەپێی بەرژەوەندی و ترس و بڕواپێهێنان و ڕەزامەندی و... بچەسپێت و جێبەجێ بكرێت.

هەر بۆیە "هانس مۆرگێنتا" (1904-1980) (Hans J. Morgenthau)، هێز بە پەیوەندییەكی دەروونیی نێوان دوو لایەنی ئەو یەكانەی كە هێز دەسەپێنن و ئەو یەكانەی كە هێز بەسەریاندا دەسەپێندرێت، دەزانێت. بەم پێیە "مۆرگێنتا" پێی وایە كە ئەو پەیوەندییە سێ سەرچاوەی هه‌یه‌: 1- ترس لە زیان 2- بەرژەوەندی و قازانج 3- هەستی گرێدراوبوون و بەستراوەیی، كە لە ڕێگەی هەڕەشە و سەرنجڕاكێشی و یاخود كاریزماوە دەسەپێندرێت. هەرچەندە مشتومڕێكی قووڵی ئۆنتۆلۆژی و ئێپیستمۆلۆژی لە نێوان مۆدێرنیتە (Modernity) و پۆستمۆدێرنیزم یاخود پاش-پێكهاتەگەرەكان (post-Structuralism) لە لایەك و، سیكۆلار و ئایینییەكان بۆ سەرچاوەكانی دەسەڵاتی سیاسی و هێز لە لایەكی ترەوە لەم بوارەدا لە ئارادایە، كە لێرەدا جێگەی باسی ئێمە نییە.

لە ڕاستیدا بێجگە لە پرسیاری چییەتیی ڕەهەند و بنەماكانی بنیاتنانی "كوردستانێكی بەهێز" و چۆنێتیی دەستەبەركردنی ئەو هێزە، چەند پرسیارێكی دیكەی زۆر گەوهەری ئەوەیە كە، ئایا ئەم هێزەی كوردستان نابێتە هۆی هەست بە مەترسیی ئەكتەر و لایەنەكانی دیكە؟ یاخود لە ڕوانگەیەكی دیكەوە، بەپێی ئەوەی كە هێز لە چوارچێوەی تۆڕی پەیوەندیدا واتا پەیدا دەكات، ئایا ئەو هێزە لە بەرامبەر كێ (چ ئەكتەرێك) پیادە دەكرێت؟ بەم پێیە ئایا جۆری ئەم هێزە بۆ ئاستی دەرەكی بۆ مەبەستی: 1- بەرگرییە؟ 2- بەرەنگاربوونەوەیە؟ 3- ناچاركردن و پابەندكردنە؟ 4- پێگە و پرستیژە؟ هەروەها هەڕەشە و مەترسییەكان بۆ ئەو هێزە چین و لەمەیش گرنگتر، خاڵی لاوازی هەرێمی كوردستان كامەیە؟ لە لایەكی تریشەوە، بەو پێیەی كە هەرێمی كوردستان دەوڵەت نییە، ڕیزبەند و ئەولەوییەتی دەستەبەركردن و بنیاتنانی ڕەهەندەكانی هێزی هەرێمی كوردستان كامانەن؟

لێرەدا هەوڵ دەدەین بە شێوەیەكی كورت و پوخت بنەماكانی هێزی كوردستان ڕوون بكەینەوە بۆ ئەوەی سیما و تایبەتمەندییەكانی كوردستانێكی بەهێز دەربكەوێت. بەڵام ئەم سیما و تایبەتمەندییانە لە لایەك بەپێی "هێزی نەتەوەیی" و، لە لایەكی ترەوە بەپێی "هەڕەشە و مەترسییە ئاسایشییەكان" پێناسە دەكرێت. گشتگیرترین و مۆدێرنترین ڕوانگەی پێكهێنەرەكانی هێزی نەتەوەیی بۆ ڕوانگەی "ئەشلی تلیس و هاوكارەكانی" ( Ashley J. Tellis, Janice Bially, Christopher Layne, Melissa MacPherson) دەگەڕێتەوە كە لە كتێبی: Measuring National Power in the Post-Industrial Age (هەڵسەنگاندنی هێزی نەتەوەیی لە سەردەمی پاش-پیشەسازی) خراوەتە ڕوو؛ كە بگۆڕ و  ڕەگەزە جۆراوجۆرەكانیان لە چوارچێوەی سێ دەستە پۆلین كردووە كە بریتین لە:

• سەرچاوە نەتەوەیییەكان: گرنگترینیان بریتین لە: تەكنەلۆژی، ئاستی داهێنان، سەرچاوە مرۆیییه‌كان، سەرچاوەكانی دارایی و سەرچاوە سروشتییەكان.
• توانای كردەییی نەتەوەیی: بریتین لە: سنووردارێتی و گوشارە دەرەكییەكان، توانا ژێرخانییەكان، سەرچاوە هزری و بیروباوه‌ڕییه‌كان (عقیده‌).
• توانا سەربازییەكان. بگۆڕ و ڕەگەزەكانی كاریگەر لەسەر "توانا سەربازییەكان"یش بۆ سەر سێ دەستە پۆلین دەكرێت:

ا- سەرچاوە ستراتیژییەكان: كە سوپای هەر وڵاتێك لە حكوومەتەكەی وەردەگرێت و چەندین بوار وەكوو: بوودجەی بەرگری، هێزی مرۆیی، ژێرخانی سەربازی، دامەزراوە لەشكری و جەنگییەكان، پیشەسازیی بەرگری و تفاقی جەنگی و لۆجێستیك لەخۆ دەگرێت.

