خوێندنەوەیەک بۆ گوتارى "من لە سەروو نیشتمانم"

د. سەردار قادر محیه‌دین، شارەزا لە یاسای دەستووری و دیپلۆماسییەتی قەیران

"ئینتیما" (الإنتماء/ وابەستەیی يان هاتنەپاڵ)؛ سەنگی مەحەکی مانەوە

نامانەوێ هەر لە سەرەتاوە شەنوکەوی ئینتیما بکەین؛ وا بزانم ئەم بابەتە لە ئەدەبیاتی سیاسیدا گەیشتۆتە ترۆپکە و، تەنیا پێویستە بۆ وەبیرهێنانەوە جەخت لەسەر سەرەداوەکانى بکەینەوە. لە ڕووى زمانەوانییەوە ئینتیما زیاتر بە هاتنەپاڵ یان وابەستەیی یان په‌یوه‌ستبوونی تەواو دێت به‌ شتێکه‌وه‌، ئەویش لە سێ جۆردا خۆى دەبینێتەوە: ئینتیماى نیشتمانى، ئایینى، ئایدیۆلۆژى. بابەتى ئینتیما بایەخێکی تایبەتى بۆ کایەى سیاسی و کۆمەڵگەیی هەیە، چونکە دەبێتە هۆکارى ئەوەى كه‌، تاکەکان لە پێگە و چارەنووسی نیشتمانەکەیان بترسن و هەمیشە لەبەرچاویان بێت؛ بۆ ئەو مەبەستەیش لە هەوڵی یەکگرتوویی و پێکەوەبووندا دەبن. ئینتیمابوون گرفتى ناوخۆیی کەم دەکاتەوە و پەرتەوازەیی ناهێڵێ و تاوانه‌کانیش کەمتر دەبن، چونکە هەمووان خۆیان بە بەرپرسیار دەزانن بەرامبەر بە نیشتمان. ئینتیما دەبێتە مایەى گەشەسەندن و هەوڵدان بۆ بەرەوپێشڤەچوونى کۆمەڵگە، چونکە هەمووان خۆیان بە خاوەن و دڵسۆزی دەزانن. ئینتیما وا لە تاکەکان دەکات کە نیشتمان بە ماڵە گەورەکە بزانن کە لەناویدا دەژین و دەبێ بە هەمووان خزمەتى بکەن. ئینتیما هەمیشە دەبێتە مایەى سەقامگیری و ئاسوودەبوون، چونکە هەستکردن بە نامۆیی، دژوارییەکی خراپ لاى دەروونى تاکەکان دەنێتەوە، بەتایبەت ئەوانەى کە لە وڵاتێکی تردا دەژین و بە هی خۆیانی نازانن.

لە تایبەتمەندییەکانى بوونى ئینتیما لە ئاستێکی باشدا، هەمیشە دەبێتە هۆى: هەستێکی جێگیر لاى تاکەکان؛ فاکتەرێکی کاریگەر و بەهێز لە بنیاتنانى کۆمەڵگەکان؛ ڕێ لە بڵاوبوونەوەى دیاردە خراپەکان دەگرێ؛ ڕایەڵە کۆمەڵایەتییەکان پتەو دەکاتەوە؛ هەروەها ئاماژەیەکی کاریگەرە لەسەر بوونى حاڵەتێکی پۆزەتیڤ لە سیستەمى بەهاییی کۆمەڵگە؛ هەروەک چۆن دەبێتە بەڵگە لەسەر یەکگرتووییی کەسێتیى مەعنەویى کۆمەڵگە، هەر ئاوایش ڕێگەخۆشکەرە بۆ بڵاوبوونەوەى پڕه‌نسیپە ئەخلاقییەکان، وەک: بەخشندەیی و خۆنەویستن و دراوسێیەتیى باش و یەکڕیزى و تەبابوون و بەهەندگرتنى کۆمەڵگە لە کاتى گرفت و ململانێکان و لەبەرچاوگرتنى بەرژەوەندیى تایبەت لە خوار بەرژەوەندیى گشتییەوە و گفتوگۆ و لێكحاڵیبوون و کارکردن بۆ بەدیهێنانى ئامانجە هاوبەشەکان و هتد.

