د. پەرویز ڕەحیم قادر- دکتۆرا لە ئاسایشی نەتەوەیی و مامۆستا لە بەشی سیستەمە سیاسییەکان و سیاسەتی گشتی لە کۆلێژی زانستە سیاسییەکان-زانکۆی سەڵاحەددین

خستنەڕووی هاوکێشەکان

پرسی هاوسەنگیی هێزە سیاسییەکان لە ڕوانگەی کۆماری ئیسلامییەوە لە عێراق، پرسێکە پەیوەست بە بەرژەوەندی و ئاسایشی نەتەوەیی و تەنانەت پێگەی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیی ئەو وڵاتە لە ئاستی باڵا و، هەر بۆیە ئێران بە بەکارهێنانی هەموو نفووز و دەسەڵاتی خۆی هەوڵی هێشتنەوە یاخود بەردەوامبوونی دۆخەکە وەکوو پاش ٢٠٠٣ دەدات. بەم واتایەی کە ئێران لە دوای ساڵی ٢٠٠٣وە، هەوڵی داوە، بە دروستکردنی هاوسەنگییەک لە نێوان سێ پێکهاتە سەرەکییەکه‌ی کورد و سوننە و شیعە، ڕووخانی ڕژێمێکی سوننە-عەرەب لە عێراق لە بەرژەوەندیی خۆی بەکار بێنێت، بە مەرجێک:

 یەکەم: باڵادەستی بۆ شیعەکان گەرەنتی بکرێت.

 دووەم: لەناو هێزە شیعەکانیشدا، له‌ناو هه‌موو لایەنەکاندا، بەردەوامیی باڵادەستیی هێزە شیعەکانی نزیک لە ئێران یاخود هەبوونی هاوسەنگییەک لە ناوماڵی شیعەکان دەستەبەر بکرێت.

ئەمە کرۆکی سیاسەتی ئێران بووە؛ بەڵام ڕووداوەکانی پاش ساڵی ٢٠١٩ و سەرهەڵدانی خۆپیشاندان لە دژی دەسەڵاتی شیعیی زاڵ و هێزەکانی نزیک لە ئێران و پاشان ئەنجامەکانی هەڵبژاردنە پێشوەختەکەی ١٠-١٠-٢٠٢١، ئەم هاوکێشەیەی گۆڕی و تووشی قەیران و گرفتی کردووە. لێکەوتەی ئەمەیش لە ململانێکانی دوو بەرەی سەدرییەکان لە لایەک و چوارچێوەی هەماهەنگی لە لایەکی ترەوە لە ناوماڵی شیعەکان بەرجەستە بۆتەوە. بۆیە ئێران لێرەدا دوو بژاردەی هەیە: یان ئەوەی کە دەتوانێت ئەو هاوسەنگییە جارێکی تر بگەڕێنێتەوە بە هەردوو میکانیزمی ١- سازش و بڕواپێهێنان و ٢- گوشار و هەڕەشە؛ یان ئەوەی کە ئەگەر ئێران لەو هەوڵه‌ی شکست بێنێت، ئەوە دەبێت بۆ لەدەستنەچوونی پێگە و نفووزی لە عێراق، خۆی بۆ سەردەمێک ئامادە بکات کە بە سەردەمی سەدرییەکان لە عێراق ناوزەد دەکرێت.

ئێمە چۆنێتیی ڕۆڵ و ئاستی پێگە و ڕاددەی نفووزی ئێران لە سەردەمی شیعەکانی لایەنگری ئێران- کە ئێستا لە "چوارچێوەی هەماهەنگی"دا کۆ بوونەتەوە- دەزانین، بەڵام لەم نێوەندەدا پرسیاری سەرەکی ئەوەیە کە، پێگە و ڕۆڵ و نفووزی ئێران لە عێراق لە ئەگەری بێتوانایی لە هاوسەنگکردنەوەی شیعەکان چیی بەسەر دێت؟ ئایا ئەم ڕووداوە و باڵادەستیی سەدرییەکان دەتوانێت هاوسەنگیی نەریتیی نێوان سوننە و شیعە و کوردیش بگۆڕێت؟ چونکە ئێران ترسی لەوە هەیە کە لێکترازانی ناوماڵی شیعەکان ئەو دەرفەتە بخوڵقێنێت کە لە لایەک سوننەکان بەهێز ببنەوە و لەگەڵ کورد ئەو هاوسەنگییەی پێشوو تێک بشکێنن و، لە لایەکی تریشەوە ڕێگە لەوە بگرێت کە ناسیۆنالیزمی عەرەبی یاخود "پان-عەرەبیزم" جارێکی تر باڵ بەسەر عێراقدا بکێشێت؛ بەم پێیەیش گرنگترین فاکتەری باڵادەستیی ئێران- کە هێزە شیعە ئایدیۆلۆژییەکان بوون- بەرەو پووکانەوە بڕوات. ئەمە جگە لەوەی کە ئێران ئەو دەرەنجامانەی هەڵبژاردن و ناڕەزایەتییانە بە پلانی ئەمریکا- ئیسڕائیل و وڵاتانی عەرەبی-سوننە دەزانێت بۆ سەرقاڵکردنی ئێران و لاوازکردنی ڕۆڵە هاوسەنگکەرەکەی و، بەم پێیەیش هاوکێشە ناوخۆیییەکان و هاوسەنگیی هێز لە عێراق ڕەهەندێکی جیۆسیاسیی هەیە بۆ ئەو وڵاتە.