ب- بگۆڕەكانی كاریگەر لەسەر گۆڕینی ئەو "سەرچاوە ستراتیژییانە" بۆ توانای سەربازی، وەكوو: ئاستی هەڕەشە و مەترسییەكان و تاكتیك و بەرنامە و ستراتیژیی ڕووبەڕووبوونەوەیان، ستراكچەری پەیوەندیی یاسایی-دامەزراوەییی نێوان لەشكر و حكوومەت یاخود سیاسەت، چۆنێتیی پەیوەندییەكانی سوپای وڵات لەگەڵ سوپای وڵاتانی دیكە، سروشتی تاكتیك، ستراتیژی و ڕاهێنان و دامەزراوە و پەروەردەكردن و ئاستی داهێنانی سەربازیی وڵات.

ج- تواناكانی خودی هێزە شەڕكەرەكان، كە لە ڕێگەی چەندین هۆكار و فاكتەری ماددی و ناماددییەوە هەڵسەنگاندنی بۆ دەكرێت.

هەروەها بەپێی پێناسەی نوێ بۆ ئاسایش، ئاسایشی مرۆیی (Human security) لە سەرووی جۆرەكانی دیكەی ئاسایش دەردەكەوێت كە هەموو ڕەهەندەكانی ئاسایشی وەكوو ئاسایشی ئابووری (Economic security)، ئاسایشی خۆراك (Food security)، ئاسایشی تەندروستی (Health Security)، ئاسایشی ژینگەیی (Environmental security)، ئاسایشی تاكەكەسی (individual Security)، ئاسایشی كۆمەڵگەیی (Societal security) و ئاسایشی سیاسی (Political security) دەگرێتەوە. لەم ڕوانگەیەوە ئاسایشی مرۆیی، بە واتای ڕزگاربوونی مرۆڤە لە گوشاری پێداویستییە ئابوورییەكان و هەژاری و بێكاری؛ چونكە ئەمانە دەبێتە هۆی پێكدادان و توندوتیژی و نائاسایشی.

 هەروەها نەبوونی تەندروستیی باش و ئاوی خاوێن و چاودێریی تەندروستی، دەتوانێت ئاسایشی تەندروستی بخاتە ژێر هەڕەشەوە. بەم پێیەیش ئاسایشی تاكەكەسی كە بریتییە لە پاراستنی خەڵك لە هەمبەر توندوتیژی و دەستدرێژی، پەیوەندیی بە ئاسایشی كۆمەڵگەیشەوە هەیە كە بریتییە لە پاراستنی ناسنامە لە هەڕەشە و دەستدرێژی. بۆیە هەموو ئەو ئاست و ڕەهەندانەی ئاسایش، پێكەوەگرێدراون؛ ناكرێت تەنیا بە ڕێگەی ئاسایشی سەربازی (Military security)، ئاسایش بپارێزرێت یاخود ئاسایش دەستەبەر بكرێت. بەگشتی هەڕەشەكانی ئاسایشی نەتەوەیی لە دوو ئاستی ناوخۆیی و دەرەكی بریتییە لە:

• ناوخۆیی: ناكۆكیی نەتەوەیی، ئایینی، ڕەگەزی، چینایەتی، كەلتووری و...؛ پاشكۆیەتیی ئابووری و سیاسی، هەروەها لێكترازانەكانی كۆمەڵایەتی و ژینگە و تەندروستی و هەژاری و نەخوێندەواری و هتد.
• دەرەكی: پەلاماری سەربازی یان دەستێوەردان لە كاروباری ناوخۆی دەوڵەت، یان پرۆپاگەندەی دەوڵەتان و یان پلانی دوژمنكارانەی بەبێ ڕەچاوكردنی یاسا و ڕێسا نێوده‌وڵه‌تییه‌كان.