پێوەرەکانی ئینتیماى بەهێزیش لەوەدایە کە: دەروونى خۆى ڕازی بکا لە نێوه‌ندى خۆشەویستیى نیشتمانەوە؛ هەست بە شکۆ و سەربەرزى بکات؛ لەگەڵ پرسەکانى نیشتمان کارلێک بکات؛ دەست بە ژینگەى وڵاتەوە بگرێ و سازشى لەسەر نەکات؛ ڕێگە بە دوژمنان نەدات زەفەرى پێ بەرن و ئامادەى قوربانیدان بێت و هەست بە بەرپرسیارێتی بکات؛ ڕێز لە دروشمە نەتەوەیی و نیشتمانییەکان بگرێت.

کارى حزبی لە هەرێمی کوردستان

ئەگەر ئاماژەیەک بە کار و شێوازى بەدەرکەوتنى حزبە سیاسییەکانى هەرێمی کوردستان بکەین، بۆمان دەردەکەوێت کە چەند قەیرانێک لە حاڵەتی حزبیدا هەیە تا هەنووکە بەهەڵپەسێردراوی ماونەتەوە، کە کاریگەریى ڕاستەوخۆى کردۆتە سەر ڕێژە و ئاستى ئینتیمابوون^(٢):

• زۆربەى حزبە سیاسییەکان لە نێوه‌ندی پەرچەکردارەوە دروست بوون دەرهەق بە بەرامبەرەکانیان، نەک پێویستبوونى واقعی سیاسی و پڕکردنەوەى کەلێنێک لە بۆشاییی پرسی نەتەوەیی؛ هەر بۆیە ئەگەر حزبی بەرامبەر بانگەشەى ڕەنگى سپی بکات، ئەوى دی بۆ ڕەنگى قەترانی دەکات؛ بەمەیش نە خاڵی هاوبەش دروست دەبێ و نە پانتایییەکیش بۆ ئینتیماى نیشتمانى و نەتەوەیی.
• زۆربەى حزبە سیاسییەکانى هەرێم لەسەر بنەماى ئایدیۆلۆژى دروست بوون؛ لە هەوڵیشدان تەواوى کۆمەڵگە و تاکەکانى بە جۆرى ئایدیۆلۆژیاى تایبەتى خۆیان گۆش و پەروەردە بکەن. لەم حاڵەتەیشدا هەمیشە سێنترالیزم بە دەورى حزبەکە و وەلائی بۆ مەرجەعی ئایدیۆلۆژیاکە، بەهێزترە لە نیشتمانسازی و نەتەوەسازی.
• زۆرێک لە حزبە سیاسییەکانى هەرێم لە یەکدی جیا بوونەتەوە و حزبى نوێیان دروست کردووە. هەر یەکەیەکى سیاسیی حزبییش لەوى تر جیا بووەوە، بە دوو سیفەتى نوێ دەرهەق بەو حزبەى کە لێی جیا بۆتەوە بارگاوى دەبێت، ئەویش: تەحەدا و تۆڵەسەندنەوەیە لێی؛ هەر بۆیە هەمیشە لە بەرەى دژدایە بۆ بەرامبەر، نەک نیشتمان.

چۆن ئینتیماى نیشتمانى و نەتەوەیی بوونیاد دەنرێ؟

لە پێناو بوونیادنانى ئینتیمایەکى نیشتمانى، پێویسته‌ پێنج ڕەهەندى سەرەکی لەبەرچاو بگیرێ؛ بەبێ ئەوان هیچ بەهایەک بۆ مانەوەى کۆمەڵگە و گەلان نامێنێ و بەرەو داڕووخان و ئاشوب و دواتریش لەناوچوون دەچن، ئەوانیش بریتین له‌:

• بوونى سیستەمێکی بەهاییی تۆکمەى هاوبەش کە کۆمەڵگە پابەند دەبێ لەسەرى و ئاڕاستەى تاکەکانى پێ دەکات و ئاییندەیان بۆ ڕۆشن و مسۆگەر دەکات. لەو بارەیەوە د. ڕه‌فیق حه‌بیب دەڵێ: مەحاڵە هیچ کۆمەڵگەیەک لە بنی مێژووەوە بەدی بکەى تا ئێستا بەبێ بوونى سیستەمى بەهایی. ئەگەر بەهاکان نەبن، کۆمەڵگەیش نابێ؛ دادەڕووخێ؛ نامێنێ؛ شتێک نامێنێ پێی بڵێن پێوەر؛ پێی بڵێن پیرۆزی؛ پێی بڵێن ڕێگر لە کارى خراپ. ئەگەر بەدەر لە سیستەمى بەهاکان کۆمەڵگەیەک هەبێ، ئەوا یان لە دەرەوەى پانتاییی مێژووە، یان لە پانتاییی وێرانە و بێلانە و بێنیشتمان و نەمانى کەسێتیى مەعنەوى و ماددى بۆ کۆمەڵگە دەبینینەوە. هەر بۆیە تۆکمەیی و یەکبوونى سیسته‌مى بەهاییی کۆمەڵگە، کێرڤی ئینتیماى نیشتمانى پتەوتر و مسۆگەرتر دەکات؛ پێچەوانەکەیشی دروستە( 1 ).
• بوونى کەلتوورى هاوبەش و بەرژەوەندیی هاوبەش. هەمیشە ئەگەر کەلتوورێکی هاوبەش هەبوو، ئەوا ئاماژەیە بۆ بوونى سیسته‌مێکی بەهاییی کۆمەڵایەتى و سیاسیی هاوبەش. بەمەیش هەمووان بۆ بەرژەوەندیى هاوبەش تێ دەکۆشن و دژوارى لەگەڵ یەکدیدا نابینن.
• خاڵی دووەم دەبێتە مایەى بەدیهێنانى خاڵی سێیەم؛ کە خۆى لە بەدیهێنانى ئامانجێکی نیشتمانیى هاوبەش دەبینێتەوە. ناکرێ بەهاکان یەک بن و هاوبەش بن، كه‌چی ئامانجی هاوبەش بەدەستەوە نەدا. بوونى فرەئامانجیی نیشتمانیى ناهاوبەش لەناو کۆمەڵگەدا، هەمیشە مایەى نەبوونى کەلتوور و بەهاى هاوبەشە، کە ئەمەیش کاریگەرى لەسەر ئینتیما دەنێتەوە؛ چونکە ئەوکات لایەنەکان ئەوەندەى بەرژەوەندیى تایبەتییان لا گرنگە، ئەوەندە بەرژوەندیى نیشتمانییان لا مەبەست نییە. لەو نێوەدا ئینتیماى نیشتمانى یان نەتەوەیی، بێبه‌ها دەمێنێتەوە.
• یەکلاکردنەوەى بابەتەکانى دەسەڵاتێکی نیشتمانى و بەهێز؛ کە ئەوانیش خۆیان لە چوار قەیراندا دەبیننەوە؛ بەبێ چارەسەرکردنى ئەو چوار بابەتە وەک قەیران، هەمیشە کێرڤی ئینتیما لە ئاستى پێویستدا نابێت کە ئامانجە نەتەوەیییەکان بەدەست بێنێ، كه‌ بریتین له‌: تەنگژەى دروستبوونى کۆمەڵگەى سیاسی (خاڵی یەکەم ڕۆڵی گرنگى هەیە)؛ تەنگژەى دروستبوونى دەسەڵاتێکی