یەکەم؛ سیاسەتی ئێران بۆ ڕێگەگرتن لە تێکچوونی هاوسەنگیی هێز لە ناوماڵی شیعەکانی عێراق

جگە لە گرتنەبەری سیاسەت، دانوستان و هێنانەئارای سازان لە نێوان هێزە شیعەکان بە پاڵپشتی و تەنانەت بەشداریی ڕاستەوخۆی ئێران بە مەبەستی ڕێگەگرتن لە تێکچوونی هاوسەنگیی هێز لە ناوماڵی شیعەکان، کۆماری ئیسلامیی ئێران هەوڵ دەدات هەم سەدرییەکان لەوە ئاگادار بکاتەوە کە بەبێ بەشداریی "چوارچێوەی هەماهەنگی" (بە کۆی هێزەکانی بەشدار، یان بەجیاجیا) حکوومەتی عێراق سەقامگیریی نابێت و هەموو لایەنەکانیش مانای ئەو دەڕبڕین و سیاسەتە دەزانن کە چییە! و هەمیش لایەنەکانی تریش ڕازی دەکات کە ئەو ڕاستییە بزانن کە بەبێ بەشداریی سەدرییەکانیش ناتواندرێت حکوومەتی عێراق بەردەوام بێت و کۆنترۆڵی شەقامی ناڕازی بکرێت.

 بۆیە لێرەدا ئێران هەم واقعی سیاسیی نوێی عێراق دەخوێنێتەوە و هەمیش بەناڕاستەوخۆ خۆی بۆ قۆناغی نوێی سەردەمی باڵادەستیی ڕێژەییی سەدرییەکان ئامادە کردووە؛ چونکە ئێران ئەمە باش دەزانێت کە سەرەتای لاوازبوون و تەنانەت پووکانەوە و کەوتنی ئیمپراتۆرییەتی شیعیی کۆماری ئیسلامیی ئێران لە لوبنان و سووریاوە دەست پێ ناکات، بەڵکوو ئەوە لە عێراقەوە ستارتی لێ دەردرێت و لە سووریا و لوبنان و یەمەن کۆتاییی پێ دێت. هەر بۆیە بە هەموو شێوەیەک ئێران ڕێگە لەوە دەگرێت کە هێزێکی شیعی زاڵ بێت، کە لە چوارچێوەی بەرژەوەندی و ئەجێنداکانی ئێراندا نەبێت.[1]

بۆیە ئەگەر ئێران لە سیاسەتە باوەکەیدا، کە هێنانەسەرکاری هێزەکانی لایەنگری خۆیەتی، سەرکەوتوو نەبێت، هەوڵ دەدات بەناڕاستەوخۆ ئەوە بکات؛ ئەمەیش لە ڕێگەی هێشتنەوەی ئامرازە سیاسی و سەربازی و تەنانەت ئابوورییەکان لە دەستی خۆیدا و، لە هەمان کاتیشدا لە ڕێگەی هێزێکی نوێی وەکوو سەدرییەکانه‌وه‌. بەم واتایە کە قۆناغی سەدرییەکان قۆناغی کۆتاییی ئێران نییە، بەڵکوو نوێکردنەوەی نفووزی ئێرانە لە بەرگ و فۆرمێکی دیكه‌دا. ئەم بەرگە و فۆرمەش دەتوانێت "موقتەدا سەدر" بێت کە بەردەوام دڵەڕاوکێی لە ڕووخانی دەسەڵاتەکەی لەلایەن هێزە شیعەکانی تر هەیە و، ناچارە لە کۆتاییدا پەنا بۆ ئێران ببات بۆ ئەوەی لە گوشاری هێزە شیعەکانی تر ڕزگاری ببێت کە لە ڕاستیدا هەمان گوشاری ئێرانە. هەر بۆیە بۆ ئێران گرنگە کە حەشدی شەعبی هەڵنەوەشێتەوە و لاواز نەکرێت، بەڵکوو بەردەوام بێت و تەنانەت جومگە ئاسایشی و سەربازییەکان لەلایەن لایەنگرانی ئێرانەوە کۆنترۆڵ بکرێن.[2]

دووەم؛ سیاسەتی ئێران بۆ ڕێگەگرتن لە تێکچوونی هاوسەنگیی هێز لە نێوان شیعە و کورد و سوننەی عێراق

بەشێک لە هەوڵەکانی ئێران بۆ هاوسەنگکردنەوەی هێزە شیعییەکان و بەشداریی چوارچێوەی هەماهەنگیی شیعەکان بۆ ئەمەیە کە، موقتەدا سەدر ناچارە بۆ پێکهێنانی حکوومەت و پڕکردنەوەی بۆشاییی ئەو هێزە شیعانە، ڕۆڵی زیاتر بداتە سوننەکان و کورد. ئەمەیش بەپێچەوانەی سیاسەتی کۆماری ئیسلامییە، كە هەوڵی داوە کورد و سوننە تەنیا بەشدار بن نەک هاوبەش و پێکهێنەر. ڕووداوەکانی پاش ساڵی ٢٠٠٣ و لاوازبوونی قۆناغ بە قۆناغی کورد لە هاوکێشە سیاسییەکانی بەغدا، ئەو گریمانەیە دەسەلمێنێ.