٢- ستراتیژی و چوارچێوەی ئاسایشی بۆ هێنانەدیی "كوردستانێكی بەهێز"

یەکەم؛ داڕشتنی ئەولەوییەتەكانی هەرێمی كوردستان و دەستنیشانكردنی هەڵەكانی ڕابردوو و پاشان تەرخانكردنی سەرچاوە دارایی و ماددی و مرۆیی و سیاسییەكان بۆ ئەو ڕیزبەند و ئەولەوییەتە. لەم ڕووه‌وه‌ دەکرێت سەرۆکایەتیی هەرێمی کوردستان ڕۆڵێکی کاریگەری لە بەشداریپێکردنی ڕوانگەی حزبە سیاسییەکان و کەسانی پسپۆر و ئەکادیمی و پاشان ڕاسپاردنیان بۆ داڕشتن و دەستنیشانکردنی ئەو ئەولەوییەتانە بگێڕێت. گرنگترین خاڵ ئەوەیە کە پێویستە هەموو سێکتەر و سیاسەتەکان لە چوارچێوەی داڕشتنەوەی زانستی بنیاتنانی دەوڵەت و نەتەوەسازیدا بێت. لێرەدا هەم یاسا و هەمیش ئابووری و کەلتوور و پەروەردە و فێرکردن ڕۆڵی سەرەکی دەگێڕن. بۆیە پێویستە لەم بوارەدا دووبارە پێداچوونەوە بە هەموو سەرچاوە و وانەكانی پەروەردە لە هەموو قۆناغەكان و گونجاندنیان بەپێی پەروەردەیەكی نیشتمانی و سەردەمییانە و سیكۆلار، بکرێت. لێرەدا هەوڵدان بۆ داڕشتنی بنەماكانی ناسنامەی نەتەوەییی كوردستان، بەتایبەتی لە ڕووی زمانییەوە و ڕێگەگرتن لە پەرواێزكەوتنی زمانی كوردی وەكوو كرۆكی ناسنامەی نەتەوەیی، گرنگیی تایبەتی هەیە و ئەولەوییەتی سەرەکیی هەرێمی کوردستانە.

لە لایەکی تریشەوە، گرنگیدان بە سەرنجڕاكێشیی كوردستان و دابینكردنی پێداویستییەكان بۆ ڕێگەگرتن لە "كۆچكردنی عه‌قڵه‌كان/ (هجرة العقول) و، هەروەها سەرمایە و سەرمایەداران لە كوردستان و بەپێچەوانەكردنەوەی، بە هەموو ئامرازە یاسایی و سیاسییەكان بۆ هاتنەدیی ئەم ئامانجە ئەولەوییەتێکی سەرەکییە. سەرۆکایەتیی ئەنجومەنی وەزیران لەگەڵ وەزارەتە پەیوەندیدارەکان، دەتوانێت بە بەشداریپێکردنی کەسانی پسپۆر و ئەکادیمی بە مەبەستی دەستنیشانکردنی هۆکارەکان و پاشان پێشکەشکردنی ڕێگەچارە و میکانیزمەکان، ڕۆڵی کاریگەر و سەرەکیی لەم بوارەدا هەبێت.

دووەم؛ پلانی ڕوون بۆ بەدامەزراوەییكردنی هەنگاو بە هەنگاو، هەروەها داڕشتنی نەخشەیەكی تۆكمە بۆ ڕیفۆرم لە دامودەزگه‌ ئیداری و سیاسییه‌كان و، پەیوەندییە سیاسی و یاسایییەكانی نێوان حزب و حکوومەت. لێرەیشدا هەنگاوەکان دەستیان پێ کردووە، بەڵام ڕاستییەکەی ئەوەیە کە هیچ چاکسازییەکی گشتگیر جێبەجێ ناکرێت ئەگەر لە پلانی بچووک و سەرەتایییەوە دەست پێ نەکرێت. هەروەها تێکەڵبوونی ئەم هەنگاو و بوارانە بە ململانێی حزبی، بەتایبەتی پرسی بەدامەزراوه‌ییكردنی هێزی ئاسایش و هەواڵگرییەكان و، هەروەها هێزی پێشمەرگەی كوردستان و كۆتاییهێنان بە بوونی هێزی چەكدار لەژێر كۆنترۆڵ و فەرمانی تاك و حزبی سیاسی، زه‌برێكی کوشندە له‌ پرۆسەکە دەوه‌شێنێت. ئەم خاڵە جگە لەوەی ئاسایشی سەربازیی هەرێمی کوردستان دەپارێزێت، ڕەوایەتییش دەداتە حکوومەت و لە ئاستی دەرەکیشدا پرستیژی هەرێمی کوردستان بەرز دەکاتەوە و، ڕێگە لە دابەشبوونی سیاسیی کۆمەڵگەی کوردستان دەگرێت. جگە لەمانەیش دەتوانێت لەم ڕێگەیەوە لە هاوکێشەکانی بەغدا و هەرێمایەتی، پێگەی هەرێمی کوردستان بەرز بکاتەوە. بۆیە پێویستە كه‌ دووبارە داڕشتنەوەی پێكهاتەی هێزە سەربازییەكان بەپێی سەردەم و هەڕەشە و مەترسییە نوێیە ناوخۆیی (تیرۆر) و دەرەكییەكان، بە یارمەتیدانی هاوپەیمانان، بکرێتە بنەمای کارکردنی ئەم سێکتەرە.