نیشتمانی (خاڵی 1و2و3 بۆى گرنگن)؛ تەنگژەى بەشداریی سیاسی کە ئەمیش بڕبڕەى پشتى پرۆسەى دیموکراسییە و لە نێوه‌ندییەوە هەمووان بە ڕێژەى خۆیان بەشدارى لە پرۆسەى دروستکردنى بڕیارى سیاسیی وڵاتدا دەکەن؛ تەنگژەى چوارەمیش فەرمانڕەواییی دروستە، کە تیایدا دەسەڵات و داهات لە ڕوانگەى دیدێکى نیشتمانى و دادپەروەرانەوە دابەش دەبێ و هەمووان خۆیان بە خاوەنى دەزانن، لەپێناو بەرەوپێشبردنى وڵات.
• ڕەهەندی پێنجەم، چارەنووسسازە؛ ئەویش ئەوەیە کە ئایا تاچەند ویستى گشتیى کۆمەڵگە لە دەسەڵاتی سیاسیدا ڕەنگی داوەتەوە؟ ئایا تاچەند تاکەکانى کۆمەڵگە هەست بە بوونى دەسەڵاتێکی نیشتمانى دەکەن؟ ئایا تاچەند دەسەڵات لە دابینکردنى پێداویستییەکانى خەڵک ڕۆڵی گێڕاوە؟ ئایا تاچەند هەوڵی داوە بەرژەوەندیى گشتى بپارێزێ و مسۆگەرى بکات؟ ئایا تاچەند هەوڵی ئەوەی داوە سبەینێی خەڵک مسۆگەر بکات و ترسیان بڕەوێنێتەوە؟ ئایا تاچەند توانیویەتى دەسەڵات و پۆستەکانى بەڕێوەبردنى وڵات لە ئیمتیازاتێکی کەسییەوە، بگۆڕێ بۆ خزمەتگوزارى لە پێناو بەدیهێنانى بەرژەوەندیى گشتى؟ ئایا تاچەند دەسەڵات توانیویەتى هەرسێ بابەتى سیسته‌م و خۆشگوزەرانى و دادپەروەرى بە پۆزەتیڤ بۆ کۆمەڵگە بخاتەوە؟ ئەمانە چەندان پرسیارن لەمەڕ ڕۆڵی دەسەڵات لە بەرزکردنەوەى ئاستى ئینتیما لاى هاووڵاتیان، ئەویش لە پێناو: هەستکردن بە بوونى دەسەڵاتێک کە گوزارشت لە ئەوان دەکات؛ بەدیهاتنی پەیوەندییەکى بەرژەوەندیى دوولایەنە لە نێوان خەڵک و دەسەڵات؛ چ لەسەر ئاستى بەشدارى لە دەسەڵات و، چ لەسەر ئاستى پشکیان لە داهاتى وڵات و دابینبوونى خزمەتگوزارییەکان. ئەو واقعە پۆزەتیڤە لە نێوان هاووڵاتی و دەسەڵات، هەمیشە دەبێتە مایەى بەرزبوونەوەى ئاستى کێرڤی ئینتیماى نیشتمانى و نەتەوەیی لاى هاووڵاتیان، چونکە لە ئاکامدا ڕاستییەک لەناو کۆمەڵگە ڕەنگ دەداتەوە: بەوەى ئەوان بەبێ دەسەڵات ناتوانن بمێننەوە و درێژە بە گوزەران بدەن و ئاییندەیشیان لێڵە. هەر بۆیە هەمووان وا هەست دەکەن پشکیان لە دەسەڵات هەیە؛ چەند دەسەڵات بەتواناتر بێ، ئەمانیش تواناکانیان کامڵتر و گوزەرانیشیان باشتر.