بۆیە لە ئێستادا زۆربەی ترسی ئێران لەوەیە کە ئەو هەوڵانە پووچەڵ ببێتەوە و موقتەدا سەدر ناچار بێت پەنا بەرێتە به‌ر کورد و سوننە، وەکوو ئەوەی کە لە ٩-١-٢٠٢٢ دا ڕووی دا و بەبێ چوارچێوەی هەماهەنگی و بە بەشداری و ڕۆڵی سوننە و کورد دەستەی سەرۆکایەتیی پەرلەمانی عێراق هەڵبژێردران. ئەمە زەنگی مەترسییە بۆ ئێران کە جارێکی تر سوننە و کورد بەهاوبەشی لەگەڵ هێزێکی شیعی بتوانن هەم لایەنگرانی ئێران بخەنە پەراوێزەوە و هەمیش لەم ڕێگەیەوە ببنە بڕیاردەر و هاوبەش لە بەغدا.

لەم هاوکێشەیەدا پەراوێزکەوتنی هێزەکانی لایەنگری ئێران بە لاوازبوونی نفووزی ئێران لێک دەدرێتەوە، چونکە هەم ڕۆڵی هاوسەنگکەری ئێران پشتگوێ خراوە و هەمیش هێزە سوننەکان (عەزم و تەقەدوم) و کورد (پارتی دیموکراتی کوردستان) توانیویانە ڕۆڵی پێکهێنەر و هاوبەش بە هاوسەنگییەکی نوێوە ببینن و، ئەمەیش ڕاستیی دڵەڕاوکێی ئێرانە کە بە سەرەتای گۆڕانکاریی جیۆسیاسی لە ناوچەکەدا دەیبینێت؛ بەو پێیەی کە پارتی دیموکراتی کوردستان لە ئەمریکا و وڵاتانی سوننە و تەنانەت تورکیا نزیکە و سوننەیش لەلایەن وڵاتانی تورکیا و ئیمارات و تەنانەت بەناڕاستەوخۆ وڵاتانی ڕۆژاوایییەوە پاڵپشتی دەکرێت. ئەگەر ئەم نەخشە سیاسییەی ئێستا بچەسپێت، ئەوە تورکیا هەم لە سووریا بۆ باڵادەستیی خۆی گوشار لە ئێران دەکات و هەمیش لە عێراقەوە بەرەو ناوچەی کەنداو هەڵدەکشێت و وڵاتانی عەرەبی کەنداویش جگە لە زاڵبوون لە عێراق لە ڕێگەی کورد و سوننەوە، ئەوە بەتەواوی ئێران لە ڕووی جیۆسیاسییەوە گۆشەگیر و پەرواێز دەخەن و لە سووریا و لوبنانیش بەتەواوی باڵادەست دەبن.[3]

بۆیە ئێران هەوڵ دەدات ئەم دۆخە بەردەوام نەبێت؛ ئەمەیش لە ڕێگەی هاوسەنگکردنەوەی ناوماڵی شیعییەوە دەبێت کە دووبارە هاوسەنگیی نێوان کورد و سوننە و شیعە تێک نەچێت، چونکە ئەو کاتە ڕۆڵی کورد و سوننە بەشداریپێکردنێکی ڕواڵەتی دەبێت و هەمیش وڵاتانی ناوچەکە دەکەونە پەراوێزەوە. هەموو ئەمانەیش هەم گرنگیی عێراق لە ستراتیژیی ئاسایشی و هەرێمایەیتی ئێران و هەمیش سیاسەت و پلان و ستراتیژیی ئێرانمان لە عێراق لە هەمبەر ڕووداو و پێکهاتە و ئەکتەرەکان بۆ ڕوونتر دەکاتەوە.

لەم ڕوانگەیەوە ئێران هەم لەناو سوننە و هەمیش کورد ناکۆکی دروست دەکات (وه‌ك چۆن تا ئێستا کردوویەتی)، هەمیش بەپێچەوانەی ئەو سیاسەتەی ڕابردووی، ئەم جارە لە ناوماڵی شیعەکان جارێکی تر هاوسەنگیان دەکاتەوە بۆ ئەوەی بەبێ یەکتری نەتوانن بەردەوام بن و هەمیش لە کورد و سوننە دووریان بخاتەوە یاخود ڕۆڵی لاوەکییان پێ بدات بۆ ئەوەی نەبنە هاوبەش و پێکهێنەری ڕاستەقینە و، بەم پێیەیش لە پرۆسەی سیاسیدا بەهێز نەبنەوە.