لەم نێوه‌یشدا، بەردەوامی لە بەدیموكراسیكردنی پرۆسەی سیاسی لە هەموو بوار و ڕەهەندەكان، یارمەتیدەرە. ئەم خاڵە هەم لە ئاستی ناوخۆیی و هەمیش لە ئاستی دەرەکیدا ڕەوایەتی دەداتە سیستەمی سیاسی و حوکمڕانیی هەرێمی کوردستان و تەنانەت یارمەتیی جێبەجێکردنی بوار و هەنگاوەکانی تریش دەدات و تەنانەت پشتیوانیی جەماوەری بۆ کۆی پرۆسەکە دەستەبەر دەکات. لێرەیشدا تاک و میدیا و زانکۆ و حزبەکان ڕۆڵی سەرەکی دەبینن و، پاراستن و دەستەبەرکردنی ماف و ئازادییەکان ڕێگەخۆشکەرە بۆ هاتنەدیی ئەم ئامانجە. لەم نێوه‌یشدا سەروەریی یاسا و پێدانی ڕۆڵی سەربەخۆ بە دادگه‌كان، دەتوانێت ڕۆڵی ناوەندیی هەبێت. ئەم خاڵە گەرەنتیی هەموو بوار و ڕەهەندەکانی تریش دەکات و دەتوانێت ڕۆڵی لە بەدامەزراوەییکردنی هەرێمی کوردستان هەبێت؛ تەنانەت بەشێکیشە لە هێنانەدیی دادپەروەریی کۆمەڵایەتی. ئەمەیش بە ئیرادە و بڕیاری هەموو لایەنەکانی دەسەڵات و بە چاودێریی کۆمەڵگەی مەدەنی و میدیا گەشە دەکات.

بەهێزكردنی ڕۆڵی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لە بوارە جۆراوجۆرەكان و پێسپاردنی ئەركی زیاتر و كەمكردنەوەی ڕۆڵی حكوومەت و حزبە سیاسییەكان لەم بوارانەدا، دەتوانێت یارمەتیی پرۆسەی بەدیموکراسیکردن و، هەروەها بچووککردنەوەی حکوومەت بدات. لە هەمان کاتیشدا دەرفەتێکە بۆ بەشداریی تاکەکان لە بواری گشتیدا و زاڵبوون بەسەر لێکترازانە جۆراوجۆرەکان و پڕکردنەوەی کەلێنە کۆمەڵایەتییەکان و، لە هەمان کاتیشدا دەتوانێت لەم ڕێگەیەوە ململانێ سیاسییەکان و پێکدادانی بەرژەوەندییەکان خاو بکاتەوە.

باشترین میکانیزمیش، هەوڵدانه‌ بۆ گواستنەوە لە قۆناغی ڕەوایەتیی شۆڕشگێڕی بەتەواوی و، ڕووكردنە قۆناغی یاسایی و تەكنۆكراتیزم (لانی كەم لە پۆستی وەزارەت و بەڕێوەبەرایەتییەكاندا). لێرەدا ڕۆڵی زانکۆ و ناوەندەکانی توێژینەوە بەرز دەبێتەوە، ئەمەیش کرۆکی بەدامەزراوەییکردن دەگرێتە خۆ؛ هەروها ڕۆڵی پەروەردە و زانکۆکان لە ئامادەکردنی نەوەیەکی نوێ لە بەڕێوەبردنی حکوومەت. بۆ ئەم مەبەستەیش، دەکرێت جیاکردنەوەی بوارەکانی حزبی لە حکوومی یارمەتیدەر بێت. هەرچەندە جێبەجێکردنی ئەم ڕەگەزە ئەستەم دێتە بەرچاو، بەڵام دەبێت ئەو ڕاستییە لەبەرچاو بگرین کە لێکەوتەی شاراوەی ئەم خاڵە گەڕاندنەوەی متمانە و ڕەوایەتییە بۆ پرۆسەی سیاسی؛ هەروەها بەشداریپێکردنی نەوەی نوێیە لەسەر بنەمای شیاوێتی و پسپۆری. جگە لەمانەیش، ئەم خاڵە دەتوانێت سەرمایەی سیاسی و کۆمەڵایەتی بەهێز بکات و لێکترازانه‌ جۆراوجۆره‌کانی هەرێمی کوردستان لاوازتر بکات.