هەر بۆیە ئەو وڵاتانەى کە ئەو پێنج ڕەهەندەى بیناکردنى ئینتیمایان تێدا بەرجەستە بووبێ، هەمیشە ئاستى ئینتیما تێیاندا بەرزە، چونکە تاکەکان لە بەرامبەر دەسەڵات و پرسەکانی نیشتماندا هەست بە نامۆبوون ناکەن.

ڕۆڵی حزب لە پەرەدان بە ئینتیماى سیاسی

ئەمە پرسیارێکی گرنگە: ئایا بۆچی حزبە سیاسییەکان کاریگەرترین ڕۆڵیان هەیە لە پرسی ئینتیماى نیشتمانى و نەتەوەییدا؟ نەک تەنیا لە هەرێمی کوردستان، بەڵکوو لە تەواوى جیهان ئەو ڕۆڵە دەبینن. بۆ ئەو مەبەستە دەتوانین لە چەند ئاماژەیەکدا ئەو بایەخە بسەلمێنین:

• حزبى سیاسی میکانیزمێکی گرنگى گەشەپێدانی سیاسییە؛ هەر ئەویشە پڕۆژەى پەرەپێدان و پێگەیاندنى سیاسی بۆ لایەنگر و کادرەکانى هەیە. ئەوەندەى ئەندامانى گوێبیستى حزب دەبن، ئەوەندە گوێبیستى هیچ لایەنێک و دامەزراوەیەکی تر نابن؛ بۆ بەرزکردنەوەى ئینتیماى نیشتمانییش هەروا کاریگەرە.
• هەموو حزبێکی سیاسی، مەزهەبێکی سیاسی بۆ ڕەهەنده‌ فیکرییەکەى بە مەبەستى تەواوکردنى کەسێتیى مەعنەوى لە باکگراوندیدا هەیە. بەردەوام ئەو پرسە بەزیندوویی دەمێنێتەوە و لە هەوڵی پەروەردەکردن و ئاڕاستەکردنى ئەندامانییەتى لەسەر ئەو مەزهەبە سیاسییە. بۆ پرسی ئینتیمایش تواناى ئاڕاستەکردنى لایەنگر و ئەندامانى هەیە بە پتەوکردنى ئینتیمایان.
• حزبی سیاسی دەتوانێ ئەندامانى لەسەر گوژمەیەک لە بەهاى نیشتمانیى هاوبەش لەگەڵ حزبەکانى تر پەروەردە بکات، وەک: ڕێزگرتنى هاوبەش، لێبووردەیی، ڕاستگۆیی، پابەندبوون، ئینتیما، لەبەرچاوگرتنى بەرژەوەندیى گشتى، خۆشەویستیى نیشتمان لە سەروو حزبەوە؛ چونکە پەروەردەکردنیان لەسەر ئەو بەها هاوبەشانە ڕێگرییەک و بەربەستێکی ئەخلاقی دروست دەکات تا ئەندامان بەها هاوبەشه‌كان و سنووری پرسە نیشتمانییە چارەنووسسازەکان نەبەزێنن.
• پەروەردەکردنى ئەندامان لەسەر ئینتیماى دڵسۆزانە بۆ نەتەوە و نیشتمان، هەمیشە دەبێتە مایەى ڕوونەدانى هەڵگەڕانەوە و توندوتیژى و سەرپێچیی یاساکان و داڵدەنەدانی خیانەتکاران و گەندەڵان و هاریکارینەکردنى دوژمن لە دژى بەرژەوەندییەکانى نیشتمان.
• پەروەردەکردنى ئەندامان لە پێناو پێشکەشکردنى باشترین بە کۆمەڵگە و گرتنەبەرى مەنهەجی گفتوگۆ و لێكحاڵیبوون و هاوکارى، دەبێتە مایەى نانەوەى زەمینەیەکی لەبار بۆ کۆکبوون لەسەر ئەجێندایەکی نیشتمانى و بەرزکردنەوەى ئاستى ئینتیما. هەر کاتێک حزبە سیاسییەکان توانییان لە واقعی ململانێ قوتاریان ببێ و بچنە قۆناغی هاوکاریى یەکتر و گفتوگۆ و لێكحاڵیبوون، ئەوا لە بەرامبەردا پرسی ئینتیماى نیشتمانی ڕوو لە بەرزبوونەوە دەبێ؛ بەتایبەت لە قۆناغی دواى ململانێ کە پێویستیى زۆری هه‌یه‌ بە: ئەنجامدانى گفتوگۆ، دیدگه‌ى هاوبەشى درێژخایەنى نێوان لایەنەکان، پەیوەندیی بەردەوام، تا بەستەڵەکی بێمتمانەیی بتوێتەوە.

بۆچی ئینتیماى نیشتمانی لە کوردستان ڕوو لە دابەزینە؟

لەو بوارەدا ئاماژە بە چەند خاڵێک دەدەین:

• دووئیدارەیی؛ کە پێشتر دوو حکوومەت لە هەردوو پارێزگاى سلێمانى و هەولێر هەبوون. بێ گومان لە شوێنێک دەسەڵات بەدامەزراوەیی بکرێ، بەهاى سیاسییشی لەگەڵ دروست دەبێ، کە دواتر لە هەر پرۆسەیەکی یەکگرتنەوە گرفت دێتە پێش ئەگەر پلان و بەرنامەیەکی ڕۆشنی سیاسی و نیشتمانى لەو بارەیەوە نەبێ.
• حزبە سیاسییەکان تا هەنووکەیش زیاتر بە زیهنییەتى چەپگەرایی مامەڵەى سیاسی دەکەن، کە فەزڵی ململانێ بەسەر پێشبڕکێدا دەکەن. ئەو حاڵەتەیش زیاتر ئینتیما بۆ حزب زیاتر دەکات نەک نیشتمان، چونکە هەمیشە لە پێناو بەدیهێنانى ئامانجە تایبەتەکەیدایە، کە ئەویش بۆڕدانی بەرامبەرە نەک پرسێکی نیشتمانى.
• حزبە سیاسییەکان لە هەرێم حاڵەتى ئایدیۆلۆژیبوون بەسەریاندا زاڵە نەک مەدەنی؛ ئەمەیش وا دەکات کە دوو ڕەهەندی گرنگ لایان قوت ببێتەوە، ئەوانیش ململانێ و پەروەردەکردنە لەسەر خودی ئایدیۆلۆژیاکە. بەمەیش وەرچەرخان لە وەلائى ئەندامان ڕوو دەدا؛ بەوەى ئەوەندەى ئینتیمایان بۆ مەرجەعی ئایدیۆلۆژیاکە هەیە، بۆ نیشتمان نییانه‌.
• زۆربەى حزبەکانى هەرێمی کوردستان تەبەننیی شێوازى شانە بۆ ڕێکخستنەکانیان کردووە؛ ئەمەیش شێوازى کارى ڕێکخستنى ئایدیۆلۆژییانەى کۆمۆنیستییە. ئەوەندەى کە حزبەکە خولیاى گۆشکردنى کۆمەڵگەیە لەسەر ئایدیۆلۆژیاکە، ئەوەندە مەبەستى بەرجەستەکردنى بەها نیشتمانییە هاوبەشەکان نییە، چونکە بابەتێکی گرنگ دێتە گۆڕێ، ئەویش: هەموو ڕایەڵەیەکی هاوبەش لەگەڵ بەرامبەر ڕەت دەکاتەوە، چونکە بنەماى کارەکە لەسەر ململانێ بینا کراوە؛ دووەمیش بەئایدیۆلۆژیاکردنى کۆمەڵگەیە و مەبەست لێی، گۆڕینی کۆمەڵگەیە نەک پەرەسەندن و پێشکەوتنى، کە ئەمەیش پێچەوانەى دیموکراسییەت و پرسی نیشتمانە، بەوەى دیموکراسییەت باس لە پرۆسەى هاوبەشی نیشتمانى و پەرەسەندنى کۆمەڵگە دەکات بەرەو باشتر.
• ناتەباییی سیاسیی نێوان حزبە سیاسییەکانى هەرێم؛ ئەمەیش پێچەوانەى واقعی دیمۆگرافیای هەرێمی کوردستانە، کە هەرێم لە ڕوانگەى پێوەرەکانى جوگرافیاى سیاسی و دیمۆگرافییەوە بە گەلێکی یەکانگیر ئەژمار دەکرێ؛ بەوەى زۆربەى هەرە زۆرى دانیشتووانى لە یەک نەتەوە و پەیڕەوى یەک ئایین و یەک مەزهەب دەکەن. بەڵام حزبە سیاسییەکان لەو ڕوانگەیەوە مامەڵە لەگەڵ یەکتر ناکەن، بەوەى خاڵە هاوبەشەکانیان زیاترن لە جیاوازى، بەڵکوو خۆشبەختانە خاڵە جیاوازەکان تەنیا لە دونیاى سیاسەتدان و هیچ بونیادێکی کۆمەڵایەتییان نییە.
• ڕاگەیاندن لە کوردستان لەوپەڕی بێپڕه‌نسیپیدایە. وەزارەتى ڕۆشنبیری ڕۆڵی وەزیفی و یاساییی خۆى باش ئەدا ناکات، هەر بۆیە خەڵکی هەرێمی کوردستان لە بەردەم هەڵمەتێکی ڕاگەیاندنی سڕینەوە و لاوازکردنى کەسێتیی مەعنەویدایە: بەهاکان ناهێڵن؛ دەیکەنە کۆمەڵگەیەکی مشەخۆر؛ کەلتوورى بێهودەیی برەو پێ دەدەن؛ تاکەکان فێری ئەوە دەکەن کە خۆیان لە سەرووى نیشتمانەوە دابنێن. ئێستا لە هەرێم زیاتر لە 117 کەناڵى ناوخۆیی هەیە، کە زۆربەیان تەنیا کاریان ئەوەیە بێسانسۆر دۆبلاژى بەرهەمە بیانییەکان بکەن. وەزارەتى ڕۆشنبیرییش لەو نێوەنده‌دا هەروەک تاکەکان بینەرە و هیچی تر.