سێیەم؛ سیاسەتی ئێران بۆ ڕێگەگرتن لە لەدەستدانی پێگەکەی وەکوو هێزێکی هاوسەنگەر لە عێراق و ناوچەکە

ڕووبەری ئێران زیاتر لە 1648195 کیلۆمەتر دووجایە و، ڕوووبەرەکەی سێ ئەوەندەی ڕووبەری فەڕەنسایە. کۆی سنوورەکەی 8,731 کیلۆمەترە کە 2700 کیلۆمەتر سنووری ئاوییە. هەروەها ئێران دووەم گەورەترین وڵاتە لە ڕووی هەبوونی دراوسێ و دوای ڕووسیا دێت، چونکە هاوسنوورە لەگەڵ عێراق و تورکیا و ئەرمینیا و ئازەربایجان و تورکمانستان و ئەفغانستان و پاکستان، کە ئەمەیش وای کردووە لە ڕووی جیۆپۆلیتیکییشەوە شوێنێکی گرنگی هەبێت لە ناوچەکەدا، چونکە لە چەند لایەنێکەوە ڕێگه‌ی بۆ دەریا هەیە. هەموو ئەم فاکتەرانەیش وای کردووە کە ڕۆڵی هاوسەنگەری لە نێوان وڵاتانی ناوچەکە بەگشتی هه‌بێت و، لەناو خودی وڵاتانی دراوسێیش ببێتە بەشێک لە ستراتیژیی سیاسەتی دەرەکیی ئەم وڵاتە.[4]

 لەم نێوەندەیشدا ڕوانگە و ستراتیژیی ئێران ئەوەیە کە، عێراق دەبێت-پێویستە لەناو چوارچێوەی وڵاتانی هاوبەرژەوەندی و هاوئایدیۆلۆژیی ئێراندا بمێنێتەوە و بۆ ئەم مەبەستەیش باڵادەستیی هێزە سیاسییە شیعەکان لە ڕێگەی نفووزی ئایدیۆلۆژیكی و مەزهەبییەوە گەورەترین میکانیزمی نفووزی ئێرانە. لە هەمان کاتیشدا عێراق به‌ بەشێک لە بازنەی خێرای ئاسایشیی ئێران دادەنرێت کە هەر ئاڵوگۆڕ و گۆڕانکارییەک کاریگەریی ڕاستەوخۆی لەسەر ئاسایشی ئێران و نفووز و پێگە هەرێمایەتییەکەی دەبێت. هەر بۆیە ئێران لە وڵاتانی سوننە و شیعە لە وڵاتانی عەرەبیدا پاڵپشتی لە کەمینە شیعەکان ده‌كات؛ چونکە سێ هێزی عەرەبی عێراق و سعوودیا و میسر و تەنانەت سووریا لە ڕابردوو و ئیمارات لە ئێستادا، دەتوانن پێگە جیۆسیاسییەکەی ئێران ڕووبەڕووی ئاڵنگاری بکەنەوە. بۆ ئەم مەبەستەیش عێراقی زۆرینە شیعە، ڕۆڵ و پێگەی سه‌ره‌كیی لەو هاوکێشەیەدا هەیە.[5]

لە لایەکی تریشەوە، عێراق كۆمه‌ڵێك سەرچاوەی وزەی هایدرۆکاربۆنی هەیە، لەوانە نەوت و گازی سروشتی؛ هەروەها بەپێی ئامارەکانی ساڵی 2018، عێراق 145 ملیار بەرمیل یەدەگی نەوتی هەیە کە 11.6 لە سەدی یەدەگی نەوتی جیهانە، کە لە جیهاندا پلەی چوارەمە. هەر بۆیە عێراق لە ڕووی ئابوورییەوە گرنگە بۆ ئێران و لە کاتێکدا ئێران لەژێر گوشاری سزادایە، عێراق وەک سییەکانی ئابووریی ئێران خزمەتی دەکات، بۆ ئەوەی ئابووریی ئێران دانەتەپێت و بمێنێتەوە. بۆیە ئێران هەوڵی داوە عێراق لە ڕووی ئابوورییەوە پشت بە خۆی ببەستێت و لە پراکتیکیشدا عێراق زیاتر لە هەموو وڵاتێکی ئەم ناوچەیە پشت بە ئێران دەبەستێت، بەتایبەتی لە کەرتی غازی سروشتی و کارەبادا. بۆ نموونە لە سێ ساڵی ڕابردوودا ئێران پلەی یەکەمی لە هەناردەکردنی کاڵای نانەوتی بۆ عێراق هەیە، لە کاتێکدا ئێران لە ساڵی 2015 لە پلەی پێنجەم بوو.

ئێران 1٪ی بازاڕی دەرمانسازی و کەرەستەی پزیشکی و 11٪ی کانزا و 18٪ی بەرهەمە خۆراکییەکان و 55٪ی کەرەستەی بیناسازی و 48٪ی بەرهەمە پاڵاوتنییەکان و 28٪ی بەرهەمی پێترۆکیمیاییی لە بازاڕەکانی عێراقی لەژێردەستدایە. زۆربەی ئەو کاڵا ئێرانییانەی هەناردەی عێراق کراون، لە سەدا 21ی سەرجەمی هەناردەی نانەوتیی ئێران بۆ عێراق پێک دێنن و، بە شێوەیەکی گشتی هەناردەکردن بۆ عێراق زیاتر لە یەک ملیۆن کاری بۆ ئێرانییەکان دروست کردووە.