یەكلاییكردنەوەی كێشە یاسایی و سیاسییەكان لە چوارچێوەی كاری پەرلەمانی و، بەم پێیە بەرجەستەكردنی ڕۆڵی پەرلەمان لە ڕەنگڕێژكردنی كۆی سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەكیی هەرێمی كوردستان بنچینەی دەستەبەرکردنی ئامانجەکانی ئەم هەنگاوەیە؛ لە ڕوانگەیەکی ترەوە، گواستنەوەی ململانێ سیاسییەکان بۆ پەرلەمانی کوردستان، لە بری بەکارهێنانی هێز و شەقام و میدیا لە دژی یەکتری بۆ یەکلاییکردنەوەی کێشەکان. جگە لەوەی ئەم خاڵە بەشێکە لە پرۆسەی بەدیموکراسیکردنی هەرێمی کوردستان، لە هەمان کاتیشدا بریتییە لە بەدامەزراوەییکردن و چەسپاندنی سەروەریی یاسا و جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان و گەڕاندنەوەی متمانەی هاووڵاتیان بە پرۆسەی سیاسی و پێدانی ڕەوایەتی بە بڕیار و یاساکان؛ هەروەها یارمەتیی بەفەرمیناسین و داننان بە فرەییی سیاسی و جیاوازییەکان دەدات. لە ڕوانگەیەکی تریشەوە، ئەم هەنگاوە مەترسیی توندوتیژیی سیاسی کەم دەکاتەوە و ئاڕاستەی ناکۆکی و ململانێکان بۆ ڕکابەرایەتییەکی تەندروست دەگۆڕێت. باشترین هەنگاویش بەشداریی بەرپرسانی پلە یەکی حزبە سیاسییەکانە لە پەرلەمانی کوردستان و، پەسه‌ندکردنی یاسایەکی سەردەمییانەی هەڵبژاردن تایبەت بە هەرێمی کوردستان. لە هەموو ئەمانەیش گرنگتر، ڕێککەوتنە لەسەر دەستوورێکی سەردەمییانە بۆ هەرێمی کوردستان، بەڵام بە ڕەچاوکردنی سروشت و تایبەتمەندیی کۆمەڵگەی هەرێمی کوردستان و مەترسییە داهاتووەکانی عێراق.

سێیەم؛ بەزانستی و بەدامەزراوییكردنی پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان و كۆتاییهێنان بە ڕۆڵی تاك و حزب لەم بوارەدا. ئەم خاڵە دەتوانێت لە هاوکێشە هەرێمایەتی و نێودەوڵەتییەکاندا یارمەتییەکی بەهێزی هەستانەوە و بەهێزکردنی هەرێمی کوردستان بدات. بوونی چاودێرییەکی بەهێز لە بەردەم پەرلەمانی کوردستان و ڕۆڵی میدیا، یارمەتیی سەرخستنی ئەم پرۆسەیە دەدات. هەروەها کەڵکوەرگرتن لە کەسانی پسپۆری بێلایەن و گرنگیدان بە سەنتەرەکانی توێژینەوە (تینک تانکەکان) لە پەیوەندییەکانی دەرەوە، دەتوانێت پێگەی هەرێمی کوردستان بەرز بکاتەوە و یارمەتیی بەدامەزراوەییکردن و بەپسپۆریکردنی ئەم بوارە بدات.

بۆیە دووبارە داڕشتنەوە و پێداچوونەوە بە هەموو پەیوەندییە دیپلۆماسی و لۆبیگەرییەكانی هەرێمی كوردستان لە ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتیدا، ئەولەوییەتێکی سەرەکییە؛ بەتایبەتی كه‌ دوای ڕووداوەکانی ١٦ی ئۆکتۆبەری ساڵی ٢٠١٧ لاوازی و کوموکورتییەکان لەم بوارەدا زیاتر بەرجەستە بوونەوە. بۆ ئەم مەبەستەیش گرتنەبەری هەموو ئامراز و جۆرەكانی تری دیپلۆماسی، وەكوو: دیپلۆماسیی دیجیتاڵ، دیپلۆماسیی وزە، ئابووری، دیپلۆماسیی ڕاگەیاندن، دیپلۆماسیی كەلتووری، دیپلۆماسیی هونەری و دیپلۆماسیی گەشتیاری لە چوارچێوەی هەردوو جۆری پارادیپلۆماسی و پرۆتۆدیپلۆماسی، هەروەها گرنگیدان بە دیپلۆماسیی ناوەندە هزرییەكان و دیپلۆماسیی ئایینی و مەزهەبی (بۆ نموونە ناوچە پیرۆزەكانی ئێزدییەكان و مەسیحییەكان و هتد)؛ گرنگیدانی زیاتر بە میانڕەوی و فرەییی ئایینی و مەزهەبی و نەتەوەیی و بەرجەستەكردنی لە ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتیدا بە پلان و بەرنامەیەكی مۆدێرن، دەتوانێت هەم ڕەوایەتیی ناوخۆیی و هەمیش دەرەکی بۆ هەرێمی کوردستان دەستەبەر بکات؛ بەڵام بە مەرجێک، بەباشی لە ئاستی دەرەکیدا وەبەرهێنانی لەسەر بکرێت. لەم چوارچێوەیەیشدا دانانی پلان بۆ بەرەنگاربوونەوەی هزری توندڕەوی بەگشتی و بەتایبەتی داعش و هاوشێوەكانی، دەتوانێت سەرنجی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ڕابکێشێت. داڕشتن و ڕێكخستنەوەی كاروباری ئایینی و ناوەندەكانی پەیوەندیدار، بەپێی پلان و بەرنامەی حكوومەتی هەرێمی كوردستان، دەتوانێت یارمەتیی ئەم مەبەستە بدات.