• لە هەرێمی کوردستان گەرچی قەیرانی دەسەڵاتێکى تۆکمە و نیشتمانى هەیە و هەوڵی دڵسۆزانەیش لە ئارادایە بۆ ئاڕاستەکردنى بە شێوازێکی دروست و دیموکراسییانە لە ڕوانگەى یەکێک لە ڕەهەندەکانەوە کە یاساى چاکسازییە، بەڵام لە بەرامبەردا چەندان ڕەوتى دژوار هەن کە کاریان تەنیا ناشرینکردنى دەسەڵاتە و هاندانی خەڵکە بۆ هەڵگەڕانەوە و جنێوبارانکردنى. ئەمە ئەوە ناگەیەنێ کە خەڵک مافی ڕادەربڕین و خۆپیشاندان و ڕەخنەگرتنى نییە، بەڵکوو تەواوى ئەو مافانە دەبێ دەستەبەر بکرێن و حکوومەتیش بە دیدێکی ئەمنى لێیان نەڕوانێ. بەڵام ئەوەى کە جێی سەرنجە، کەلتوورى ڕەتکردنەوەى هەموو جۆرە دەسەڵاتێک کۆمەڵگەى بەرەو ئاقارێکی پڕئاشوب بردووە؛ ئەو کەسە ڕۆشنبیرە، کە جنێو بە حکوومەت و بەرپرسان دەدات. ئەمە ماناى ئەوە نییە دەست نەخرێتە سەر کەموکورتییەکان و گەندەڵکاران نەدرێنە دادگه‌، بەڵام ئەو بابەتە دەبێ لە پێناو تۆکمەکردنى دەسەڵات بێ نەک بەپێچەوانەوە. ئەوەى کە گرنگە بۆ ئێمەى کورد لەم قۆناغەدا ئەوەیە کە، چۆن دەسەڵاتێکی دیموکراسیی نیشتمانى، کامڵ بکەین؛ چونکە دەسەڵات بۆ پرسەکەمان ماناى مانەوەمان دەگەیەنێ. ئەوەیش پێویستى بە دەمەزەردکردنەوەى ئینتیمایە، نەک بە سفرکردنى دەسەڵات، چونکە نەمانى دەسەڵات ماناى ئاشوب و ئاییندەیەکی لێڵە بۆ ئێمەى کورد و دەبێتە هۆکارێکی داڕووخانى تەواوى کۆمەڵگەى سیاسیی کوردی.
• گلۆبالیزم هۆکارێکی ترى لاوازکردنى ئینتیمایە. ئەو جەدەڵە دروست دەرنەچوو کە دەیانگوت کاریگەریى لەسەر هەرێمی کوردستان نابێ، چونکە دەوڵەت نییە سەروەریى بخاتە مەترسییەوە. مەوداى گلۆبالیزم زۆر لەوە فراوانترە کە تەنیا کار بکاتە سەر سەروەرى، بەڵکوو تەواوى سیسته‌مى بەها و کۆمەڵایەتى دەخاتە ژێر کاریگەریى خۆیەوە: ئینتیما لاواز دەکات؛ بەهاکان ناهێڵێ و هی نوێ دێنێتە کایەوە؛ نەوەیەک لە نێوه‌ندى گلۆبالیزمەوە بە هەندێ بەهاى بەدەر لە کۆمەڵگەى ڕەسەن پەروەردە دەبێ، کە هیچ پیرۆزی و سیسته‌مى بەهاى کۆمەڵگەی بەلاوە گرنگ نییە؛ دروشمەکانى نیشتمان لایان بێمانا دەبن؛ دەسکەوتەکانى نەتەوەیان پێ ناپارێزرێ؛ هەر لە منداڵییەوە لە ڕێگەى تۆڕەکانى ئینتەرنێتەوە لەسەر چەند بەهایەک پەروەردە و گۆش و گەورە دەبن، دواتر وا دەزانن ئەوە واقعی ژیانە، بەڵام لە ئاکامدا دووچارى دژوارى دەبن و بێهیوا و بێهوودە دەبن؛ تەنیا مەبەستیان وێڵبوونە بە دواى چێژ لە ژیان لەسەر ئاستى تاکەکەس نەک نیشتمان؛ بەڵکوو لەوەیش زیاتر، خۆیان لە سەروو نیشتمانەوە دەبینن؛ واى بچووک دەکەنەوە کە بەرامبەر ساتێک لە چێژبینینە و هیچی تر. هەردوو وەزارەتى ڕۆشنبیرى و گەیاندنیش، ئەوەندەى کە من بەدواداچوونم هەبێ، هیچ پلانێکی ئەوتۆم نەبینیوە لەو بارەیەوە.
• تێکەڵکردنى دوو واقع و چەمکى جودا لە یەکتر: حکوومەت و نیشتمان. خه‌ڵكی چونکە دەسەڵات نەیتوانیوە بە وەزیفەى خۆى هەستێ دەرهەقیان، نیشتمانیشی بەرچاو کەوتووە؛ ئەمەیش کاریگەریى ڕاستەوخۆى لەسەر ئینتیما هەبووە، چونکە نیشتمان لە حکوومەتدا دەبینن. ئەوەى کە بە موڵکی خۆیانی دەزانن تەنیا چوارچێوەى ماڵەکانى خۆیانه‌، هەر بۆیە نیشتمان چیی لێ بەسەر دێ، هیچ به‌هایه‌كی نییە لاى چەندان توێژی کۆمەڵگه‌. وەڵامەکەیش ئەوەیە: ئایا حکوومەت هیچی بۆ من کردووە تا من لە بەرامبەردا پابەندی ڕێنمایییەکان بم یان قوربانیی بۆ بدەم؟