عێراق بەشێکی زۆری ئەو کارەبایەی پێویستی پێیەتی، لە ئێرانەوە دابین دەکات، کە نزیکەی 1100 مێگاوات کارەبا لە ئێرانەوە لە ڕێگەی چوار هێڵی گواستنەوەوە هاوردە دەکات. گرێبەستی گواستنەوەی کارەبا لە ئێرانەوە بۆ عێراق لە 4ی تەمووزی 2020 بۆ ماوەی دوو ساڵی تر درێژ کرایەوە کە ساڵانە بڕی 800 ملیۆن دۆلاری بۆ عێراق تێ چووە؛ هەر ئەمەیش وای کردووە کە عێراق نزیکەی 5-6 ملیار دۆلار قەرزاری ئێران بێت بۆ هاوردەکردنی کارەبا و گازی سروشتی و بەرهەمهێنانی نەوت، کە بڕیار بوو لە ڕێگەی کۆمپانیا چینییەکانەوە بیدات بە ئێران، بەڵام لە ترسی ئەوەی سزا بخرێتە سەریان، بەناچاری کۆمپانیایەکی ئێرانی لە عێراق دامەزرا کە کاڵای ئێرانیی لە بازاڕەکانی عێراق کڕیوە و لە ڕێگەی بانکی بازرگانیی عێراقەوە پارەی بۆ دابین کراوە. تەنانەت سەبارەت بە پیشەسازیی گەشتیاریی ئێران، لە سەدا 40ی گەشتیارانی بیانی، عێراقین، کە ساڵانە 3 ملیۆن عێراقی دەچنە ئێران و ساڵانە نزیکەی 3 ملیار دۆلار بە دراوی بیانی هاوردەی ئێران دەکەن.

هەروەها عێراق لە وەرزی هاویندا 70 ملیۆن مەتر سێجا گازی سروشتی لە ئێران هاوردە دەکات کە لە وەرزی زستاندا دەگاتە 45 ملیۆن مەتر سێجا؛ تێچووەکەی لە ساڵی 2019دا بڕی 2.419 ملیار دۆلار بووە. هەناردەی گازی ئێران بۆ عێراق بە دوو بۆڕی دەگوازرێتەوە: یەکێکیان لە نەوتخانەوە بۆ بەغدا و ئەوی تریان لە ئابادانەوە بۆ بەسرە درێژ دەبێتەوە. دوو بۆڕییەکە بە نرخی ٨٠٨ ملیۆن دۆلار دروست کراون.

عێراق لە ساڵی 2018دا هەزار و 485 ملیۆن پێ سێجا غازی هاوردە کردووە و پێشبینی دەکرێت تا ساڵی 2022، پێویستیی وێستگەکانی بەرهەمهێنانی وزەی کارەبا بۆ نزیکەی 2 هەزار و 920 ملیۆن پێ سێجا زیاد بکات. لە ئێستادا کارکردن لە کۆمەڵگەی گازی سروشتیی بەسرە و بن عومەر و ناسریە و حەلفائیە و مەنسووریە و مەجنوون بەردەوامە، کە چاوەڕوان دەکرێت تا ساڵی 2022 لە ئەگەری نەبوونی کێشەی دارایی، کۆتایی بە کارەکانیان بێت؛ بەڵام عێراق لانی کەم بۆ ماوەی سێ ساڵی داهاتوو، بەردەوام دەبێت لە هاوردەکردنی گازی سروشتی لە ئێران بەهۆی زۆریی پێویستی بە سووتەمەنیی گازی سروشتی و نەبوونی جێگرەوەی ناوخۆیی و دەرەکی بۆ پڕکردنەوەی پێداویستیی بەکارهێنانی گازی سروشتی جگە لە ئێران.[6]

لەم چوارچێوەیەدا بەهۆی ئەوەی کە ئێران ئەو ڕۆڵەی لە ناوخۆی عێراق و بەم پێیەیش لەناو وڵاتانی ناسراو بە بەرەی خۆڕاگری (عێراق و سووریا و لوبنان و یەمەن) لەدەست نەدات، بەتوندی دژی ئەو هەوڵانە دەوەستێتەوە کە ئێران وەکوو ڕابردوو نەتوانێت ڕۆڵی یەکلاکەرەوە و ناوبژیوانی و براگەورەیی بۆ شیعە و تەنانەت کورد و سوننە لە عێراقدا ببینێت. بۆیە لێرەدا لە پلانی یەکەم، ئێران هەوڵ دەدات چوارچێوەی هەماهەنگی بپارێزێت و تەنانەت سەدرییەکانیش وەک بەشێک لەو چوارچێوەیە پێناسە بکات، بە مەبەستی سازانی شیعەکان و پێکهێنانی حکوومەت وەکوو پرۆسەی پاش ساڵی ٢٠٠٥؛ بەڵام لە قۆناغی شکستی ئەم سیاسەتە، ئەوە پلانی دووەم ئەوەیە کە هەموو شیعەکان لەگەڵ سەدر بەشداریی پێ بکات، بۆ ئەوەی هەم نیشان بدات هێشتا خاوەن نفووزە لەسەر هەموو ڕەوتە شیعەکان و هەمیش ڕێگە لە پەرتەوازەییی شیعەکان بگرێت.

بۆیە پێدەچێت لە ئەگەری شکستی ئەم سیاسەتەیش، ئەوە ئێران ڕازی بێت بەوەی زۆرینەی شیعەکان (نەک هەموویان) بەشدار بن لە پێکهێنانی حکوومەتی نوێی عێراق؛ بۆ نموونە حکوومەتێک بەبێ "نووری مالیکی". لێرەدا پرسیارە ئەستەمەکە ئەوەیە کە، ئەگەر سەدر ڕازی نەبوو، چی ڕوو دەدات؟ وه‌ڵامی ئەم پرسیارە بۆ کرۆکی بابەتەکە دەگەڕێتەوە کە ئێران ناتوانێت دەست لە عێراق هەڵبگرێت و ئەو توانایەیشی هەیە کە بەسەر کۆسپەکانی پێکهێنانی حکوومەتدا زاڵ بێت، چونکە لە لایەک لەگەڵ ئەمریکییەکان لە دانوستانی ناڕاستەوخۆدایە و لەگەڵ سعوودیایش لە دانوستانی ڕاستەوخۆ. هەروەها ئیمارات و وڵاتانی تریش لەم ماوەیە هەوڵی نزیکایەتییان لەگەڵ ئێران داوە بەهۆی مەترسییەکانیان لە دەرچوونی ئەمریکا لە ناوچەکە و پاراستی ئاسایش و بەرژەوەندییەکانیان.