هەروەها پەرەدان بە بوارە جۆراوجۆره‌كانی پەیوەندی لەگەڵ وڵاتە دراوسێكان، بەتایبەتی ئێران و توركیا و، دروستكردنی هاوسەنگی و دۆزینەوەی خاڵی هاوبەش لەم پەیوەندییانەدا، بۆ نموونە: جگە لە پەیوەندیی حكوومی و فەرمیی نێوان هەرێمی كوردستان و حكوومەتی ئێران و توركیا، گرنگیدان بە پەیوەندیی ناحكوومی و ڕای گشتیی وڵاتانی هەرێمی، پێویستییەكی فەرامۆشكراوە و پێویستە کاری لەسەر بکرێت؛ هەروەها هەوڵدان بۆ بەهێزكردنی پەیوەندیی سیاسی و بازرگانی و ئابووری و ئاسایشی لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی؛ تەنانەت سوودوەرگرتن لە ناكۆكیی وڵاتانی هەرێمی، بەتایبەتی توركیا و ئێران؛ جگە لەمانەیش كەڵكوەرگرتن لە پەیوەندیی هەرێمی كوردستان لەگەڵ وڵاتانی هەرێمی لە هاوكێشە سیاسییەكانی بەغدا؛ سوودوەرگرتن لە جەنگی دژی تیرۆر لە پەیوەندیی هەرێمی و هاوكێشە هەرێمییەكاندا؛ لە لایەکی تریشەوە بەكارهێنانی پەیوەندییە بازرگانی و ئابوورییەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ وڵاتانی هەرێمی لە بواری پتەوكردنی پەیوەندییە سیاسی و ئاسایشییەكان.

بۆ ئەم مەبەستەیش گرنگیدان بە كەسایەتی و ڕای گشتی و ناوەندەكانی میدیایی و ڕۆشنبیری و ئەكادیمی و بازرگانی و ئابووریی وڵاتانی ئەوروپی و ئەمریكا و ڕووسیا، دەتوانێت ئاستی پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ جیهانی دەرەوە پتەوتر بکات. لە لایەکی تریشەوە،  بەستنەوەی ئاسایشی هەرێمی كوردستان بە پرسە ئاسایشییەكانی وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریكا و تەنانەت ڕووسیا لە بواری جەنگی دژی تیرۆر و هاوسەنگیی هێزی ناوچەیی، هەروەها پرسە ئابوورییەكان و بەتایبەتی هەوڵدانی بە پلان بۆ بەستنەوەی ئاسایشی وزەی هەرێمی كوردستان بە وڵاتانی ناوچەكە و ئاسایشی وزەی ئەوروپا بەتایبەتی، لە ڕووی گازی سروشتییەوە پێگەی هەرێمی کوردستان بەهێز دەکات.

گرنگیدان بە ڕۆڵی میدیا و ڕێكخستنەوەی لە ئاستی ناوخۆیی، هەروەها دامەزراندنی میدیای حكوومی لە ئاستی دەرەكی بە زمانە جیاوازەكان، یارمەتیی دیپلۆماسیی هەرێمی کوردستان دەدات. ئەم بوارە یەکێک لەو بوارانەیە کە دەتوانێت جگە لە هێنانەدیی ئاشتەواییی کۆمەڵایەتی و سیاسی و ڕۆڵی پەروەردەیی و نیشتمانیی میدیا، لە هەمان کاتیشدا ببێتە جۆرێک لە دیپلۆماسی بۆ هەرێمی کوردستان، بەڵام بە مەرجێک نەبێتە هۆی سنووردارکردنی ئازادی و بچووککردنەوەی پانتای ئازادیی ڕادەربڕین، کە گرنگییەکی ژیانیی بۆ مۆدێلی هەرێمی کوردستان هەیە.

ئەمەیش هەر لە چوارچێوەی گرنگیدان بە سەنتەرەکانی لێکۆڵینەوە و توێژینەوەی نیشتمانی لە هەرێمی کوردستان و کەسانی پسپۆر، دێتە دی. باشترین میکانیزمیش ڕێککەوتنه‌ لەسەر چوارچێوەیەکی هزری و ئەکادیمی لەم بوارەدا، کە سیاسەتی هەرێمی کوردستان لە پەیوەندییە دەرەکییەکاندا دابڕێژێت و بەپێی ئەو چوارچێوەیە و بەپێی گۆڕانکارییەکان بەردەوام نوێ بکرێتەوە. بۆ ئەم مەبەستەیش دەکرێت لە ڕێگەی دامەزراندنی ناوەندێكی یاسایی-سیاسی، بەڵام پسپۆڕ (تەكنیكی)، ئەم چوارچێوەیە بۆ نوێنەرایەتیكردنی كورد لە بەغدا بەرفراوان بکرێت؛ هەروەها هەوڵدان بۆ سڕینەوەی بارگرژییەكان لەگەڵ بەغدا (بەتایبەتی لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستان) و چارەسەركردنی پرسە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا لە ڕێگەی داڕشتنی مانیفێستێكی سیاسی و یاسایی لە پەرلەمانی كوردستان لە نێوان هێزە سیاسییەكانی هەرێمی كوردستان لەم بوارەدا؛ هەروەها بوونی پەیوەندییەكی بەهێز یاخود بنیاتنانەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ سوننەكان لە عێراق.