بۆچی ئینتیمای حزبی لە هەرێمی کوردستان لە سەروو نیشتمانەوەیە؟

لەو بارەیەوە ئاماژە بە سێ ڕەهەندی سەرەکی دەدەین:

• بەرژەوەندی، یەکێکە لە فاکتەرە سەرەکییەکان. هەندێ لە تاکەکانى کۆمەڵگە وای دەبینن، ئەوەى کە لە حزب دەستیان کەوتووە، لە نیشتمانیان چنگ نەکەوتووە؛ هەر بۆیە خاترى حزبیان لە سەروو نیشتمانەوە دەوێ. لەو حاڵەتەدا بەرژەوەندیى تایبەت لەسەر بەرژەوەندیى گشتییەوە لەبەرچاو دەگیرێ.
• پەروەردە و کەلتوور: ئەمە ئەو بوارەیە کە پێشتریش ئاماژەمان پێ دا. پەتاکە دەگەڕێتەوە بۆ خودی واقعی کەلتوور و پەروەردەى حزب کە ئەندامانى لەسەر گۆش دەکەن؛ بەوەى مانەوەیان و ژیانیان پەیوەستە بە حزبەوە نەک نیشتمان. ئەمەیش گومانى تێدا نییە کە ئینتیماى حزب دەبێتە سەرەکی و بنەڕەتى و نیشتمانییش لاوەکی.
• کارى حزبی لە هەرێمی کوردستان لەسەر بنەماى ململانێیە نەک پێشبڕکێ. بەمەیش تەواوى ڕایەڵەکان لەگەڵ ئەوی دی ڕووخاون؛ ئەوەى کە بەرقەراریشه‌ تەنیا ئاماژەیەکە بۆ واقعی پشووی جەنگاوەرێک و لە هەر ئانوساتێکدا پەیوەندییەکە دەچێتەوە خاڵی سفرى ململانێ. گەوەرترین ئامانجیش لە ململانێدا بریتییە لە بۆڕدانی ڕکابەر. ئاماژەمان بەوەیش دا کە زۆربەى حزبەکانى کوردستان تا هەنووکەیش بە زیهنییەتى چەپ یان شێوازى ڕێکخستنى چەپانە سیاسەت دەکەن و هیچ هەوڵێکی جددی بۆ گفتوگۆ لە پێناو نیشتمان برەوى ئەوتۆى نییە.

کۆبەند

لاوازبوونى ئینتیما دەرفەتەکانى مانەوە و پێشکەوتن لاواز و کەم دەکاتەوە. بە هەمان شێوە، لاوازبوونى دەبێتە هۆى زۆربوونى تاوان و ئاشوب لە کۆمەڵگە. لاوازبوونى ئینتیما بۆ کورد مایەى دواکەوتن و لەمپەرە لە بەردەم گەیشتن بە بەدیهێنانى پرسە نەتەوەیییەکەى؛ هەروەک چۆن ئەو دەسکەوتەى کە هەیشیەتى لە ناوى دەبات. حکوومەت و حزبە سیاسییەکان بۆ تۆکمەکردنى، ڕۆڵی سەرەکی دەگێڕن و لە بەردەم بەرپرسیارێتییەکى نەتەوەیی و نیشتمانیدان.

( 1 )  د. رفیق حبیب، المقدس والحریة، دار الشروق، القاهرة، 2000، ص15.