 ئەم هاوکێشانەیش لە پاڵ هێرشی حووسییەکان بۆ سەر سعوودیا و ئیمارات وا دەکات کە، کاریگەریی لەسەر پێکهێنانی حکوومەت لە عێراقیش هەبێت. بۆیە لێرەوە دەتوانین ئەوە بڵێین کە ئێران ئەم دۆخەی ئێران بە کاتی دەزانێت کە لە لایەک لێکەوتەی سەرقاڵبوونی ئێرانە بە پرسەکانی تری هەرێمایەتی و ئەتۆمی و کێشە ناوخۆیییەکانی خۆی و هاتنەسەرکاری "ئیبراهیم ڕەئیسی" و، لە لایەکی تریشەوە بە جۆرێک ئەمە بە پلانی ئەمریکا و وڵاتانی سوننە ده‌زانێت بۆ زاڵکردنی هێزێکی شیعیی دوور لە ئێران وەکوو سەدرییەکان و زیندووکردنەوەی ڕۆڵی سوننەکان و تێکدانی هاوسەنگیی نەریتی و باوی پاش ساڵی ٢٠٠٣ لە ڕێگەی هەڵبژاردنەکانەوە- کە لێکەوتەی، خۆپیشاندانەکان و گۆڕینی یاسای هەڵبژاردن و ئەندامانی کۆمیسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق بووە- و، پێشی وایه‌ کۆی ئەمانەیش بەهۆی بۆشایی و لەدەستدانی کەسایەتییەکی کاریگەره‌ لە ناوچەکەدا کە "قاسم سولەیمانی" بوو.

 بۆیە ئێران هەموو هەوڵێکی دەدات کە جارێ دۆخەکە ئیدارە بکات تاوەکوو لە کۆنترۆڵی دەرنەچێت، بۆ ئەوەی هاوکێشە هەرێمایەتییەکان یەکلایی بکاتەوە و لەگەڵ ئەمریکا بگاتە قۆناعێک کە وەکوو پاش ساڵی ٢٠١١ و دەرچوونی هێزەکانی ئەمریکا، عێراق بۆ ئێران جێ بهێڵێ و لە هەمان کاتیشدا کێشەی ئابڵووقە و سزاکانی ئەمریکا بۆ سەر ئێران چارەسەر بکات.

لەم چوارچێوەیەدا، هەم موقتەدا سەدر و هەمیش ئێران ئەوە باش دەزانن کە عێراق بەبێ ڕەزامەندیی ئێران ناتوانێت سەقامگیر بێت و، ئەمەیش لە دەرچەی پاراستنی بەرژەوەندی و ئاسایشی ئێرانەوە بەدی دێت. هەر بۆیە پێگە و ڕۆڵی هاوسەنگكه‌ره‌وه‌ی ئێران، جارێکی تریش بە فریای ئێران و ناوماڵی شیعە دەکەوێت. بەڵام مەرج نییە ئەمە تەنیا بە گوشاری نەرم و دیپلۆماسی بێت؛ وه‌ك چۆن لە ماوەی ڕابردوودا بینیمان کە ئاستی توندوتیژییە سەربازییەکان لە عێراق لە سەرەتای ساڵی ٢٠٢٢ بەرەو هەڵکشان چوو و، هەموو لایەنێکی سیاسی و ئاسایشیی عێراقیش بکەر و ئامانجەکانی دەزانن، بەبێ ئەوەی بتوانن بەئاشکرا و ڕاستەوخۆ ئێران تاوانبار بکەن.

لەم ماوەیەدا لە ئاستی سیاسی لە عێراق و هەرێمایەتی و تەنانەت لە ناوەندە ئەکادیمی و سیاسییە نێودەوڵەتییەکان، ڕوانگە و چیرۆکێک هاتۆتە ئاراوە کە بریتییە لەوەی ئێران دەسەڵات و نفووزی وەکوو جاران بەسەر هێزە میلیشیاکانی نزیک لە خۆی نەماوە یاخود لاواز بووە. هەرچەندە دەکرێت پاش نەمانی سولەیمانی کێشەی بۆ دروست بووبێت، بەڵام لە ڕاستیدا ئەم چیرۆکە زیاتر خزمەتی بەرژەوەندییەکانی ئێران دەکات؛ چونکە ئەو کاتە ئێران هەم وەکوو هێزێکی نۆرماڵی پابەند بە پرەنسیپە یاسایی و دیپلۆماسییەکان دەناسرێت و هەمیش گوشارەکانی بۆ سەر نایارەکانی چڕ دەکاتەوە بەبێ ئەوەی هیچ بەرپرسیارێتییەکی بکەوێتە ئەستۆ و لە شەقامی عێراقیش زیاتر بێزراو و نەخوازراو بێت. بۆیە بەشێک لەم چیرۆکە ڕێگەی تێ دەچێت کە دروستکراوی ئێران بێت یاخود ئێران بۆ خۆی پەرەی پێ بدات. هەرچەندە ئەمە بەو مانایە نییە کە ئێران کێشەی لەگەڵ سەدرییەکان نییە، بەڵام ئێران و سەدرییەکان له‌و ڕاستییە تێ ده‌گه‌ن کە بەبێ یەکتری ناتوانن بەردەوام بن.