چوارەم؛ فرەجۆركردنی سەرچاوەكانی داهات و دووركەوتنەوەی هەنگاو بە هەنگاو لە داهاتی فرۆشتنی نەوت و گاز و لە هەمان كاتیشدا پەرەدان بە توانا نەوتی و گازییەكانی هەرێمی كوردستان. بەم واتایە كە ئەم سەرچاوانە بۆ دامەزراندنی ژێرخانە ستراتیژییەكان بێت و دابینكردنی تێچووە ڕۆژانەكانی حكوومەت و هاووڵاتیان بەم سێكتەرە، كەمتر بكرێتەوە. حکوومەتی هەرێمی کوردستان دەستی بەم هەنگاوە کردووە؛ بەڵام لێرەدا کێشەیەک هەیە، ئەویش ئەوەیە کە ئەم فرەجۆرکردنە، دەبێت هەنگاو بەهەنگاو بێت بۆ ئەوەی قورسایی نەکەوێتە سەرشانی چینی خواروو و ناوەڕاست و لە هەمان کاتیشدا تەنیا تایبەت نەبێت بە دابینکردنی سەرچاوەکانی داراییی حکوومەت، بەڵکوو دەبێت هاووڵاتیانیش بگرێتەوە کە ئەمەیش لە ڕاهێنانی پیشەیی و دابینکردنی دەرفەتی کار و یارمەتیدانی پرۆژە بچووکەکانەوە دەست پێ دەکات تاوەکوو پەیڕەوکردنی دادپەروەری لە وەرگرتنی باج بەپێی داهات و دەستەبەرکردنی هەل و دەرفەتەکانی ژێرخانە پەروەردەیی و تەندروستی و خزمەتگوزارییەکان بەخۆڕایی بۆ هەموو چین و توێژەکان. لێرەدا داڕشتنی مۆدێلی ئابووری و دارایی بەپێی واقعی کۆمەڵایەتی و ئابووری و تەنانەت سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان گرنگییه‌كی تایبەتی هەیە؛ بۆ نموونە، بەپێی توانا و سەرچاوەكانی كوردستان، گرنگیدان بە بوار و سێكتەرەكانی تری ئابووری وەكوو كشتوكاڵ و ئاژەڵداری و گەشتیاری و تەنانەت پیشەسازیی بچووك و مۆنتاژ و، هەروەها بازرگانیی هەرێمی و لەمەیش گرنگتر ئامادەكاری لە ڕووی زانكۆیی و پەروەرده‌یییەوە بۆ برەودان بە پیشەسازیی تەكنەلۆژیی زانیاری (IT). بۆ ئەم مەبەستەیش دەکرێت کۆی سیاسەتی پەروەردەیی و خوێندنی باڵا لەسەر بنەمای یارمەتیدانی تاکەکان بۆ فێربوونی پیشە و تەکنیک، گۆڕانی بەسەردا بێت. زانکۆکان و کەسانی پسپۆر دەتوانن لەم بوارەدا ڕۆڵی سەرەکی ببینن. كاراكردنەوەی سیستەمی بانكی و دڵنیایی (بیمە) لە هەرێمی كوردستان دەتوانێت ئەم ئامانجە گەرەنتی بکات و زەمینەی لەباری بۆ بڕەخسێنێت.

هەروەها گرنگیدان بە كەرت و بواری ژینگەی كوردستان، بە پلانێك كە هاوتەریب بێت لەگەڵ گۆڕانكاری و پێشكەوتنە مرۆیی و پیشەسازییەكانی هەرێمی كوردستان، بەتایبەتی گرنگیدان بە سەرچاوەكانی ئاوی هەرێمی كوردستان و داڕشتنی نەخشەیەكی ورد لەم بوارەدا. ئەمە هەم هەڕەشە ژینگەیی و مرۆیییەکان کەم دەکاتەوە و هەمیش ئاسایشی ئابووریی هەرێمی کوردستان دەستەبەر دەکات و، لە ئاستی نێودەوڵەتییشدا زەمینە بۆ ئەم کارە لەبار و گونجاوە. كۆتاییهێنان بە كێشەی خزمەتگوزارییە سەرەتایییەکان، بەتایبەتی ئاو و كارەبای هاووڵاتیان، بە شێوەیەك كە قەزا بە قەزا و پارێزگا‌ بە پارێزگا‌ و بەپێی بەرزبوونەوەی ڕێژەی دانیشتووان بێت. هەروەها دابینكردنی جێگرەوەی پاك و سروشتی بۆ وزەی كارەبا، دەتوانێت یارمەتیی ئاسایشی ژینگەیی بدات و تێچووەکانیشی لە درێژخایەن کەم بکاتەوە.