 بەم پێیە کرۆکی کێشەکە ئەوەیە کە، کێ ڕۆڵی هاوسەنگکەره‌وه‌ یاخود بە دەڕبڕینە باوەکەی ناوەندایەتیی هێزە سیاسییە شیعەکانی هەبێت؛ چونکە سەدر چاوی لە ڕابردوو و ئێستا و داهاتوویە، بەو پێیەی کە لەسەر هەمان مۆدێلی "ویلایەتی فەقیھ"، لە سەرووی ڕەخنە بێت و لە هەمان کاتیشدا بەرگێکی پیرۆزی ئایینیی هەبێت، بەڵام بەرپرسیارێتی هەڵنەگرێت. هەر ئەمەیش کرۆکی تێگەیشتن و خوێندنەوەی ڕەفتاری موقتەدا سەدرە، هەر لە پاشەکشەی بەردەوامی لە حکوومەت و نیشاندانی ڕۆڵی بوون بە ئۆپۆزیسیۆن و پاشان دووبارە چوونەوەی بۆ ناو دەسەڵات و تاوەکوو لێدوانە دژبەیەکەکانی کە سەری لە سیاسی و شرۆڤەکاران شێواندووە!

لێرەوە هاوکێشەکە بەم شێوەیەیه‌ کە سەدر بۆ چەسپاندنی پێگە ئایینییەکەی لە پاش نەمانی ئایەتۆڵلا سیستانی، پێویستیی بەم یارییە سیاسییە و لە هەمان کاتیشدا ڕەزامەندیی هێزە شیعەکان هەیە و، بۆیە ئەمە وەرگرتنی گەرەنتییە لە ئێران بۆ پاڵپشتی لە سەدر کە هێزەکانی لایەنگری ئێران دژایەتیی نەکەن. لە لایەکی تریشەوە ئەم سیستەمە ویلایەتە فەقیهییەی ناو خەیاڵدانی موقتەدا سەدر (ئەگەر دروست بێت)، نەک هیچ دژایەتییەکی لەگەڵ ئێران نییە، بەڵکوو تەواوکەر و پشتیوانی سیستەمەکه‌ی کۆماری ئیسلامیی ئێرانە و بە جۆرێک کۆماری ئیسلامیی ئێران لە تەنیاییی ستراتیژی و پەراوێزی ئێستای- بەهۆی سیستەمە تایبەت و تاقانەکەیه‌وه‌- دەردێنێت.

کۆبەند

ئێران پێویستی بە جەنگی مەزهەبی لە ناوچەکە بەگشتی و بەناڕاستەوخۆ لە عێراق بەتایبەتی هەیە، بۆیە جگە لە هەوڵدان بۆ دروستکردنەوەی باڵانس لە ناوماڵی شیعی، هەوڵ دەدات لە ڕێگە لە دروستبوونی باڵانسی نوێ لە نێوان موقتەدا سەدر و سوننە و کورد بگرێت و ئەمە کرۆکی مەترسییەکەیە بۆ ئێران لە پاش هەڵبژاردنەکەی ١٠-١٠-٢٠٢١، نەک ئەوەی کە دەگوترێت زاڵبوونی خودی سەدرییەکان؛ چونکە ئێران هەم میکانیزمی کۆنترۆڵکردنیانی هەیە و هەمیش توانای سنووردارکردنیان.

 ئه‌وه‌ی ڕاستی بێ، ئێران چ لە ناوخۆ و چ لە عێراق، تەنیا لە ڕووی سیاسییەوە هەژموونی خۆی نەسەپاندووە کە تەنیا لە ڕێگەی سیاسییەوە کۆتایی بە نفوزەکەی بێت، بەڵکوو بەسیاسیکردن یاخود بەئایدیۆلۆژیکردنی مەزهەب و ئایینە، کە وای کردووە ئێران لە ڕووی سیاسی و ئاسایشی-سەربازییەوە زاڵ بێت. بۆیە تاوەکوو ئەم فاکتەرە لە عێراق و ئێران لە ئارادا بێت، ئەوە هەژموونی ئێران لە عێراقیش بەردەوام دەبێت. لێدوانەکانی قاسم سولەیمانی بۆ ئەوەی ڕاددەی کاریگەریی ئێران نیشان بدات، باشتر ئەمە ڕوون دەکاتەوە کە لە لێدوانێکیدا ئاماژەی بە عێراق کرد، وەک مۆدێلێک کە "ئێستا شیعە مافی حوکمڕانییان هەیە"؛ بۆیە ئێران هەوڵی دووبارە بەرهەمهێنانه‌وه‌ی ئەم شێوازە دەدات لە چەند وڵاتێكی عەرەبی وەک یەمەن و لوبنان و سووریا.

ڕاستییەکه‌ی ئەوەیە، ئەوەی کە ڕۆڵی موقتەدا سەدری لە هاوکێشەکانی عێراق بەرز کردەوە، نەمانی قاسم سولەیمانی و ئەبو مەهدی موهەندیس و ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانەکانی عێراق بوو. موقتەدا سەدر، بۆ ئه‌وه‌ی ببێت به‌ ئەکتەری نەتەوەیی-ئایینی لە عێراق، پێویستی بە دژایەتیی ئەمریکا هەیە و، ئێران ئەو لایەنەیە کە ئەو توانایە دەداتە سەدر و لە هەمان کاتیشدا سەدر توانای خۆی لە مۆبالیزەکردنی شەقام وەکوو خاڵی بەهێزی خۆی لە بەرامبەر ئێران بەکار دێنێت بۆ دانپێدانان پێی لەلایەن ئێرانەوە و وەرگرتنی پشتیوانی لە ئێران. بەم واتایە کە بزووتنەوەی ناڕەزایەتییەکانی عێراق ئامرازێکی "دان و ستان"ە بۆ سەدر، بۆ ئەوەی پێگەکەی لە بەرامبەر ئێران لە هاوکێشەکاندا جێگیر و بەهێز بکات. تەنانەت لە قۆناغێکدا بۆ ڕازیکردنی ئێران، سەدر ڕۆڵی لە سەرکوتکردنی خۆپیشاندەران و کۆتاییپێهێنان بە ناڕەزایەتییەکان هەبوو؛ چونکە بۆ ئێران گرنگە کە کۆنترۆڵی شەقام لە دەستی سەدر بێت نەک هێزە سیکۆلار و پان-عەرەبییەکانی لایەنگری وڵاتانی عەرەبی و ئەمریکا. جگە لەمانەیش ئێران پێویستی بە هێزێکی عێراقی هەیە کە دژایەتیی ئەمریکا بکات، بەڵام ڕاستەوخۆ نەبێت و وەکوو هێزە شیعییە نەریتییەکانی لایەنەگری ئێران، هێزەکە بەئاشکرا سەر بە ئێران نەبێت.

دەتوانین بڵێین، ١- ئێران دەزانێت سەردەمی سەدرییەکان، سەردەمی پشێوی و ناکۆکی و ناسەقامگیریی سیاسی و ئاسایشییە، بۆیە لە کۆتاییدا هەر ئێران دەتوانێت دۆخەکە لە قازانجی خۆی ڕاست بکاتەوە. ٢- ئێران سەردەمی سەدرییەکان بە قۆناغی ڕاگوزەر و کاتی دەزانێت. هەر بۆیە ئێران لەم چوارچێوەیەدا سیاسەتی خۆی لە چوارچێوەی ستراتیژییە باڵاکەی لە ناوچەکەدا دادەڕێژێتەوە.

سەرچاوەکان

[1] - بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە: د. سعید قاسمی (١١ ژانویە ٢٠٢١)، عوامل موثر در زوال قدرت نرم ایران در منطقه عربی، موسسه بین المللی مطالعات ایران (رسانه).

https://rasanah-iiis.org/parsi/مرکز-مطالعات-و-پژوهش-ها/عوامل-موثر-در-زوال-قدرت-نرم-ایران-در-منط/

[2] - بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە: محمد العراقی(٢٠١٧)، ایران و آینده شبه نظامیان در عراق پسا داعش، موسسه بین المللی مطالعات ایران (رسانه).

https://rasanah-iiis.org/parsi/مرکز-مطالعات-و-پژوهش-ها/ایران-و-آینده-شبه-نظامیان-در-عراق-پسا-دا/

[3] - بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە: د.محمد السلمى و د.عبد الرؤوف الغنيمى(٢٠١٧)، ژئوپلیتیک شیعه، واقعیت و آینده، موسسه بین المللی مطالعات ایران (رسانه).

https://rasanah-iiis.org/parsi/مرکز-مطالعات-و-پژوهش-ها/ژئوپلیتیک-شیعه،-واقعیت-و-آینده/

[4] - بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە: دکتر منیر موسی ابو رحمه و آسیه قوراری(2021)، جایگاه ایران به عنوان یک نیروی موازنه گر در معادله جدید قدرت در خاورمیانه، موسسه بین المللی مطالعات ایران (رسانه).

https://rasanah-iiis.org/parsi/مرکز-مطالعات-و-پژوهش-ها/جایگاه-ایران-به-عنوان-یک-نیروی-موازنه-گ/

[5] - بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە: د. أشرف محمد کشک(٢٠١٧)، کشورهای خلیج و ایران: مناقشات و راهبردهای تقابل، موسسه بین المللی مطالعات ایران (رسانه).

https://rasanah-iiis.org/parsi/مرکز-مطالعات-و-پژوهش-ها/کشورهای-خلیج-و-ایران-مناقشات-و-راهبرده/

[6] - بۆ زانیاریی زیاتر بڕوانە: دکتر نبیل جعفر المرسومی(2021)، تحریمهای اقتصادی امریکا علیه ایران و پیامدهای آن بر عراق، موسسه بین المللی مطالعات ایران (رسانه).

https://rasanah-iiis.org/parsi/مرکز-مطالعات-و-پژوهش-ها/تحریمهای-اقتصادی-امریکا-علیه-ایران-و-پ/