لە لایەکی تریشەوە گرنگیدان بە كەرتی تەندروستی و مۆدێرنكردنی بەپێی سەردەم و پێداویستییەكان له‌ ڕێگەی ئامادەكردنی كادیری پسپۆڕی تەندروستیی ناوخۆیی، دەتوانێت بەشێکی زۆر لە کێشەکانی هاووڵاتیان چارەسەر بکات. بۆ ئەم مەبەستەیش پێداچوونەوە بە سیستەمی تەندروستی و دەرمان و، هەروەها کەمکردنەوەی جیاوازیی نەخۆشخانە تایبەت و حکوومییەکان لە پاڵ داڕشتنی یاسای بەهێز و سەردەمییانە بۆ ئەم مەبەستە، یارمەتیدەر دەبێت. ئەم کارە هەم  کاریگەریی ئەرێنیی لەسەر داهاتی هاووڵاتیان دەبێت و هەمیش ئاسایشی مرۆیی لە هەرێمی کوردستان دەستەبەر دەکات؛ جگە لەمانەیش ڕێگری لە چوونەدەرەوەی سەرمایە دەکات.

كۆبەند

بەپێی پێناسە و ڕوانگە زانستی و تەنانەت ئەزموونی و پراكتیكییەكان، سەرچاوەكانی هێزی هەرێمی كوردستان لە ئاستی ناوخۆییدایه‌. بەم واتایە كە هەرێمی كوردستان بە چارەسەركردنی كێشە و گرفتە سیاسییەكان و پاشان بەدامەزراوەییكردنی ژیانی سیاسی و ئیداریی خۆی، دەتوانێت كوردستانێكی بەهێز بنیات بنێت.

 داڕشتنی ستراتیژیی بنیاتنانی كوردستانێكی بەهێز و ئەولەوییەتەكانی، دەبێت كاری لەپێشینەی حكوومەتی هەرێمی كوردستان لە هەموو بوار و ڕەهەندەكانی پێكهێنەری هێز بێت. هەرێمی كوردستان تاوەكوو ناسنامەیەكی نەتەوەییی ڕوون بۆ خۆی پێناسە نەكات، ناتوانێت سیاسەت و ئاسایشی نەتەوەیی و بەم پێیە بەرژەوەندی و هەڕەشە و مەترسییەكانیش دەستنیشان بكات.

 لە ڕوانگەیەكی ترەوە، بوارەكانی پەروەردە و ئابووری و سەربازی و كۆمەڵگە پێكەوەگرێدراون. پاشان، كەڵكوەرگرتن لە پێگەی ستراتیژیی هەرێمی كوردستان بەهۆی پرس و بابەتە ئاسایشی و سیاسییە هەرێمی و سەرووهەرێمییەكان لە ململانێ جیۆسیاسییەكانی نێوان ئەكتەرەكان، دەتوانێت وەكوو فاكتەرێكی بەهێزبوون بەكار بهێندرێت.

لەم نێوەندەدا ڕۆڵی سەركردایەتی و دەستەبژێری سیاسی لە پاڵ نوخبەی ئەكادیمی و زانستی و ڕۆشنبیری، یەكلاكەرەوەیە؛ بەم واتایە كە هەرێمی كوردستان، پێویستە بگەڕێتەوە بۆ "خۆی". ئەوەیش تەنیا بە حزبێكی سیاسی و لایەنێك ناكرێت، بەڵكوو كاری هەموو هێزە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانە.

جگە لەمانەیش، تا كاتێك حكوومەتی هەرێمی كوردستان وەكوو تاكە دامەزراوەی ڕەوا، بەكردەیی دەسەڵاتی سیاسی و سەربازی بەسەر هەموو هەرێمی كوردستاندا نەچەسپێنێت، ناتوانین باس لە بنیاتنانی كوردستانێكی بەهێز بكەین. لە ڕوانگەیەكی ترەوە، دەوڵەت-نەتەوەسازی لە ڕێگەی "پره‌نسیپی سه‌روه‌ریی كاریگه‌ر" یاخود حوكمڕانیی كاریگه‌ر و شوێندانه‌رانه (Effectiveness Principle)، كه‌ ئێستا (له‌م سه‌رده‌مه‌دا) ده‌تواندرێت یەكێك له‌ باشترین به‌ڵگه‌كان‌ بێت بۆ مافی به‌ده‌وڵه‌تبوون و ڕه‌وایه‌تیدان به‌ هێز و تەنانەت سه‌ربه‌خۆییی هه‌رێمی كوردستان. بۆیە دەتوانین بڵێین، تا كاتێك هەرێمی كوردستان نەتوانێت "پرەنسیپی سەروەریی كاریگەر" بكاته‌ ئەولەوییەت و بەرنامەی سەرەكی و بنچینەییی کار و پرۆژەکانی خۆی، ئەوە كوردستانێكی بەهێز بنیات نانرێت.